klassieke denkbeeld van de scala naturae en het latere evolutiedenken, met zijn
onderscheid tussen ‘backward and advanced peoples’. De gedachte van volken ‘met’
en ‘zonder’ geschiedenis komt voort uit weer een ander type vertoog, net als de
aristocratische preoccupatie met geboorte en status, met aanspraken op een riante
plaats in de sociale rangorde op basis van het onderscheid tussen blauw en rood
bloed. Toen dan ook in het interbellum het begrip racisme in gebruik kwam, als
reactie op de nazi-ideologie, was dit het begin van het einde van een tijdperk.
Eindnoten:
1 Braudel (1966/1972), vol. 1, p. 25.
2 North and Thomas (1973), p. 26. Vgl. Lopez (1962/1967). 3 Lombard (1972). Cipolla (1980, 2nd ed.).
4 Zie voor een uitgebreide discussie van de symbolische betekenis van wouden in vroeg-Europese mythen Frazer (1922/1957, abr. ed.).
5 Zie Bernheimer (1952); Dudley and Novack (1972); Tinland (1968).
Een café in de Amsterdamse Raadhuisstraat tegenover de Westerkerk heeft als embleem een emaillebord van een brouwer met de beeltenis van een Wildeman met knots.
6 Zie Hechter (1975). De beeldvorming van Ieren komt ook ter sprake in hf. 14 Witte negers. 7 Zie Nederveen Pieterse (1989), ch. 11 Empire and race.
8 Winthrop Jordan (1968) interpreteert dit als een emancipatie van de middeleeuwen en hun fabelachtige monsters en wonderlijke wezens naar de realiteit van ‘echte wilden’, een overgang van hemel naar aarde: een seculariseringsproces, p. 25.
9 Al kan dat met meer recht over Tacitus' Germania gezegd worden met zijn lof over de deugden van de Germaanse stammen in het noorden.
10 Aldus Boas (1966).
11 Kohl (1981) interpreteert dit met verwijzing naar de theorie van Norbert Elias, als een aus der Umsetzung von Fremd- in Selbstzwänge resultierenden ‘zivilisatorischen Affektmodellierung’, p. 26-29.
Vgl. Montaigne: ‘In my opinion, what we actually see in these nations not only surpasses all the pictures which the poets have drawn of the Golden Age, and all their inventions in describing the then happy state of mankind, but also the conception and desire of philosophy itself.’ Geciteerd in Honour (1975), p. 66.
Zie ook Sinclair: ‘Thus the theme of the Noble Savage was not an invention of the eighteenth century, but a rediscovery of classical nostalgia. The life of the savages in the New World seemed to be the proof of the Golden Age of the Latin poets.’ (1977), p. 66.
12 Hobbes' formuleringen zijn klassiek: ‘During the time men live without a common power to keep them all in awe, they are in that condition which is called war... In such condition there is no place for industry, because the fruit thereof is uncertain: and consequently no culture of the earth... and the life of man, solitary, poor, nasty, brutish, and short.’ (1955 ed.)
13 Sinclair (1977), p. 71. 14 Ibid., p. 72.
15 Parry (1973), p. 413.
16 Geciteerd in Marshall and Williams (1982). 17 Hodgen (1964), p. 199-200.
18 Sunday Reading for the Young (1877).
19 Klassiek is de studie van P. Gourou uit 1953.
20 Bv. Louango, afgebeeld op een gravure in Olfert Dapper, Naukeurige Beschryvinge der
Afrikaensche Gewesten. Amsterdam (1668).
21 Mannoni (1950), p. 13.
22 Zie de kritiek op deze psychoanalytische visie in Corbey (1989), hf. 6 Wildheid in onszelf? Met dank aan de auteur.
Zie ook Dalal (1988).
23 Rubin (1984), vol. 1, p. 1-18. Op deze periode wordt later teruggekomen. 24 Winthrop Jordan (1968), p. 29.
Vergelijkingen van zwarte Afrikanen met apen waren overigens al van oudere datum. Bv. ‘De Vlaamse humanist Nicolaes Cleynaert schreef in 1535 aan zijn leermeester in Leuven, dat bij zijn aankomst in Evora, waar hij Grieks en Latijn zou onderwijzen aan een van de Portugese prinsen, de stad vol duivels leek te zijn, zoveel zwarten, “een soort dat ik verafschuw”, liepen er rond. Ondanks zijn aanvankelijk beleden afkeer van de slavernij paste hij zich aan bij de heersende gebruiken en kocht drie negerjongens... Hij bracht hen lezen en schrijven bij, maar zijn dedain voor zwarten was niet verminderd: “Zoals men zich aan het hof amuseert met aangekleede aapjes, zo vermaak ik mij, als ik moe ben, met deze met rede begiftigde apen”.’ Van den Boogaart (1982a), p. 8.
25 Houston (1725). Er is in deze vergelijking overigens nog sprake van monkeys (apen) en niet, zoals later, van apes (mensapen).
27 De vertaling volgt B. Paasman (1986), p. 40. 28 Schwartz (1987), p. 20-1.
29 David Hume, geciteerd in Curtin (ed.) (1972b), p. 42. Ook Lord Kames formuleerde een polygenetische theorie in zijn Sketches of the History of Man uit 1774.
30 ‘Although ... the Chain of Being was a key eighteenth concept, its application to race was extremely rare until there were strong polemical reasons for declaring the Negro less than human. As far as can be ascertained, there were only three fleeting and speculative references of this kind before the 1770s.’ Barker (1978), p. 47. Het accent ligt hier anders dan bij Philip Curtin die de 1780-er jaren als het keerpunt zag; (1964), p. 33-6.
31 Long (1774).
32 Georges Cuvier, geciteerd in Curtin (ed.) (1972b).
33 ‘Extinction follows chiefly from the competition of tribe with tribe, and race with race. When civilised nations come into contact with barbarians the struggle is short, except when a deadly climate gives its aid to the native race. Man in his wild condition seems to be in this respect (weerstand tegen verandering van omgeving en klimaat) almost as susceptible as his nearest allies, the anthropoid apes, which have never yet survived long, when removed from their native country. Hence if savages of any race are suddenly induced to change their habits of life, they become more or less sterile, and their young offspring suffer in health, in the same manner and from the same cause, as do the elephant and hunting-leopard in India, many monkeys in America, and a host of animals of all kinds, on removal from their natural conditions.’ Charles Darwin, geciteerd in Curtin (1964), p. 24.
34 R. Knox, geciteerd in Curtin (1964), p. 18.
35 Zie Van den Boogaart (1982b). Ook Isaac (1980); D.B. Davis (1984), p. 36; Winthrop Jordan (1968), p. 18 en 36.
36 Geciteerd in A.N. Paasman (1984), p. 101. 37 Banton (1967), p. 12.
38 Stepan (1982), p. 1. Overigens gaat dit over de abolitie van de slavernij en niet over het eerdere verbod op de slavenhandel: ‘The Negro was legally freed by the Emancipation Act of 1833, but in the British mind he was still mentally, morally and physically a slave.’
39 ‘From the 1790s to the 1840s, the most influential kind of writing about Africa was abolitionist propaganda.’ P. Brantlinger (1986), p. 187.
40 Bv. Rev James Ramsay (1784), Essays on the Treatment and Conversion of African Slaves in
the British Sugar Colonies, 1784. ‘... the best anti-racist tract of the eighteenth century’, Curtin
(1964), p. 55 en 51. 41 Cook (1936), p. 294-303. 42 B. Paasman (1987), p. 95-8.
43 Geciteerd in Debrunner (1979), p. 141.
44 Blumenbach (1799), p. 141-47. Zie voor verdere informatie Debrunner (1979), p. 141-45. Vgl. Curtin (1964), p. 47.
45 Debrunner (1979), p. 143. 46 Bernal (1987), p. 304-5, 340-3. 47 Poliakov (1982), p. 59. 48 Poliakov (1967), p. 223.
49 ‘The real founder of British racism’, volgens Curtin (1964), p. 377.
50 Vgl. tijdgenoot David Livingstone over Afrika: ‘It is probable that there will be a fusion or mixture of the black and white races in this continent, the dark being always of the inferior or lower class of society.’ Geciteerd in Bennett (1970), p. 55.
51 Shirer (1962), p. 152.
52 Zie Arendt (1951/1973), ch. 6 Race thinking before racism. 53 Michelet (1827).
54 E. Renan (1890), geciteerd in Poliakov (1982), p. 62. 55 Zie Biervliet et al. (1978).