NAE dat onlancs int Iaer M.CCCCC.xlvi. byder Keijserlijcker Maiesteyt wtghegheuen is, een seer profitelijck ende nootelijck mandement der printerien aengaende. Waer mede onder al verboden waren alle Walsche ende Duytsche Bybelen binnen .xx. iaren herwaerts in Brabant ghedruct, met vele nieuwe Testamenten hier te lande, ende oock elders wtghegheuen, waer in beuonden waren veel faulten, ende valscheden niet accorderende, maer dat meer is, somtijts contrarie ghestelt den ghemeynen Latijnschen text der Bybelen, die ouer duysent Iaer in die ghemeyn Roomsche kersten kercke ghehouden is gheweest. Ende nae dien dat voerts by sonderlinghe Priuilegie der Keyserlijcker Maiesteyt in zijnen Rade verleent is gheweest, den eersamen Bartholomeo van Graue ghesworen printer der Vniuersiteyt van Loeuen, dat hy alleen int gheheel ende by deelen soude moghen drucken den Bybel, in Latijnsche, Walsche, ende Duytsche tale, by alsoo die selue te voren souden ghecorrigeert gheexamineert, ende by hanteekenen gheadmitteert sijn by sekeren gheleerden doctoren inder Faculteyt der heyligher Godtheyt te Loeuen, daer toe vander Keyserlijcker Maie. commissie hebbende. Soo heeft my die voerseyde printere by aduys vanden voerscreuen commissarisen aenghesocht, die Duytsche Bybele te willen corrigeren, nae den ghemeynen Latijnschen text te Loeuen onlancs ghecorrigeert, ende by den voerseyden Bartholomeus aldaer ghedruct. Welc werc ic niet gheerne en heb willen aennemen, ende dat om versceyden redenen. Ten iersten, om mijn ombequamicheyt tot soo grooten swaren werck. Ten anderen om des tijts cortheyt. Ten derden, om die versceyden ordeelen der menschen van dat ouersetten der heyligher scriftueren in ghemeynder talen. Want als ick dit werck wel bedachte, soo beuonde ick inder waerheyt wel, dat dit eens menschen werck alleen niet en was, al waer die oock seer gheleerdt. Besonder aenghemerct dat die heylighe scriftuere niet alleen en is diep van verstande, maer oock te veel plaetsen seer vreemdt in manieren van spreken wt die Hebreussche tale comende is, die seer vreemdelijck luyden in ghemeynder talen, ende quaet sijn om ouer te setten. Oock soo spreect die scriftuere dicmael (besonder int oude Testament) van sommighe vreemde cruyden, boomen, beesten, ghesteenten, die in desen onsen duytschen landen niet bekent en zijn. Item van versceyden
instrumenten ende ghereetscappen van orloghen, ende vanden dienst Godts inden tempel, die nu ter tijt nerghens ghebruyct en worden, ende daer om oock als ombekende dinghen gheen duytsche termen en hebben daermen nochtans die soude behooren mede te noemen. Daer en bouen, soo is die duytsche tale zeer onghelijck den Latijne, soo wel in manier van spreken, als in woerden. Want het is een eyghen tale, niet ghemaect oft ghesproten wten Latijne, als die Ytaliaensche, Spaensche, ende Walsche spraken die wten Latijne comen zijn, ende daer om meer dan half latijn sijn. Waer om dat het latijn oock veel lichtelijcker ende beter mach ouerghesedt worden in een van dien talen dan int duytsche. Wantmen dicmael gheen bequaem duytsche woerden vinden en can, om die Latijnsche woerden oprechtelijck te vertalen. Alsoo oock veel gheleerde dicmael beuinden ende bekennen, dat sij veel woerden, ende sententien die sij int Latijn wel verstaen, niet bequamelijck en connen verduytschen, om die groote onghelijcheyt der talen. Oock aenghemerct dattet gheen cleyn sake is, noch van cleynen perikel die heylighe woerden Godts doer den heylighen gheest ghedicht, van deen tale in dander te stellen, welck sonder speciael gratie des selfs heylighs gheests niet wel doenlijck en is. Het welcke ooc wel bevroedt was voer Christus gheboerte als dierste
ouersettinghe der heyligher scriftueren wten Hebreusschen in die Griecsche tale ghedaen worde, doer begheerte van Ptolomeus den coninck van Egypten, die dat sonderlinghe van den ouersten Priester der Ioden Eleazarus ghenaemt met grooter beden ende veel ghiften begheerde ende vercreech. Want die voerscreuen Priester, wel verstaende dat dit eens menschen werck niet en was, heeft wt Iudeen in Egypten daer toe gesonden, niet een, oft twee, oft seuen, maer .lxxij. wijse gheleerde mannen, om dat werck oprechtelijck te volbringhen, die welcke tsamen in een sale met ghemeynen raet dat deden. Alsoo Aristeas een gheleert man van dien tijden wt des conincs Ptolomeus hof, diet ghesien hadde dat bescrijft. Hoe wel dat sommighe andere contrarie willen segghen dat sij elck besonder in versceyden camerkens saten. Oock weet ick wel datter vele gheleerde ende experte gheweest hebben, ende al noch sijn, hier ende elders, diet grootelijck misprijsen datmen den blooten text der heyligher scriftueren den ghemeynen menschen in die handen gheeft, die welcke meestendeel niet bequaem en sijn om dien te verstaen by hen seluen, ende vele van dien, door ombequaemheyt hens verstants, oft door verkeertheyt ende vermetelijcheyt haers herten, trecken die scriftuere ten quaden sinne, ende misbruycken die grootelijck. Maer wat isser soo goet dat die menschen besonder die hoouerdich ende vermetelijck sijn niet en misbruycken? Oock aenghemerct dat den Bybel ouer langhe in ghemeynder talen ouerghesedt, ende wijt verbreydt is gheweest niet oprechtelijck, soo duncket den sommighen anderen by nae nootelijc te wesen, datmen een goede ongheualschte duytsche Bybel soude wtgheuen, om die andere incorrecte ende verualschte bybelen beter wten handen der slechter menschen te crijghen. Ende aenghaende dat misbruyck der quader menschen, seyden sommighe andere datmen noch vele goede menschen vint die de heylighe scriftuere met behoorlijcke weerdicheyt ende ootmoedicheyt lesen, ter goeder meyninghen om dat si die sermoonen der predicanten, vanden welcken die heylighe scriftuere wtgheleyt wort, te beter souden verstaen ende onthouden, als sij den text der scriftueren te voren door lesen oft hooren in
me-*5
morie begrepen hadden, Want alsoo pleghen die heylighe leeraers ende bisscoppen het ghemeyn volc te vermanen dat sij die heylighe scriftuere te voren lesen souden, diemen tsanderdaechs oft corts daer na by costuyme ende by deelen in die sermoonen verclaeren soude, Alst blijct int derde sermoon van den weerdighen leeraer sint Ian diemen noemt guldemont, dat hy bescreuen heeft van den armen Lazarus ende den rijcken vrecke. Ghelijck oock hedensdaechs die schoolmeesters den leerkinderen den blooten text oft materie doen te voren lesen ende oock van buyten leeren, die sij hen naemaels willen declareren in die lesse. Maer bouen al nochtans heeft my van dit werck veruaert die swaricheyt des wercs, ende cortheyt des tijts, want die printer seer haestich was, eensdeels want hem beuolen was dat hy hem haesten soude, om dat die valsche ende incorrecte Bybelen te eer wter luyden handen souden ghenomen worden, ende eensdeels, om dat hy oock vernomen hadde datter sommighe ondercruypers op hande hadden desghelijcs werck buytens lants te doen prenten, te sijnen grooten achterdeele, alst namaels ghebleken heeft. Maer hier teghen is my beloeft ende ghedaen groot behelp daer toe dienende. Want sonder een duytsche Bybel ouer tseuentich iaer in Hollant ghedruct. Item noch twee versceyden hoochduytsche bybelen, waer aff die eene ouerghesedt was vanden hooghe gheleerden heere Ioannes Eckius, die ander vanden eerweerdighen Ioannes Dietenbergius vander predicaren orden beyde doctooren inder Godtheyt, ende bescermers des kersten gheloofs, soo heb ick noch sonderlinge behelp ende onderwijs ghehadt van twee eerweerdighe wel gheleerde heeren ende meesters, M. Peeter ds Corte ouer Prochiaen der ouer kercken van S. Peeters te Loeuen, ende als nu Rectoor der Vniuersiteyt, ende van M. Godeuaert Strijrode, regent der studenten des conuents vanden predicaren orden te Loeuen, beyde doctooren inder Godtheyt, die dwoort Gods ende die heylighe scriftuere den ghemeynen volcke ouer langhe tijt in ghemeynder talen met grooten lof ende vrucht ghepreect hebben ende verclaert, Die welcke ooc van der K. M. besonder commissie hadden dit werck te examineren te approberen oft reproberen. Aldus door Gods gratie ende door dese redenen, middelen, ende helpen heb ick dit swaer werck aenueert, ende ten eynde ghebrocht ende den gheheelen bybel ouerghesedt ende ghescreuen, in die ghemeyn Brabantsche tale, alsmen die vseert te Loeuen daerick gheboren ende eenpaerlijc residerende ben. Volghende seer scerpelijck den voorseyden latijnschen text, niet alleen inden sin der redenen, maer ooc in die maniere van spreken der heyligher scriftueren, ende int veruolch der woerden, soo verre alst die duytsche tale lijden mocht, ghelijc my vanden voerseyden heeren, commissarisen in desen beuolen was. Die welcke liever hadden een ghetrouwe ende warachtighe translatie, al waer die niet seer constich van talen, dan contrarie. Ende hoe welsij die ghescreuen copie heel gheleesen gheexamineert ende
ghecorrigheert hadden voer den druc, soo hebben sij nochtans die gheheel ghedructe duytsche Bybel, wederom doen confereren teghen den latijnschen text, ende die duytsche copie, ende die faulten doen verghaderen die voor oft int drucken niet wel ghenoech ghemerct en waren. Ende om die slechte menschen te verhoeden van onwijselijck lesen ende quaet verstant, oft oock vermetelijc wtlegghen der heyligher scriftueren, soo heb ick een corte instructie oft onderwijs onder luttel capittelen wt die boecken des leeraers vergadert, leerende daer in, hoe datmen die heylighe scriftuere behoort te lesen, te verstaen, ende te volghen ter zielen salicheyt, sonder perikel van dolinghen, Dwelck vanden voorseyde commissarisen gheaxamineert wesende oock voor den Bybel ghestelt is, Maer wat grooten arbeydt ende
naersticheyt dat ghedaen is gheweest, int doorsoecken van veel boecken der leeraers die den sin der Bybelen wtlegghen, om den rechtsten ende warachtichsten sin der scriftueren te vinden, ende hoe veel plaetsen der heyligher scriftueren hier te recht
verduytscht sijn, die in ander translatien qualijck ende verkeerdelijck ghestelt waren, dat sal elck verstandich leser wel lichtelijck beuinden. Dus bidden wij Gode, ende alle godtvruchtighe kersten menschen, om der welcker liefden dit werck ghedaen is, dat sij desen onsen arbeydt ende ionste goedertierenlijck willen in dancke nemen, ende ist dat sij eenighe meer faulten daer in vinden dan wij ghestelt hebben, dat sij dat ons willen vergheuen, aenghemerct des tijts cortheyt ende des wercs grootheyt ende swaricheyt. Hier mede blijft Godt beuolen. Ghescreuen te Loeuen in sinte Martens clooster. Anno .M.CCCCC. ende .XLVIII. den sesten dach van Augusto.
*6
Hier beghint die Tafel om te vinden die Epistelen ende Euangelien, alsoomen die binnen den gheheelen iare inder kercken houdt.
OM die lichtelijck te vinden, soo suldy sien op die punct letteren, A, B, C, D, te weten die op die canten van desen boec staen. Altoos aen oft onder die letter daert Euangelie oft Epistel beghint daer suldi vinden aldusdanige teekenen + Ende daer sij eynden aldusdanige teekenen. * Ende den eersten regel is altijt die Epistel in deser Tafelen, ende den tweeden dat Euangelie. § Den iersten sondach inden Aduent
Epistel. Ende sonderlinghe wetende Rom .xiij. C Euangelie. Ende als hy te Ierusa. Math .xxi. A § Op den tweeden sondach inden Aduent. Want alle datter ghescreuen is Rom .xv. A Ende daersullen teekenen sijn Luc .xxi. E § Opden .iii. sondach inden Aduent.
Alsoo sal ons een mensch houdeni.Cor .iiij. A Maer als Iohannes in die. Math .xi. A
§ Opden quatertemperswoonsdaechs. Die Heere sprack tot Achas Isaie .vij. B
Ende in die seste maent is die enghel. Luc .i. C § Des vrijdaechs.
Ende daer sal een roede wtgaen Isai .xi. A Ende Maria opstaende in dien Luc .i. D § Des saterdaechs.
Maer wij bidden v broeders ij.Thessa .ij. A Int vijfthienste iaer Luc .iij. A
§ Opden vierden sondach inden Aduent. Weest blijde inden Heere altijt Philip .iiij. A Ende dit is Iohannes ghetuy. Iohan .i. C § Opden Kerssauont.
Paulus een dienaer Iesu Christi Rom .i. A Als sijn moeder Maria Math .i. C
§ Opden Kersnacht in dierste misse. Want die gratie Godts Titum .ij. C
Ende tis ghesciet in dien daghen. Luc .ij. A § In die tweede misse.
Maer doen die goedertierenheyt. Tit .iij. B Die herders spraken tot malcanderen Luc .ij. B § In die derde misse.
Naer dien dat Godt hiervoormaels Hebre .i. A Inden beghinne was dwoort Iohan .i. A § Op sinte Steuens dach.
Maer Stephanus vol Werc der Apo .vi. C Daerom siet ick seynde tot v Math .xxiij. D § Op sint Ians Euangelisten dach.
Soo seyt hy tot hem volcht my Iohan .xxi. C § Op alder kinderen dach.
Ende ick heb ghesien, ende Apocalipsis xiiij. A Ende als sij wech ghereyst waren Mat .ij. C § Opten sondach nae Kersdach.
Alsoo langhe tijt als die erf. Galat .iiij. A Ende sijn vader ende moeder Luc .ij. E
Ende dese selfde Epist. ende Euangel. leestmen oock van onser vrouwen tusschen Kersmis ende Lichtmis.
§ Opten Iaersdach.
Want die gracie Godts Titum. ij. C Ende nae dat veruult waren Luc. ij. C § Opten Derthienauont.
Maer nae dat die goedertier Titum .iij. B Ende als Herodes doot was. Matth .ij. D § Opten Derthiendach.
Staet op ende wert verlicht Ierusalem Isa .lx. A Als dan Iesus gheboren was. Matth .ij. A § Opten iersten sondach nae Derthiendach. Hierom bidde ick v lieden broed. Rom .xij. A Ende als hy oudt gheworden was. Luc .ij. F § Op die Octaue van Derthiendach.
Ick sal v belijden Heere Isaie .ij. A Doen quam Iesus van Gali. Matth .iij. D § Opten ij. sondach nae Derthiendach.
Ende hebbende versceyden gauen. Rom .xij. B Ende op den derden dach. Ioha .ij. A
§ Opten derden sondach daer nae. En wilt niet wijs sijn Rom .xij. C
Ende doen hy vanden berghe. Matth .viij. A § Opten vierden sondach daer nae.
En weest niemanden yet schul. Rom .xiij. C Ende als hy in een scipken. Matth .viij. C § Opten .v. sondach daer nae.
Daerom doet v seluen aen. Colloss .iij. B Op dien tijt heeft Iesus. Math .xi. C § Opten besloten tijt gheheeten lxx. En weet ghy niet dat die ghene i.Cor .ix. D Het rijck der hemelen Matth .xx. A
§ Opten sondach Sexagesima.
Want ghy verdraecht gheerne ij.Cor .xi. E Maer alsser een groote schare Luc .viij. A § Opten sondach Quinquagesima.
Waert dat ick sprake met i.Corinth .iij. A Ende Iesus heeft die twaelue Luc .xviij. F § Opten Asschenwoonsdach.
Daer om nu seyt die Heere bekeert v Ioel .ij. C Ende als ghy vastet. Math. vi. B
Des Donderdaechs.
In die daghen was Ezechias sieck Isaie xxxviij. A Ende doen hy in Capharn. Mat .viij. A
§ Des saterdaechs.
Dit seyt die Heere, Ist dat ghy Isaie lviij. C Ende alst auont was Marci vi. F
§ Opten i. sondach in die vasten. Ende wij mede helpende ij.Cor .vi. A Doen werde Iesus gheleyt. Mat .iiij. A § Des Maendaechs.
Siet ick selue ouer die herders Ezech .xxxiiij. C Maer als die sone des Math .xxv. C
§ Des Dinxdaechs quatertemper. Soect den Heere Isaie lv. B
Ende als hy in Ierusalem Matth .xxi. A § Des woonsdaechs.
In dien daghen quam Helias. iij. der Coning . xix. B Doen hebben hem gheantwoort Math .xij. C § Des Donderdaechs.
Des Heeren woort is tot my Ezech .xviij. A Hierom heeft Iesus gheseyt Ioan .viij. D § Des Vrijdaechs quatertemper.
Een siele die sondicht Ezech .xviij. G Daer nae waert eenen feestdach Ioan .v. A § Des Saterdaechs quatertemper
Ende wij bidden v broeders i.Thess .v. C Ende nae ses daghen. Math .xvij. A § Opten .ij. sondach inde vasten.
*7
Daer om voortaen broeders. i.Thess .iiij. A Ende Iesus van daer wtghegaen Math .xv. B § Des maendaechs.
Ende o mijn Heere Daniel. ix. D Ick ben dlicht der werelt Ioan .viij. B § Des dinxdaechs.
Hier om is dwoert des Heeren. Int .iij. der coninghen .xviij. B Doen heeft Iesus ghesproken Math .xxiij. A
§ Des woonsdaechs.
In die daghen heeft Ester ghebeden Ester .xiij. C Ende Iesus opwaerts gaende Math .xx. B
§ Des donderdaechs.
Dit seyt die Heere, Vermalendijt. Ieremie .xvij. A Daer was een rijck mensch. Luc .xvi. E
§ Des vrijdaechs.
Ende Ioseph seyde tot sijnen broeders. Genesis .xxxvij. B Daer was een mensch een vader Matth .xxi. C
§ Des saterdaechs.
Rebecca seyde tot Iacob haren sone. Genesis .xxvij. A Ende hy seyde, Een mensch Luce .xv. C
§ Opten .iij. sondach inde vasten.
Daer om weest Godts nauolghers Ephe .v. A Ende hy was wtworpende Luc .xi. B
§ Des maendaechs.
In dien tijden was Naaman Int .iiij. boeck der Coninghen .v. A Voerwaer ghy sult tot my. Luc .iiij. D
§ Des dinxdaechs.
Een vrouwe vanden proph. int .iiij. boec der coninghen .iiij. A Maer ist dat v broeder Math .xviij. B
§ Des woonsdaechs.
Dit seyt die Heere, Eert uwen vader Exodi .xx. B Doen sijn tot hem comen van Math .xv. A
§ Des donderdaechs.
In dien daghen is dwoert des Heeren ghe. Ier .vij. A Ende Iesus opstaende van die Luc .iiij. F
§ Des vrijdaechs.
In dien daghen Alst volck waters Numeri .xx. A Maer hy moest gaen door Ioan .iiij. A
§ Des saterdaechs.
In dien daghen, Wasser een man Daniel .xiij. A Maer Iesus is ghereyst totten. Ioan .viij. A § Opten .iiij. sondach inde vasten.
Abrahe sijn beloften toegheseyt Galat .iij. C Hiernae is Iesus wech ghereyst Ioan .vi. A § Des maendaechs.
In dien tijden quamen daer. int .iij. boec der coninghen .iij. C Ende der Ioden paesschen. Ioan .ij. B
§ Des dinxdaechs.
In dien daghen heeft die Heere tot. Exod .xxxij. B Als nu dan den feestdach. Ioan .vij. B
Wert ghewasschen, wert suyuer Isaie .i. E Ende Iesus voorby gaende Ioan .ix. A § Des Donderdaechs.
In dien daghen quam die vrouwe iiij. der Con. iiij. D Mijn vader werct tot nu toe Iohan. v. C
§ Des Vrijdaechs.
In dien tijt ist ghesciet dat der iij. der Conin .xvij. C Ende daer was eenen siecken Ioan .xi. A
§ Des Saterdaechs.
Dit seyt Godt die Heere, inden aeng. Isa .xlix. B Ick ben dlicht der werelt Ioan .viij. B
§ Opten v. sondach inde vasten.
Maer Christus een aencomende. Heb .ix. C Wie van v lieden sal my berispen Ioan .viij. F § Des Maendaechs.
Des Heeren woort is ghesciet tot Ione iij. A Ende die princen ende Phariseen Ioannes .vij. E § Des Dinxdaechs.
In die daghen sijn die van Babilonien Dan .xiiij. E Nae desen wandelde Iesus Ioan .vij. A
§ Des woonsdaechs.
In dien daghen sprack die Heere tot Moysen, Leuitici .xix. C Ende tis gheworden die feest. Ioan .x. E
§ Des donderdaechs.
Azarias heeft den Heere ghebeden Daniel .iij. C Hier om als die sommighe Ioan .vij. F
§ Des vrijdaechs.
In dien daghen heeft Ieremias geseyt, Iere .xvij. B Hier om hebben die. Ioan .xi. F
§ Des saterdaechs.
In dien daghen seyden die ongoddelijcke. Ier .xviij. C Ten sij dat ghy etet het vleesch. Iohan .vi. F
§ Opten Palmsondach.
Want gheuoelt in v lieden Philip .ij. A Ende tis ghesciedt Matth .xxvi. A § Des maendaechs.
Die Heere Godt heeft my die oore Isaie .l. C Aldus is Iesus ses daghen Iohan .xij. A § Des dinxdaechs.
Maer ghy Heere hebbet my ghetoont. Ieremie .xi. D Ende het was paesschen. Marc .xiiij.. A
§ Swoonsdaechs.
Wie heeft onsen ghehoor ghelooft Isaie .liij. A Ende het hoochtijt vanden Luc .xxij. A
§ Opten witten donderdach.
Aldus wanneer ghy lieden i.Corinth .xi. D Ende voor feestdach van Iohan .xiij. A § Opten goeden vrijdaech.
Als Iesus dese woerden. Iohan .xviij. A § Opten Paesschauont.
Daer om ist dat ghy mede. Colloss .iij. A Maer op den sabboth auont Matt .xxviiij. A § Opten Paesdach.
Ende als den sabboth Marc .xvi. A § Smaendaechs.
Ende Petrus zijnen mont Werck der Apost .x. E Ende siet twee van dien Luc .xxiiij. B
§ Des dinxdaeths.
Ghy mannen ghy broeders Werck der Ap .xiij. E Ende als sij dese dinghen sprack. Luc .xxiiij. E § Swoonsdaechs.
Godt van Abraham, ende Werc der Apost .iij. B Daer nae heeft hem Iesus Ioan .xxi. A
§ Opten eersten sondach nae Paesschen. Alle die ghelooft i.Ioan .v. A
Aldus doent auont was Ioan .xx. E