derechterventrikelalsonderdeelvanhetcardiovasculairstelsel
De rechter ventrikel (RV) werd lange tijd gezien als een overbodig onderdeel van het cardiovasculair stelsel van de mens. De enige taak van de RV leek het transport van zuurstofarm bloed vanuit het veneuze vaatsysteem naar de longcirculatie te zijn. Experimentele studies lieten zien dat ernstige schade aan de vrije wand van de RV niet resulteerde in hemodynamische instabiliteit of een vermindering van de conditie bij honden.
Ook patiënten zonder functionele RV, zoals bij een Fontan circulatie, blijken een grotendeels normaal leven te kunnen leiden. Het paradigma was dat als de RV faalt, de linker ventrikel (LV) de functie van de RV ogenschijnlijk gemakkelijk over kon nemen. De afgelopen jaren is steeds duidelijker geworden dat dit paradigma aan vervanging toe is. Steeds meer studies toonden aan dat de RV juist een essentieel onderdeel is van het cardiovasculair systeem. Met deze groeiende erkenning van de functie van de RV, wordt ook steeds meer duidelijk dat de functie van de RV prognostisch van belang kan zijn binnen verschillende patiëntencategorieën. De RV speelt onder andere een belangrijke rol in patiënten met sepsis, aritmogene rechterventrikeldysplasie, en verschillende hartklep ziekten. Daarnaast blijkt ook de functie van de RV van belang te zijn in de cardiochirurgische setting. Er is echter nog veel onduidelijkheid over de incidentie en het in kaart brengen van de RV functie. Ook zijn de etiologie, klinische consequenties en behandeling van RV dysfunctie nog onvoldoende in kaart gebracht. Met dit proefschrift willen we de functie van de RV bij cardiochirurgische patiënten beter in kaart brengen. In hoofdstuk 1 wordt een kort overzicht geschetst van de verschillende onderdelen van dit proefschrift.
hetbeoordelenvandervfunctiebijdecardiochirurgischepatiënt
Het beoordelen van de functie van de RV is niet gemakkelijk. MRI is de huidige gouden standaard voor het bepalen van de RV functie, maar is niet klinisch toepasbaar aan bed of tijdens chirurgie. Transthoracale echocardiografie (TTE), transoesophageale echocardiografie (TEE) of een arterie pulmonaliskatheter (PAC) zijn hiervoor een beter alternatief. De meeste onderzoeken gebruiken TTE of TEE voor het evalueren van de RV functie. De vorm van de RV is echter zeer complex, waardoor eenvoudige wiskundige modellen om volume en functie te bepalen niet toepasbaar zijn. Daarnaast vereisen echocardiografische metingen aan de RV vaak goede beeldkwaliteit van de gehele kamer. Dit is technisch lastig en de resultaten worden vaak nadelig beïnvloedt door slechte postoperatieve beeldkwaliteit. Meer eenvoudige metingen zijn metingen van alleen de longitudinale contractie van de RV, zoals tricuspid annular plane systolic excursion (TAPSE) en systolic tissue Doppler velocity of the tricuspid valve annulus (S’). De longitudinale contractie bepaalt voor veruit het grootste gedeelte de functie van de RV en wordt daarom gezien als een goede
557745-L-bw-Bootsma 557745-L-bw-Bootsma 557745-L-bw-Bootsma 557745-L-bw-Bootsma Processed on: 25-3-2021 Processed on: 25-3-2021 Processed on: 25-3-2021
Processed on: 25-3-2021 PDF page: 167PDF page: 167PDF page: 167PDF page: 167
| 167 weerspiegeling van de algehele RV functie. Of deze aanname een terechte
weergave van de werkelijkheid is in de cardiochirurgische patiënt is nog altijd een onderwerp van discussie.
Deze specifieke beperkingen van echocardiografie in de perioperatieve setting kunnen worden overwonnen door het gebruik van de PAC. Met het gebruik van de PAC kunnen er continue, gebruikers-onafhankelijke metingen aan de RV worden verricht. Het gebruik van de PAC staat echter al langere tijd ter discussie. Grote randomized controlled trials tonen geen duidelijke verbetering op patiënt-gerelateerde uitkomstmaten, zoals mortaliteit en morbiditeit. Echter, de complexe verbinding tussen het toepassen van een meetinstrument in de klinische setting en klinisch relevante eindpunten kent vele essentiële schakels, waaronder adequate kennis over het meetsysteem. Een tekort aan specifieke kennis over de PAC heeft mogelijk een rol gespeelt in de waardering van de klinische waarde van de PAC. In hoofdstuk 2 hebben we een uitgebreid overzicht gegeven van de technologische kenmerken van de hedendaagse PAC. Daarnaast gaan we dieper in op de interpretatie en toepassing van PAC-data in de klinische setting.
morbiditeit en mortaliteit in relatie tot de rv functie in de cardio chirurgischepatiënt
Een preoperatief verminderde functie van de RV is geassocieerd met een slechtere klinische uitkomst voor patiënten die een coronary artery bypass grafting (CABG) in combinatie met een slechte LV, mitralisklep chirurgie of een harttransplantatie ondergaan. Daarnaast is ook de postoperatieve RV functie een voorspeller voor morbiditeit en mortaliteit. Dit is echter gebaseerd op onderzoeken met kleine steekproeven in zeer specifieke patiëntpopulaties. De algehele prognostische impact van een verminderde RV functie bij cardiochirurgie blijft onduidelijk. In hoofdstuk
3 en 4 beschrijven we een grote, heterogene groep cardiochirurgische
patiënten. In hoofdstuk 3 wordt aangetoond dat de postoperatieve rechter ventrikel ejectiefractie (RVEF), gemeten met de PAC, een sterke onafhankelijke risicofactor is voor mortaliteit op de lange termijn. Een lagere RVEF was niet alleen direct na cardiochirurgie geassocieerd met mortaliteit, maar deze associatie bleef zichtbaar in de twee jaar na de ingreep. In hoofdstuk 4 wordt beschreven dat, naast de eerder gevonden associatie met mortaliteit, er ook een associatie bestaat tussen RVEF en markers van morbiditeit, zoals de verblijfsduur op de Intensive Care (ICU), de beademingsduur en het gebruik van intropica. RVEF was samen met bekende risicofactoren voor het krijgen van een RV dysfunctie (LV dysfunctie en pulmonale hypertensie) geassocieerd met morbiditeit en mortaliteit. Ook na correctie voor deze potentiële confounders bleef een verminderde RVEF een onafhankelijke risicofactor. Dit geeft aan dat RV dysfunctie bij de cardiochirurgische patiënt een multifactoriële etiologie heeft.
557745-L-bw-Bootsma 557745-L-bw-Bootsma 557745-L-bw-Bootsma 557745-L-bw-Bootsma Processed on: 25-3-2021 Processed on: 25-3-2021 Processed on: 25-3-2021
Processed on: 25-3-2021 PDF page: 168PDF page: 168PDF page: 168PDF page: 168
168 |
chronologievandeveranderingeninrvfunctietijdenscardiochirurgie
De gevonden associatie tussen de RVEF en klinische uitkomstmaten zeggen echter nog niets over de relatie tussen oorzaak en gevolg. Verschillende studies hebben zich daarom gericht op het identificeren van het moment waarop een verminderde RV functie optrad na cardiochirurgie. TAPSE en S’ laten een significante afname zien na cardiochirurgie, waarbij de incisie van het pericard als een cruciaal moment werd aangemerkt. Aangezien het pericard van belang is voor de geometrie van het hart, werd de afname van beide longitudinale parameters gezien als ware vermindering in de functie van de RV. Vervolgonderzoeken met echocardiografie laten echter zien dat, ondanks de afname van de longitudinale parameters, de globale RV functie niet verslechtert.
In hoofdstuk 5 combineren we RV metingen van de PAC met metingen van de TEE in een prospectieve observationele studie tijdens cardiochirurgie. Longitudinale metingen van de RV (TAPSE en S’) konden op deze manier vergeleken worden met globale metingen met de TEE (myocardial performance index, MPI) en de PAC (RVEF). Uit de resultaten blijkt dat de significante reductie in TAPSE en S’ niet gepaard gaat met een verslechtering in de globale RV functie zoals gemeten met de PAC en de TEE. De afname in longitudinale parameters bleek verder een geleidelijk proces; een cruciaal moment zoals de incisie van het pericard kon niet gereproduceerd worden in deze studie. Aan de afname van longitudinale parameters lijkt dus een multifactoriële etiologie ten grondslag te liggen. Dit onderzoek laat zien dat TAPSE en S’ in de postoperatieve cardiochirurgische setting geen goede maat zijn voor de globale RV functie. Echter, TAPSE en S’ zijn de meest gebruikte echocardiografische parameters in de klinische setting. De huidige referentiewaarden voor TAPSE en S’ zijn niet toepasbaar op de postoperatieve cardiochirurgische patiënt en zouden voor deze specifieke patiëntenpopulatie opnieuw vastgesteld moeten worden om een beter begrip te krijgen van de prognostische en klinische waarde van deze parameters.
behandeling van rv dysfunctie in de postoperatieve cardiochirurgische patiënt
De RV en de LV hebben voor een deel gezamenlijke spiervezels, delen het septum en worden omgeven door hetzelfde pericard. Ventriculaire interdependentie beschrijft het concept dat de grootte, vorm en functie van de ene ventrikel wordt beïnvloed door die van de andere ventrikel. Een volume- of drukbelasting van de RV zal resulteren in RV dilatatie. Het pericard is echter erg stug, waardoor het septum zal buigen in de richting van de LV. Dit gaat ten koste van de grootte van de LV, wat weer zorgt voor een afname van de cardiac output en een lagere bloeddruk. Hierdoor ontstaat een verminderde perfusie van de coronairen van de RV. Het RV volume zal nog verder toenemen. Uiteindelijk kan er een vicieuze cirkel van
557745-L-bw-Bootsma 557745-L-bw-Bootsma 557745-L-bw-Bootsma 557745-L-bw-Bootsma Processed on: 25-3-2021 Processed on: 25-3-2021 Processed on: 25-3-2021
Processed on: 25-3-2021 PDF page: 169PDF page: 169PDF page: 169PDF page: 169
| 169 toegenomen wandspanning en een mismatch in de zuurstofvraag van het
myocard en het aanbod ontstaan, wat zal leiden tot verdere achteruitgang van de RV functie. Een verminderde RV functie kan hemodynamische instabiliteit veroorzaken en is geassocieerd met postoperatief orgaanfalen. Het verhogen van de systemische bloeddruk bij RV dysfunctie zou het septum weer in zijn originele positie kunnen terugbrengen en kan bovendien de coronair perfusie van de RV verbeteren. Dit is een veelgenoemde behandeloptie voor RV dysfunctie. Bewijs voor effectiviteit van deze interventie is echter enkel gebaseerd op experimentele studies en de effectiviteit van het verhogen van de bloeddruk in de klinische setting moet nog worden vastgesteld. In hoofdstuk 6 is het effect van een noradrenaline-gemedieerde verhoging van de bloeddruk op de RV functie onderzocht in de postoperatieve cardiochirurgische patiënt met RV dysfunctie. Een hogere bloeddruk (mean arterial pressure 85 mmHg) resulteerde niet in een verbetering van RVEF gemeten met de PAC of van TEE-parameters (TAPSE, S’ en MPI) in vergelijking tot patiënten met een normale postoperatieve bloeddruk (mean arterial pressure 65 mmHg). Deze enigszins onverwachte bevinding suggereert dat er verder onderzoek nodig is naar de behandeling van RV dysfunctie in de klinische setting. In hoofdstuk 7 gaan we tot slot dieper in op de missende schakel tussen de nauwkeurigheid en precisie van een meetinstrument enerzijds en de effectieve implementatie van therapeutische strategieën anderzijds. Er wordt ingegaan op de verschillende factoren die hierbij belangrijk zijn: juiste kennis, adequate selectie van patiënten, adequate timing van het toepassen van het meetinstrument, representatie van data, naleving van het protocol en menselijke gedrag. Dit review is bedoeld om een beter begrip te creëren van de complexiteit van succesvolle monitoring en de factoren die hiervan op invloed zijn.
CONCLUSIE
De rol van de RV in cardiochirurgie blijft een intrigerend onderwerp. Een afgenomen postoperatieve RVEF is geassocieerd met morbiditeit en mortaliteit. Het bepalen van de functie van de RV blijft echter een grote uitdaging in de perioperatieve setting. De postoperatieve afname van de longitudinale echocardiografische parameters gaat niet gepaard met een afname van de globale RV functie en vertrouwen op alleen deze parameters kan zorgen voor een verkeerde interpretatie van de RV functie. De vermindering van de postoperatieve longitudinale parameters is een geleidelijk proces en niet gerelateerd aan één cruciaal moment, zoals incisie van het pericard. Ondanks het feit dat bloeddruk verhoging als een hoeksteen van de behandeling van RV dysfunctie wordt beschouwd, bleek het verhogen van de bloeddruk in de postoperatieve cardiochirurgische setting niet effectief bij patiënten met een matige of slechte RVEF.
557745-L-bw-Bootsma 557745-L-bw-Bootsma 557745-L-bw-Bootsma 557745-L-bw-Bootsma Processed on: 25-3-2021 Processed on: 25-3-2021 Processed on: 25-3-2021
557745-L-bw-Bootsma 557745-L-bw-Bootsma 557745-L-bw-Bootsma 557745-L-bw-Bootsma Processed on: 25-3-2021 Processed on: 25-3-2021 Processed on: 25-3-2021
Processed on: 25-3-2021 PDF page: 171PDF page: 171PDF page: 171PDF page: 171
Chapter 10
Dankwoord (p. 172)
Curriculum Vitae (p. 178)
List of Publications (p. 179
557745-L-bw-Bootsma 557745-L-bw-Bootsma 557745-L-bw-Bootsma 557745-L-bw-Bootsma Processed on: 25-3-2021 Processed on: 25-3-2021 Processed on: 25-3-2021
Processed on: 25-3-2021 PDF page: 172PDF page: 172PDF page: 172PDF page: 172
172 |
‘’
dat promoverenismeeriets vooranderemensen.
laatmijmaargewoonlekkerdokteren
.’’
Deze woorden heb ik als co-assistent jaren met volle overtuiging uitgesproken. Maar zoals vaak in het leven loopt het anders en kreeg ik de kans om de wetenschappelijke wereld samen te laten komen met de klinische wereld. Deze ervaring heeft ervoor gezorgd dat ik mij op persoonlijk en professioneel gebied enorm kon ontwikkelen.
Het volgen van een niet alledaags promotietraject brengt echter wel de nodige uitdagingen met zich mee. Uitdagingen die ik met de nodige hulp en steun hebben kunnen volbrengen.
Beste Prof. Dr. T.W.L. Scheeren, Beste Thomas. Een externe promovendus met veel eigen onderzoeksideeën en plannen. Onderzoeken die ook nog eens buiten de academie uitgevoerd moeten worden. Een promotietraject dat gecombineerd ging worden met een klinische baan. Het moet als promotor best spannend zijn geweest om dit traject met ons aan te gaan. Desondanks heb je ons met enthousiasme ontvangen en hebben we een mooie en constructieve samenwerking weten neer te zetten met een prachtig eindresultaat. Dank u wel daarvoor.
Mijn stage wetenschap tijdens de geneeskunde opleiding bracht mij op de Intensive Care van het Medisch Centrum Leeuwarden. De ontwikkeling van deze stage zien als ‘noodzakelijk om de master Geneeskunde te behalen’ naar ‘ik vind het oprecht leuk en ga er nu een promotietraject van maken’ heb ik te danken aan het enorme enthousiasme van mijn co- promotor dr. E.C. Boerma. Beste Christiaan, wat heb ik met veel plezier met je samengewerkt. Niet alleen aan onze onderzoeksprojecten, maar ook in de kliniek. Het is ontzettend fijn dat je deur altijd open stond voor de nieuwste ideeën, maar ook voor een goed gesprek met een lach en soms een traan. Ik heb op zo ontzettend veel fronten van je mogen leren en daarvoor ben ik je heel erg dankbaar.
Dr. F. de Lange, vol trots mag ik jou mijn tweede co-promotor noemen. Beste
Fellery, jou kennis is in ons project van onschatbare waarde geweest. Voor mij was je de verbindende schakel tussen de cardiochirurgische patiënt op de operatiekamer en de cardiochirurgische patiënt op de intensive care. Met veel geduld heb je mij geleerd hoe ik zo’n transoesophageale echo moet maken en beoordelen. Dank voor je kritische blik en alles wat ik van je heb mogen leren op wetenschappelijk, klinisch en persoonlijk vlak. De rest van de vakgroep Intensive Care van het Medisch Centrum
Leeuwarden. Beste Peter Kingma, Nynke, Sjieuwke, Peter Egbers, Nadia,
Corine, Peter Koetsier, Niels, Michaël, Hanneke, Rik en Carina. Dank voor het vertrouwen en de steun die ik vanaf het begin af aan heb mogen
557745-L-bw-Bootsma 557745-L-bw-Bootsma 557745-L-bw-Bootsma 557745-L-bw-Bootsma Processed on: 25-3-2021 Processed on: 25-3-2021 Processed on: 25-3-2021
Processed on: 25-3-2021 PDF page: 173PDF page: 173PDF page: 173PDF page: 173
| 173 ontvangen. Ik heb kunnen wennen aan en groeien in het doktersvak.
Daarnaast heb ik de ruimte gekregen om mijn onderzoekstraject tot een goed einde te brengen. Ik kan alleen maar hopen dat ik ooit weer een werkomgeving zal hebben waar ik me zo op mijn plek zal voelen als ik me bij jullie gevoeld heb.
Beste Matty Koopmans, we hadden al snel een goede klik toen ik bij jou op de kamer terecht kwam. Dank voor je gezelligheid maar bovenal ook voor je onvoorwaardelijke hulp met al mijn vragen over statistiek, het indienen van protocollen en alle andere wetenschappelijke kwesties. Jayant
Jainandunsing, dank voor alle fijne brainstormsessies over de protocollen,
studieresultaten en voor de lessen in transoesofageale echocardiografie. Mijn collega arts-assistenten van de Intensive Care. Na bijna 5 jaar op de IC heb ik het genoegen gehad om met veel fijne collega’s samen te mogen werken. De diensten als jonge dokter op een Intensive Care zijn niet altijd gemakkelijk, maar als assistenten onder elkaar is er altijd oog voor elkaar. Even een kopje koffie of een ijsje halen of juist even hangen op de bank in de assistentenkamer gaf altijd de nodige afleiding wanneer dat nodig was. Dank daarvoor! Jurgen Winkelhorst heeft het zelfs aangedurfd om als wetenschapsproject zich ook te richten op de rechter ventrikel. Jurgen, bedankt voor deze leuke en fijne samenwerking.
Een promotietraject in een perifeer ziekenhuis betekende zeker niet dat ik daar als enige promovendus aan het werk was. Mijn voorgangers Gerke
Veenstra en Marjolein van IJzendoorn waren mijn partners in crime. Jullie
hebben me wegwijs gemaakt in het leven van een promovendus, maar ook in de ingewikkelde IC wereld. Het was ontzettend waardevol om zulke fijne personen om me heen te hebben waarbij ook buiten het ziekenhuis ruimte was voor gezelligheid. Het was dan ook even slikken toen deze twee hun promotietraject wisten af te ronden. Gelukkig bleef ik niet alleen achter en kreeg ik snel gezelschap van Lise Beumeler. Lise, dank je wel voor de gezellige tijd op het assistentenhok. Ik ben benieuwd wie het record van de meest afgewezen artikelen gaat krijgen. Gelukkig konden we altijd even sparren over deze frustraties, maar hebben we vooral ook de hoogtepunten gevierd met ijsjes of taart.
De verpleegkundigen en medewerkers van de Intensive Care van het
Medisch Centrum Leeuwarden. Toen ik net uit de collegebanken kwam
hebben jullie mij op weg geholpen op de Intensive Care. In de jaren daarna heb ik met heel veel plezier met jullie gewerkt. Ik heb op de IC mogen ervaren hoe fijn het is om echt als een team te werken en wat de enorme meerwaarde hiervan is. De nodige support, een kritische noot wanneer dat nodig was, de gezelligheid in de diensten en de interesse die iedereen heeft voor elkaar; zo’n werkplek wens ik iedere dokter toe.
557745-L-bw-Bootsma 557745-L-bw-Bootsma 557745-L-bw-Bootsma 557745-L-bw-Bootsma Processed on: 25-3-2021 Processed on: 25-3-2021 Processed on: 25-3-2021
Processed on: 25-3-2021 PDF page: 174PDF page: 174PDF page: 174PDF page: 174
174 |
De vakgroepen cardiochirurgie en cardioanesthesiologie wil ik bedanken voor hun gastvrijheid op de operatiekamers, voor alle hulp die ik heb gekregen met het invullen van de nodige studieformulieren de bereidheid om mij onderzoek te laten doen binnen hun patiëntenpopulatie. In het bijzonder wil ik hierbij prof. Dr. P. Boonstra en Drs. J. Haenen bedanken voor hun waardevolle bijdrage aan onze onderzoeken.
Het personeel van het hartcentrum heeft mij vaak op weg geholpen met logistieke kwesties die onderzoek doen met zich mee brengt. De
echolaboranten van de cardiologie hebben mij op sleeptouw genomen en
de ins en outs van de transthoracale echocardiografie geleerd. Dank jullie wel.
Dit proefschrift was niet tot stand gekomen zonder alle patiënten die het vertrouwen hebben gehad om toestemming te geven voor deelname aan mijn onderzoeken. Ik vind het ontzettend bijzonder dat mensen in een spannende periode van hun leven toch de tijd hebben genomen om naar mij te luisteren en vervolgens mij hun vertrouwen hebben geschonken. Hiervoor ben ik heel erg dankbaar.
Het leven van een promovendus en arts tegelijk heeft er wel eens voor gezorgd dat er van vrije tijd niet altijd veel overbleef. Gelukkig heb ik de luxe van hele fijne en begripvolle vrienden om mij heen. De band die ontstaan is op de atletiekbaan bij Team4Mijl is gelukkig een sterke band gebleken.