Natuurlijke sterktes afstemmen op lokale noden

De aanwezigheid van ecosysteemdienstenbundels demonstreert de multifunctionaliteit van een landschap. De meeste landschappen zijn in staat om meerdere diensten te leveren, maar niet elk landschap kan of moet elke dienst in dezelfde mate leveren. Afhankelijk van het landgebruik en de lokale vraag zal de nadruk vaak op één of enkele diensten liggen. Zo zal in een overstromingsgebied de nadruk liggen op de beschermingsfunctie (komberging). De bundelanalyse toont echter aan dat zo’n overstromingsgebied ook belangrijk kan zijn voor waterzuivering, recreatie, bestuiving, biodiversiteit en zelfs landbouw. Een multifunctioneel landschap tracht die functies en doelen te verenigen. De gesprekken met de verschillende sleutelspelers tonen aan dat er trade-offs ervaren worden tussen diensten en biodiversiteit en tussen diensten onderling, maar dat die trade-offs ook omgezet kunnen worden in synergieën. Kleine ingrepen, een aangepast beheer en duidelijke afspraken zijn vaak voldoende om binnen de bundels de verschillende doelstellingen van belanghebbenden te verzoenen en meer win-winsituaties te creëren.

De onderstaande Figuur 30 synthetiseert de relatie tussen de vraag naar ecosysteemdiensten en biodiversiteit, zoals geïdentificeerd op basis van de waardering door de sleutelspelers en het aanbod van ecosysteemdiensten in de verschillende bundels. Daarnaast worden ook een aantal maatregelen aangeduid waarop een Regionaal Landschap kan inzetten om het aanbod te versterken.

Uit de analyse van de waardering van ecosysteemdiensten en de biodiversiteit door sleutelspelers kwam naar voor dat vooral culturele ecosysteemdiensten en overstromingsbescherming het hoogst scoren. Daarna komen de regulerende diensten, grondgebonden landbouw en biodiversiteit. De culturele diensten die als meest belangrijk beschouwd worden door de sleutelspelers zijn ook sterk gerelateerd: de beleving van fietsen en wandelen (zachte recreatie) is deels afhankelijk van de landschapskwaliteit (streekidentiteit) en brengt rust (therapeutische werking). Ook het groen rond woningen (aangename woonomgeving) zorgt voor mentale rust, voor verkoeling tijdens zomerse hitte en voor luchtzuivering. Een aantal van de hoogst scorende regulerende ESD (plaagbestrijding, bestuiving, behoud van de bodemvruchtbaarheid) zijn essentieel voor een duurzame landbouwproductie en zijn afhankelijk van de biodiversiteit. Het verwijderen van CO2 uit de atmosfeer door opslag van koolstof in bodems en biomassa wordt maatschappelijk belangrijk gevonden in het licht van de klimaatverandering.

Meerdere bundels kunnen aan de levering van eenzelfde dienst bijdragen en zo bijdragen aan het invullen van de noden in een regio. Daarbij is de levering van een dienst afhankelijk van de omvang van de bundels en van de intensiteit van de levering in de bundels. De landbouwbundel (5) beslaat samen met de stedelijke bundels (1, 2 en 3) de grootste oppervlakte van het Regionaal Landschap. Een kleine verbetering op zo’n grote oppervlakte, kan dan ook een belangrijk effect hebben op de totale levering van ecosysteemdiensten en de biodiversiteit in de regio. In het landbouwgebied kan ingezet worden op het aankleden van het landschap met kleine landschapselement (KLE) of de aanleg van akkerranden ❶. Die kleine ingrepen zijn goed voor de biodiversiteit, leveren ondersteunende en regulerende functies, kunnen ook economisch gevaloriseerd worden (biomassa uit beheer houtkanten) en zorgen voor een aantrekkelijk landschap voor recreanten. Dat laatste is ook belangrijk voor plattelandstoerisme, wat op zijn beurt extra inkomsten kan genereren voor landbouwers. Specifiek voor de regio kunnen KLE’s helpen bij het integreren van de glastuinbouw en paardenhouderij in het landschap, die nu door de sleutelspelers eerder ervaren worden als landschapsvervuilend.

Ook in het urbaan gebied is er ruimte voor ingrepen die de biodiversiteit en de levering van ecosysteemdiensten ten goede komen, zoals een ecologischer beheer van openbare parken en groenzones ❹. Een bijzondere rol is daarbij weggelegd voor de individuele burger, die via voorlichtingscampagnes of proefprojecten bij de inrichting en het beheer van de groene ruimte betrokken kan worden. Een aangepast beheer van private tuinen, de aanleg van groendaken of geveltuinen biedt kansen aan de biodiversiteit en kan ecosysteemdiensten zoals regenwaterinfiltratie, koolstofopslag of hitteregulatie beschermen en versterken ❸.

De rivieren en hun valleien zijn de dragers van het landschap in de regio. Ze zijn structuurbepalend en zijn belangrijk voor voedselproductie (vooral hooi- en graasweides), recreatie, overstromingsbescherming, waterzuivering en biodiversiteit. De knotbomen die zo typisch zijn voor drassige gebieden hebben een bijzondere landschappelijke en ecologische waarde. De beheerresten van knotbomen bieden daarnaast ook kansen voor valorisatie als brandhout of houtsnippers ❶.

Koolstofopslag in functie van klimaatregulatie wordt hoog gewaardeerd door de sleutelspelers. Bossen zijn opslagfabriekjes van zowel boven- als ondergronds koolstof. Ook valleien kunnen belangrijk zijn voor de opslag van koolstof in de bodem, waarbij vooral zones met hoge grondwaterstand veel koolstof vastleggen. Vernatting van graslanden is dan ook een mogelijke beheeroptie om CO2 vast te leggen ❷ (Lettens et al., 2014).

Koolstof in de bodem is ook essentieel voor de bodemvruchtbaarheid. Een goede, koolstofrijke bodem met veel bodemleven bevat veel voedingsstoffen, verhoogt de weerbaarheid van de bodem en draagt bij aan natuurlijke

plaagbestrijding (Cools & Gossum, 2014). Projecten die inzetten op voorlichting en bewustmaking rond bodemvruchtbaarheid kunnen in de eerste plaats landbouwers, maar ook tuineigenaars, overtuigen om duurzamer met hun bodem om te springen ❺ (bv. project ‘Bodem doorgrond’ van het RL Rivierenland).

Voorbeeld - Aan de slag met ESD: Knotboom zoekt kachel

Vrijwilligers zorgen voor het onderhoud van knotbomen en zorgen zo voor het behoud van het landschap en de biodiversiteit. In ruil daarvoor krijgt de knotter het brandhout.

Rijen knotbomen zijn zeer herkenbare elementen in een rivierenlandschap. Deze knotbomen hebben een belangrijke erfgoed-, natuur- en landschappelijke waarde. De bomen hadden vroeger een economische functie als bron van brandhout of voor de productie van vlechtwerk, klompen of bezemstelen. Door de stijgende energieprijzen en de vraag naar hernieuwbare energie neemt de vraag naar brandhout toe, wat nieuwe kansen biedt voor de valorisatie van het knothout.

Verschillende Regionale Landschappen nemen het initiatief om de eigenaars van knotbomen in contact te brengen met vrijwilligers die de knotbomen beheren in ruil voor het brandhout. Op die manier worden de eigenaars ontlast van het beheer van de knotbomen en wordt het landschap en het habitat van soorten die afhankelijk zijn van de knotbomen in stand gehouden. Het Regionaal Landschap zorgt voor de opleiding en verzekering van de knotters. In de opleiding komen zowel de ecologische als technische aspecten van het knotten van bomen aan bod.

 www.rlrl.be/projecten/landschap/knotbomen/2412

ECOSYSTEEMDIENSTEN

INSTRUMENTEN

Informeren van knotters en boomeigenaars

Beheer landschapselementen die typisch zijn voor de streek Begeleiden van vrijwilligers (knotters) en verbinden tussen knotters en eigenaars

+

Figuur 30 Relatie tussen ESD-aanbod (links) en waardering (rechts) en mogelijke maatregelen (midden) om het aanbod te versterken in het Regionaal Landschap Rivierenland. De grootte van de gekleurde bollen aan de aanbodzijde geeft de relatieve oppervlakte van de verschillende bundels weer. De grootte van de ESD-symbolen is proportioneel met het belang van de dienst of biodiversiteit volgens de geïnterviewde sleutelspelers (waardering). De pijlen geven aan welke bundels bijdragen aan de levering van de belangrijkste ESD. De genummerde zwarte pijlen zijn maatregelen om het aanbod te versterken.