Deze bijlage geeft meer inzicht in de relatie tussen de (druk)factoren (natuur)beheer, ruim- te en milieu. 1
Inleiding
Volgens het rangordestelsel van relaties in de natuur is de levenloze natuur (lucht, water, bodem) voorwaardelijk voor de levende natuur. Dit is hieronder in sterk vereenvoudigde vorm weergegeven.
Basisvoorwaarde voor natuur is de aanwezigheid van een bepaalde hoeveelheid ruimte (bodem) en bepaalde milieuomstandigheden (kwaliteit van lucht, water en bodem).
Zowel ruimte als milieu kunnen natuur op een bepaalde plaats negatief beïnvloeden. We spreken dan van ruimte- en milieudruk. Door middel van het uitvoeren van beheers- maatregelen kunnen de negatieve gevolgen (drukken) van milieu en ruimte (tot op zeker hoogte) worden gecompenseerd.
De corresponderende lijn ten behoeve van het natuurbeheer is: inrichting en gebruik van de omgeving → bufferbeheer → herstelbeheer → onderhoudsbeheer = natuurbeheer in de meest enge zin. Anders gezegd: omgevingsbeleid → uitwendig beheer → inwendig be- heer. In de figuur hierna is dit weergegeven.
1
Ruimtedruk
Er is een directe relatie tussen de kwaliteit van natuur en de ruimte (waar kun je bijvoor- beeld welke natuur 'produceren'). Een dergelijke relatie is er ook tussen de kwaliteit van natuur en ruimtedruk. Een 'basiskwaliteit' van ruimte is voorwaarde voor het realiseren van (bepaalde typen) natuur. Als deze basiskwaliteit gerealiseerd is, is het (tot op zekere hoog- te) mogelijk om door middel van beheersmaatregelen ruimtedrukken te compenseren. Boven een bepaalde basiskwaliteit aan ruimte voor natuurdoeltypen zijn beheersmaatrege- len en ruimtedruk dus elkaars alternatieven.
Bijvoorbeeld: de beschikbaarheid van mineralen voor grofwild kan worden vergroot door het leefgebied van grofwild te vergroten met, of te verplaatsen naar, gebieden waar van nature een groter aandeel aan mineralen aanwezig is. Een alternatief voor deze ruimtelijke maatregel is het bijvoederen van mineralen (een beheersmaatregel) met het doel de populatie te versterken.
Het omgevingsbeleid stuurt de basisvoorwaarden voor natuur. Wat de ruimte betreft, gaat dat voor de natuur om de volgende grootheden:
- locatie (het waar): de ruimtelijke, landschapsecologische plaats van het natuurterrein
in verband met het plaatsafhankelijke karakter van het ecosysteem (laagvenen kun- nen we niet aanleggen op de hogere zandgronden);
- oppervlakte (de hoeveelheid): de relatie tussen de oppervlakte van natuurterreinen en
de biodiversiteit en volledigheid van ecosystemen, en met de duurzaamheid daarvan (bepaalde ecosystemen zijn alleen duurzaam in stand te houden als aan een minimum areaal is voldaan);
- verbinding (het onderling verband): de relatie van de samenhang tussen natuurterrei-
nen en ecosystemen met biodiversiteit en duurzaamheid (uitwisseling tussen (deel)populaties is noodzakelijk om bijvoorbeeld genetische biodiversiteit en de le- vensvatbaarheid van populaties te behouden);
- setting (het hoe, de ruimtelijke combinatie met andere gebruiksbestemmingen): de re-
latie tussen mogelijke beïnvloeding door ander ruimtegebruik in de omgeving en biodiversiteit en duurzaamheid.
De setting heeft via de dimensie ruimte betrekking op milieudruk. De beïnvloeding van een natuurterrein door zijn omgeving gaat immers altijd via een milieucomponent. Via ruimtelijke maatregelen kan deze milieudruk worden beïnvloed. Deze ruimtelijke maatre- gelen kunnen gericht zijn op het beperken van lokale emissie vanuit de omgeving van het natuurgebied op dat natuurgebied (bijvoorbeeld door het weren of zoneren van de bronnen van ammoniakuitstoot in de omgeving van een natuurgebied) of door maatregelen gericht op het beperken van immissie in het natuurgebied (dit kan bijvoorbeeld door het aanleggen van een bufferzone rondom een natuurgebied om het inwaaien van vermesten- de/verzurende stoffen te voorkomen).
Brongericht ruimtegebruik is via wet- en regelgeving te sturen. Hierbij moet bijvoor- beeld worden gedacht aan het planologisch vastleggen waar wel en waar geen nieuwe verzuringsbronnen kunnen worden aangelegd. Ruimtelijke verbanden en interacties zijn bepalend voor het wel of niet opleggen van beperkingen ten aanzien van het ruimtegebruik in de omgeving. Als men bijvoorbeeld de instroom van vervuild water in een bepaald na- tuurgebied wil voorkomen door brongericht beleid kan de werkingssfeer van het ruimtegebruik (bovenstrooms) over grote oppervlakte beïnvloed worden. Bijvoorbeeld door beperkingen op te leggen aan de landbouw in de bovenstroomse gebieden.
Immissiegericht ruimtegebruik is eveneens via wet en regelgeving te sturen, maar richt zich niet op een aanpak bij de bron, maar op het voorkomen of verminderen van ne- gatieve effecten van ruimtegebruik. Een voorbeeld hiervan is het omleiden van vervuild water om een natuurgebied heen.
Milieudruk
Wat het milieu betreft, gaat het sturen van de basisvoorwaarden voor de natuur door het omgevingsbeleid, binnen de ruimtelijke context, om het voorkomen, terugdringen en op- heffen van negatieve invloeden via lucht, water en bodem. De milieudruk heeft twee niet altijd even goed te scheiden ruimtelijke componenten:
- een min of meer ruimtelijk beperkte, lokale component: verstoring (auditief en visueel), verzuring, verdroging en vervuiling (via oppervlakte- en grondwa- ter(huishouding));
- een welhaast ruimtelijk onbeperkte, diffuse component: verzuring, vermesting en vervuiling (via atmosfeer).
Dit onderscheid is van praktische betekenis voor de mogelijkheden van preventief, verzachtend en/of herstellend omgevingsbeleid.
Naast een directe relatie tussen de kwaliteit van natuur en ruimte is er een directe re- latie tussen de kwaliteit van natuur en milieuomstandigheden. De effecten van milieudruk kunnen worden wegge nomen door het uitvoeren van beheersmaatregelen, maar bij voort- gezette milieudruk blijft de noodzaak om de beheersmaatregelen van tijd tot tijd te herhalen. De regeling Overlevingsplan Bos en Natuur (OBN) is een specifiek voorbeeld
van een regeling waarmee door middel van het stimuleren van beheersmaatregelen nega- tieve milieueffecten kunnen worden weggenomen of verminderd om op die manier de kwaliteit van natuur te verbeteren of te behouden. Ook hier geldt weer dat een bepaalde ba- siskwaliteit van natuur aanwezig moet zijn (voorwaarde is) voor het realiseren van (bepaalde typen) natuur. Boven een bepaalde basiskwaliteit van milieuomstandigheden voor natuurdoeltypen hangen beheersmaatregel en milieudruk dus nauw samen.
Voorbeeld
De negatieve effecten van verzuring en vermesting (milieudrukken) van heide kunnen wo r- den tegengegaan door de heide periodiek te plaggen (een beheermaatregel). Na het plaggen heeft de heide weer een periode nodig om zich te herstellen en uit te groeien tot een ecolo- gisch volwaardige heide. Een hoge frequentie van afplaggen van de heide (om de negatieve milieu invloeden tegen te gaan) kan tot gevolg hebben dat deze dus geen tijd meer krijgt om zich te herstellen of opnieuw te ontwikkelen.
Uit bovenstaande voorbeeld blijkt dat afplaggen een beheersmaatregel kan zijn om negatieve milieu invloeden teniet te doen of te verminderen. Te frequent afplaggen levert geen heide-ecosysteem meer. Beheer kan in dit geval dus alleen een alternatief vormen voor milieudruk op heide als tenminste aan minimale milieurandvoorwaarden wordt vo l- daan.