Nachtvlinders vormen een aanzienlijk deel van de ‘genegeerde biodiversiteit’ binnen Vlaanderen: slechts drie procent van de Belgische vlinders zijn dagvlinders, de overige zijn nachtvlinders en microvlinders die tot voor kort nauwelijks aandacht kregen in studie en beleid. Nochtans beschikken nachtvlinders over een aantal belangrijke troeven die hen potentieel geschikt maken als indicatorgroep van natuurwaardes. Macronachtvlinders zijn in de meeste gevallen gemakkelijke te determineren (bijvoorbeeld op foto), er bestaat een zeer efficiënte en gestandaardiseerde vangstmethode (lichtvallen), de groep is zeer rijk aan soorten en kan dus een grote resolutie vertonen voor biodiversiteitsonderzoek en tenslotte varieert het voedingsgedrag van polyfaag tot strikt monofaag zodat een geïntegreerd beeld bekomen wordt van habitatdiversiteit en ongereptheid. Tot op heden ontbreekt echter een Rode Lijst zodat interpretaties van de kwaliteit van soortengemeenschappen gedeeltelijk arbitrair zijn.
Nachtvlinders werden geïnventariseerd met Skinnervallen die van zonsondergang tot zonsopgang opgesteld stonden, uitgezonderd op 14 maart en 2 mei 2009 (details zie verder). De Skinnervallen waren elk uitgerust met een 125 HPL kwikdamplamp. Enkele keren werd er bijkomend een Skinnerval Actinic 40W geplaatst. Door de grootte van het gebied, en de verschillende verspreid gelegen habitatten werd op drie verschillende locaties gevangen. De exacte vangstopstelling en –locaties zijn samengevat in Tabel 6. In de periode 2008-2009 werd tijdens vijf nachten nachtvlinders gevangen. Om een vollediger beeld te krijgen van de nachtvlinderfauna worden deze gegevens samen besproken met twee eerdere vangnachten in 2006 en 2007 (zie Tabel 7 voor een synoptisch overzicht van de resultaten van alle zeven vangnachten). Een volledig overzicht van alle waargenomen soorten staat in Tabel 8. Omdat micronachtvlinders slechts onvolledig gedetermineerd werden, zijn deze niet verder besproken in de resultaten.
Tabel 6: Overzicht van de vangstdata, de gebruikte vangstopstellingen en vangstduur bij nachtvlindervangsten in Averbode Bos & Heide.
Tabel 7: Synoptisch overzicht van de locaties en de behaalde resultaten bij nachtvlindervangsten in Averbode Bos & Heide.
Datum Opstelling Duur
23/09/2006 6 skinnervallen HPL125 hele nacht 15/06/2007
5 Skinnervallen HPL 125W + 1 Skinnerval Actinic 40W.
hele nacht; om 4h drie vallen uit wegens problemen met generator
8/05/2008 8 Skinnervallen HPL 125W hele nacht 14/03/2009 2 skinnervallen HPL125 19h40-21h45
2/05/2009 3 skinnervallen HPL125 21h20-00h10 29/06/2009
5 Skinnervallen HPL 125W + 1
Skinnerval Actinic 40W. hele nacht 6/07/2009 3 skinnervallen HPL125 hele nacht
Datum locatie aantal macro spec aantal macro
23/09/2006 Rietvijver 59 300
15/06/2007 Leeuwerikenheide 110 494
8/05/2008 oud loofbos grenzend aan De Vijvers 66 369
14/03/2009 Leeuwerikenheide 18 233
2/05/2009 Leeuwerikenheide 39 99
29/06/2009 Leeuwerikenheide 142 1228
In totaal werden op zeven vangnachten (waarvan twee onvolledige nachten) 2723 macronachtvlinders van 260 soorten waargenomen. Een vergelijking van soortaantallen tussen locaties is weinig betekenisvol zonder correctie voor vangstintensiteit. In dit geval kunnen we echter wel een idee krijgen van de te verwachten lokale nachtvlinderfauna door een vergelijking met de gegevens bekomen door intensieve vangsten in een nabijgelegen tuin te Engsbergen (1.5-3 km verwijderd van de verschillende vangstlocaties binnen Averbode Bos & Heide). In deze tuin werden tot op heden 416 soorten macronachtvlinders vastgesteld – een erg hoog aantal. Opmerkelijke soorten die niet in Averbode Bos & Heide werden waargenomen maar er wel kunnen verwacht worden op basis van de tuingegevens zijn onder andere soorten kenmerkend voor open eiken-berkenbos (Geelbruine houtuil, Grijze herfstuil, Tweekleurige tandvlinder) en droge heide (Grijze heide-uil, Nachtpauwoog, Heideringelrups). Omgekeerd werden ondanks de meer dan 250 vangnachten in de tuin te Engsbergen op de zes vangnachten te Averbode Bos & Heide toch 10 soorten macronachtvlinders waargenomen die (nog) niet in de tuin werden waargenomen, hoewel deze vlakbij gelegen is. Dit geeft aan dat het soortenaantal in Averbode Bos & Heide wellicht nog een stuk hoger ligt dan het tuintotaal, en dat binnen het honderden hectares grote Averbode Bos & Heide nog andere bijzondere soorten te ontdekken zijn.
Overigens wordt verwacht dat – door de aanwezigheid van (populaties van?) zeldzame heidesoorten in de omgeving van Averbode Bos & heide – er grote potenties zijn voor herstel van heidesoorten (Veraghtert et al. 2009).
Bij de bijzondere macronacht-vlinders die nu al vastgesteld werden in Averbode Bos & Heide vinden we soorten van heischraal grasland en heide (Egale stipspanner, Geelpurperen spanner) en een opvallende reeks zeldzame tot zeer zeldzame soorten die gebonden zijn aan Adelaarsvaren (Heidewortelboorder, Varenuil, Geoogde w-uil). Deze voedselplant is talrijk en wijd verbreid in Vlaanderen, zodat bijkomende factoren als historiek, microklimaat,... blijkbaar maken dat deze soorten zo zeldzaam zijn en dat de locatie te Averbode geschikt is. Gezien het vermoedelijke - voor zover dit in te schatten is - belang van Averbode Bos & Heide voor het voortbestaan van deze soorten in Vlaanderen is het aangeraden ten minste een belangrijk deel van de adelaarsvarenvegetatie te behouden, wat mogelijk een aanpassing van het beheer vraagt. Voor zover geweten herbergt Averbode Bos & Heide de enige Vlaamse populatie van Varenuil. De soort is in de omgeving van de Leeuwerikenheide goed vertegenwoordigd.
Heidewortelboorder (foto: Marc Herremans)
Varenuil (foto: Marc Herremans) Geoogde W-uil (foto: Marc Herremans)
Onder de bossoorten vinden we in dit gebied met monoculturen en aanwezigheid van exoten een onverwachte diversiteit terug. Tijdens de steekproefinventarisaties werden ondermeer de in Vlaanderen erg zeldzame Zuidelijke tandvlinder, één van de enige populaties Eiken-orvlinder en verder Bruine groenuil, Gevlekte pijluil en Klein visstaartje als minder algemene bossoorten genoteerd.
Boven: Zuidelijke tandvlinder (foto: Marc Herremans)
Onder: links: Gevlekte pijluil; rechts: Bruine groenuil (foto’s: Marc Herremans)
Ook de bosbesgebonden soorten (Bosbesbruintje, Bosbessnuituil, Bosbesdwergspanner en Spaansgroene zomervlinder) hebben in Averbode Bos & Heide goede populaties.
Boven: Bosbesbruintje (foto: Marc Herremans)
Onder: links: Bosbesdwergspanner; rechts: Bosbessnuituil (foto’s: Marc Herremans)
Tenslotte is de populatie (dagactieve) Phegea-vlinders op en aan de voet van de Weefberg (Vlaams-Brabant) het vermelden waard.
Phegea-vlinder (foto: Marc Herremans)
Tabel 8: Soortenlijst van de waargenomen macronachtvlinders op zes vangnachten te Averbode Bos
& Heide.
1 Groene Blokspanner - Acasis viretata 131 Eekhoorn - Stauropus fagi 2 Berkenspikkelspanner - Aethalura punctulata 132
Eikenprocessierups - Thaumetopoea processionea
3
Kleine Voorjaarsspanner - Agriopis
leucophaearia 133 Meriansborstel - Calliteara pudibunda 4 Grote Voorjaarsspanner - Agriopis marginaria 134 Donsvlinder - Euproctis similis 5 Variabele Spikkelspanner - Alcis repandata 135 Witvlakvlinder - Orgyia antiqua 6 Voorjaarsboomspanner - Alsophila aescularia 136 Phegeavlinder - Amata phegea 7 Oranje Iepentakvlinder - Angerona prunaria 137 Zwart Beertje - Atolmis rubricollis 8 Wederikdwergspanner - Anticollix sparsata 138 Vierstipbeertje - Cybosia mesomella 9 Seringenvlinder - Apeira syringaria 139 Mendicabeer - Diaphora mendica 10 Voorjaarsspanner - Apocheima hispidaria 140 Streepkokerbeertje - Eilema complana 11 Peper-en-zoutvlinder - Biston betularia 141 Naaldboombeertje - Eilema depressa 12 Vroege Spanner - Biston strataria 142 Glad Beertje - Eilema griseola 13 Dennenspanner - Bupalus piniaria 143 Geel Beertje - Eilema sororcula 14
Bruine Grijsbandspanner - Cabera
exanthemata 144 Spaanse Vlag - Euplagia quadripunctaria 15 Witte Grijsbandspanner - Cabera pusaria 145 Viervlakvlinder - Lithosia quadra
16 Appeltak - Campaea margaritata 146 Rozenblaadje - Miltochrista miniata 17 Kleine Herculesspanner - Cepphis advenaria 147 Muisbeertje - Pelosia muscerda 18 Klaverspanner - Chiasmia clathrata 148 Kleine Beer - Phragmatobia fuliginosa 19 Papegaaitje - Chloroclysta siterata 149 Witte Tijger - Spilosoma lubricipeda 20 V-dwergspanner - Chloroclystis v-ata 150 Gele Tijger - Spilosoma lutea
21 Gevlekte Zomervlinder - Comibaena bajularia 151 Rondvleugelbeertje - Thumatha senex 22 Berkenoogspanner - Cyclophora albipunctata 152 Sint-Jacobsvlinder - Tyria jacobaeae 23 Gele Oogspanner - Cyclophora linearia 153 Grote Groenuil - Bena bicolorana 24
Gestippelde Oogspanner - Cyclophora
punctaria 154 Groot Visstaartje - Meganola albula 25 Schimmelspanner - Dysstroma truncata 155 Licht Visstaartje - Nola aerugula 26 Marmerspanner - Ecliptopera silaceata 156 Vroeg Visstaartje - Nola confusalis 27
Gewone Spikkelspanner - Ectropis
crepuscularia 157 Klein Visstaartje - Nola cucullatella 28 Gewone Heispanner - Ematurga atomaria 158 Variabele Eikenuil - Nycteola revayana 29 Puntige Zoomspanner - Epione repandaria 159 Zilveren Groenuil - Pseudoips prasinana 30 Gewone Bandspanner - Epirrhoe alternata 160 Brandnetelkapje - Abrostola tripartita 31 Leverkleurige Spanner - Euchoeca nebulata 161
Donker Brandnetelkapje - Abrostola triplasia
32 Gewone Agaatspanner - Eulithis populata 162 Schaapje - Acronicta leporina 33
Voorjaarsdwergspanner - Eupithecia
abbreviata 163 Schilddrager - Acronicta megacephala 34 Eikendwergspanner - Eupithecia dodoneata 164 Zuringuil - Acronicta rumicis
35 Dennendwergspanner - Eupithecia indigata 165 Bruine Herfstuil - Agrochola circellaris 36
Smalvleugeldwergspanner - Eupithecia
nanata 166 Roodachtige Herfstuil - Agrochola helvola
37 Fijnspardwergspanner - Eupithecia tantillaria 167 Geoogde Worteluil - Agrotis clavis 38
Schermbloemendwergspanner - Eupithecia
tripunctaria 168 Gewone Worteluil - Agrotis exclamationis 39
Guldenroededwergspanner - Eupithecia
virgaureata 169 Grote Worteluil - Agrotis ipsilon 40 Gewone Dwergspanner - Eupithecia vulgata 170 Puta-uil - Agrotis puta
41 Zomervlinder - Geometra papilionaria 171 Piramidevlinder - Amphipyra pyramidea 42
Zwartkamdwergspanner - Gymnoscelis
rufifasciata 172 Bruine Groenuil - Anaplectoides prasina 43 Kleine Zomervlinder - Hemithea aestivaria 173 Bleke Grasworteluil - Apamea lithoxylaea 44 Gegolfde Spanner - Hydria undulata 174 Graswortelvlinder - Apamea monoglypha
45 Variabele Spanner - Hydriomena furcata 175 Moeras-grasuil - Apamea ophiogramma 46 Groenbandspanner - Hydriomena impluviata 176 Grauwe Grasuil - Apamea remissa 47 Rode Dennenspanner - Hylaea fasciaria 177 Bosgrasuil - Apamea scolopacina 48 Ringspikkelspanner - Hypomecis punctinalis 178
Egale Rietboorder - Arenostola phragmitidis
49 Grote Spikkelspanner - Hypomecis roboraria 179 Gamma-uil - Autographa gamma 50 Grijze Stipspanner - Idaea aversata 180 Jota-uil - Autographa jota
51 Schildstipspanner - Idaea biselata 181 Houtspaander - Axylia putris 52 Vlekstipspanner - Idaea dimidiata 182 Varenuil - Callopistria juventina 53 Geblokte Stipspanner - Idaea emarginata 183 Morpheusstofuil - Caradrina morpheus 54 Dwergstipspanner - Idaea fuscovenosa 184 Zeggenboorder - Chortodes pygmina 55 Geelpurperen Spanner - Idaea muricata 185 Hazelaaruil - Colocasia coryli
56 Paardenbloemspanner - Idaea seriata 186
Roodkopwinteruil - Conistra erythrocephala
57 Egale Stipspanner - Idaea straminata 187 Gevlekte Winteruil - Conistra rubiginea 58 Melkwitte Zomervlinder - Jodis lactearia 188 Bosbesuil - Conistra vaccinii
59 Spaansgroene Zomervlinder - Jodis putata 189 Maanuiltje - Cosmia pyralina 60 Gerande Spanner - Lomaspilis marginata 190 Hyena - Cosmia trapezina 61
Witte Schaduwspanner - Lomographa
temerata 191 Schedeldrager - Craniophora ligustri
62 Zuringspanner - Lythria cruentaria 192 Zilverstreep - Deltote bankiana 63 Donker Klaverblaadje - Macaria alternata 193 Koperuil - Diachrysia chrysitis
64 Bosbesbruintje - Macaria brunneata 194 Bruine Breedvleugeluil - Diarsia brunnea 65 Gerimpelde Spanner - Macaria liturata 195 Eikenuiltje - Dryobotodes eremita 66 Klaverblaadje - Macaria notata 196
Gemarmerd Heide-uiltje - Elaphria venustula
67 Zwarte-w-vlinder - Macaria wauaria 197 Bruine Daguil - Euclidia glyphica 68
Zuidelijke Bandspanner - Nycterosea
obstipata 198 Levervlek - Euplexia lucipara
69 Hagendoornvlinder - Opisthograptis luteolata 199 Wachtervlinder - Eupsilia transversa 70 Vliervlinder - Ourapteryx sambucaria 200 Graanworteluil - Euxoa tritici
71
Grijze Heispanner - Pachycnemia
hippocastanaria 201 Tweekleurige Uil - Hecatera bicolorata 72 Witvlekspikkelspanner - Parectropis similaria 202 Boogsnuituil - Herminia grisealis 73 Bosbesdwergspanner - Pasiphila debiliata 203 Schaduwsnuituil - Herminia tarsicrinalis 74
Taxusspikkelspanner - Peribatodes
rhomboidaria 204 Egale Stofuil - Hoplodrina blanda 75
Geveerde Spikkelspanner - Peribatodes
secundaria 205 Gewone Stofuil - Hoplodrina octogenaria 76 Hennepnetelspanner - Perizoma alchemillata 206
Aardappelstengelboorder - Hydraecia micacea
77 Varenspanner - Petrophora chlorosata 207 Bosbessnuituil - Hypena crassalis 78 Perentak - Phigalia pilosaria 208 Bruine Snuituil - Hypena proboscidalis 79
Geelbruine Bandspanner - Plagodis
pulveraria 209 Hopsnuituil - Hypena rostralis
80 Boterbloempje - Pseudopanthera macularia 210
Tweekleurige Heremietuil - Ipimorpha subtusa
81
Kleine Blokspanner - Pterapherapteryx
sexalata 211 Geoogde W-uil - Lacanobia contigua
82 Roodstreepspanner - Rhodometra sacraria 212 Groente-uil - Lacanobia oleracea 83 Zwartstipspanner - Scopula nigropunctata 213 Brede-w-uil - Lacanobia w-latinum 84 Herculesje - Selenia dentaria 214 Gewone Grasuil - Luperina testacea 85 Halvemaanvlinder - Selenia tetralunaria 215 Granietuil - Lycophotia porphyrea 86 Hoekbanddennenspanner - Thera firmata 216 Kooluil - Mamestra brassicae
87 Naaldboomspanner - Thera obeliscata 217 Perzikkruiduil - Melanchra persicariae 88 Lieveling - Timandra comae 218 Gevlekte Groenuil - Moma alpium 89 Vierbandspanner - Xanthorhoe ferrugata 219 Stompvleugelgrasuil - Mythimna impura 90 Zwartbandspanner - Xanthorhoe fluctuata 220 Tweestreepgrasuil - Mythimna turca
91
Bruine Vierbandspanner - Xanthorhoe
spadicearia 221 Volgeling - Noctua comes
92 Hopwortelboorder - Hepialus humuli 222
Open-Breedbandhuismoeder - Noctua janthe
93 Heidewortelboorder - Phymatopus hecta 223 Huismoeder - Noctua pronuba 94 Wilgenhoutvlinder - Cossus cossus 224 Haarbos - Ochropleura plecta 95 Gestippelde Houtvlinder - Zeuzera pyrina 225 Donker Halmuiltje - Oligia latruncula
96 Slakrups - Apoda limacodes 226 Tweestreepvoorjaarsuil - Orthosia cerasi 97 Rietvink - Euthrix potatoria 227 Kleine Voorjaarsuil - Orthosia cruda
98 Lente-orvlinder - Achlya flavicornis 228 Nunvlinder - Orthosia gothica
99 Berkeneenstaart - Drepana falcataria 229 Variabele Voorjaarsuil - Orthosia incerta 100 Bleke Eenstaart - Falcaria lacertinaria 230 Gevlekte Pijluil - Pachetra sagittigera 101 Vuursteenvlinder - Habrosyne pyritoides 231 Dwerghuismoeder - Panemeria tenebrata 102 Tweestip-orvlinder - Ochropacha duplaris 232 Dennenuil - Panolis flammea
103 Peppel-orvlinder - Tethea ocularis 233 Huisuil - Paradrina clavipalpis
104 Orvlinder - Tethea or 234 Paddenstoeluil - Parascotia fuliginaria 105 Berken-orvlinder - Tetheella fluctuosa 235 Populierenuil - Parastichtis suspecta 106 Braamvlinder - Thyatira batis 236
Wilgenschorsvlinder - Parastichtis ypsillon
107 Gele Eenstaart - Watsonalla binaria 237
Dubbelstipvoorjaarsuil - Perigrapha munda
108 Beukeneenstaart - Watsonalla cultraria 238 Agaatvlinder - Phlogophora meticulosa 109 Windepijlstaart - Agrius convolvuli 239 Bochtige Smele-uil - Photedes minima 110 Groot Avondrood - Deilephila elpenor 240 Marmeruil - Polia nebulosa
111 Populierenpijlstaart - Laothoe populi 241
Donkere Marmeruil - Protodeltote pygarga
112 Lindepijlstaart - Mimas tiliae 242 Herfstrietboorder - Rhizedra lutosa 113 Pauwoogpijlstaart - Smerinthus ocellata 243 Stro-uiltje - Rivula sericealis
114 Ligusterpijlstaart - Sphinx ligustri 244 Randvlekuil - Rusina ferruginea 115 Dennenpijlstaart - Sphinx pinastri 245
Gepijlde Micro-uil - Schrankia costaestrigalis
116 Kleine Wapendrager - Clostera anachoreta 246 Lindegouduil - Tiliacea citrago 117 Bruine Wapendrager - Clostera curtula 247 Meldevlinder - Trachea atriplicis 118 Donkere Wapendrager - Clostera pigra 248 Gewone Gouduil - Xanthia icteritia 119 Witlijntandvlinder - Drymonia querna 249 Wilgengouduil - Xanthia togata 120 Maantandvlinder - Drymonia ruficornis 250 Zwarte-c-uil - Xestia c-nigrum 121 Zuidelijke Tandvlinder - Drymonia velitaris 251 Driehoekuil - Xestia triangulum 122 Kleine Hermelijnvlinder - Furcula furcula 252 Vierkantvlekuil - Xestia xanthographa 123 Populierentandvlinder - Gluphisia crenata 253 Lijnsnuituil - Zanclognatha tarsipennalis 124 Dromedaris - Notodonta dromedarius 254
Gestreepte bremspanner - Perconia strigillaria
125 Kameeltje - Notodonta ziczac 255
Gestreepte goudspanner - Camptogramma bilineata
126 Eikentandvlinder - Peridea anceps 256 Spardwergspanner - Eupithecia abietaria 127 Wapendrager - Phalera bucephala 257 W-uil - Lacanobia thalassina
128 Berkenbrandvlerkvlinder - Pheosia gnoma 258 Komma-uil - Leucania comma
129 Brandvlerkvlinder - Pheosia tremula 259 Donkere jota-uil - Autographa pulchrina 130 Kroonvogeltje - Ptilodon capucina 260 Roesje - Scoliopteryx libatrix
261 Eiken-orvlinder – Cymatophorina diluta