Zeegras is langs vrijwel de gehele Groninger kwelderwerken toegenomen ondanks decennia lang damonderhoud; zie de kaarten (bron: www.zeegras.nl). Sinds het stoppen van het grondwerk in de buitenste bezinkvelden in ca. 1968 is het zeegras daar vanaf 1973 teruggekeerd (ontdekt langs de Linthorst Homanpolder door P. Bouwsema en K.S. Dijkema; beschreven in Dijkema et al. 1988, 1989; Philippart et al. 1992; Philippart & Dijkema 1995). Zeegras groeide daar ook voor de aanleg van de landaanwinningswerken in 1935. Zeegras is na het verlaten van de buitenste
rijshoutdammen rond 1990 door tijdelijke erosie afgenomen en na het instellen van een stabielere hoogte en op zandige groeiplaatsen teruggekeerd. Recent is door het RWS Waterdistrict Waddenzee zeegras in voormalige landaanwinningswerken in NO Friesland ontdekt, ook op een zandige groeiplaats.
Zeegras vindt in de buitenste bezinkvelden en het aangrenzende wad de juiste hoogteligging. Van belang is verder een stabiele bodem, reden waarom zeegras langs de slikkige Negenboerenpolder, Lauwerpolder en het grootste deel van de Friese kust ontbreekt.
Op de zeegras-locaties dient schade bij de uitvoering van de werkzaamheden te worden voorkomen. De WOK-werkgroep ziet geen voordelen om het damonderhoud in een volgend bestek vanaf de zeedijk via de gronddammen uit te voeren:
• Vanwege de zandige groeiplaatsen is er bijna geen insporing en schade. • Om insporing in de zeegrasvelden te voorkomen is de aannemer geïnstrueerd
t.b.v. rijsdamonderhoud door/langs de voormalige uitwateringen te rijden. • Het transport van dam-materiaal vermindert omdat de palen zijn vervangen en
door toepassing van duurzaam vulhout (Fijnspar, Douglas en/of Sitkaspar). • Transport vanaf de zeedijk zal de pionierzone en het slik beschadigen.
Figuur 6.1. Zeegras langs Groningen West 2005 en Groningen Oost 2006 (met dammenpatroon). Bron: RWS, www.zeegras.nl
6.2 Proefverkweldering in Friesland
Om van Noard-Fryslân Bûtendyks een grootschalig kweldergebied te maken bestaat het voornemen om de huidige zomerpolders tot kwelders om te vormen. Omdat er weinig ervaring is met deze vorm van natuurontwikkeling én om inzicht te verkrijgen in het verkwelderingsproces heeft It Fryske Gea in één van haar zomerpolders in het Noarderleech een proefverkweldering uitgevoerd ter grootte van 135 ha (Figuur 6.2).
Figuur 6.2. Schematische voorstelling proefverkweldering en proefopzet. Bron foto: Provinsje Fryslân.
Om de ontwikkeling van zomerpolder (de uitgangstoestand) naar een beweidbare kwelder (het streefbeeld) goed te kunnen volgen is in de uitgangssituatie de abiotiek, vegetatie, ganzen en broedvogels beschreven. Daarna zijn vanaf het moment dat de drie doorgravingen in de zomerkade zijn aangebracht (14 september 2001) de ontwikkelingen in de proefverkweldering gevolgd tot en met 2005. Het onderzoek bestond uit een beschrijvende monitoring en een experimenteel deel met meerjarige veldproeven (Van Duin et al. 2007b).
In tegenstelling tot de verwachting bleek de verzilting van de proefverkweldering niet sprongsgewijs te gaan, maar een geleidelijk verlopend proces te zijn. Aan het eind van de monitoringsperiode lag het zoutniveau nog minstens 30% onder dat van de
referentie (= de voorliggende kwelder). Het zoute water en sediment konden de proefverkweldering goed bereiken. Dit is niet ten koste gegaan van de opslibbing in de voorliggende kwelders. Zoals verwacht was de opslibbing in de lage delen van de proefverkweldering het hoogste. Op basis van de huidige hoogteligging, de gemeten opslibbing en de over het geheel genomen goede ontwatering mag dan ook een ontwikkeling naar een grazige kweldervegetatie worden verwacht.
Bij kreek en doorgraving Bij kreek, doorgraving ver Bij doorgraving, kreek ver Kreek en doorgraving ver Kwelder-locaties Zomerpolder-locaties Transect (=T) Begrenzing proefverkweldering 1 4 3 5 8 10 11 42 21 22 23 24 25 26 27 28 29 12 6 7 41 9 2 T1 T2 T3
Overgedimensioneerde gegraven kreken zijn deels aan het dichtslibben en/of
versmallen. Tijdens dit proces ontstaan potentiële vestigingsplaatsen voor zoutplanten. Een groot aantal zouttolerante plantensoorten bleken al op beperkte schaal in de uitgangssituatie aanwezig te zijn, dus vóór dat de feitelijke uitdijking van het gebied werd gerealiseerd. Als gevolg van de geleidelijke verzilting is de bedekking door zouttolerante plantensoorten toegenomen ten koste van de niet-zouttolerante tot matig-zouttolerante soorten. In laaggelegen delen is vaak al sprake van een kweldervegetatie, gedomineerd door Klein Schorrenkruid en Zeekraal. Deze pioniersoorten worden langzamerhand vervangen door een graziger vegetatie met Gewoon kweldergras.
Beweiding zorgde door de combinatie van vertrapping en korte afgegraasde vegetatie voor een iets drogere, compactere en zoutere bodem en met name op de wat hogere delen voor een lagere netto toename van de maaiveldhoogte. Ook zorgde beweiding voor een hogere biodiversiteit. In de exclosures waar de invloed van het vee ontbreekt, ontwikkelde zich een soortenarme Kweekvegetatie. In enkele exclosures heeft zich in de eerste vier jaar na uitpoldering Zeekweek gevestigd. De verwachting is dat in de exclosures Zeekweek op termijn Kweek zal verdringen. Voor de realisatie van de doelstellingen van het beheer vormt beweiding daarom een essentieel
beheersinstrument.
Tot nu toe is de benutting van de proefverkweldering door ganzen in de herfst veel lager gebleven in vergelijking met die van de bestaande beweide kwelders. In het voorjaar daarentegen liet de benutting vanaf het eerste seizoen na uitpoldering een substantiële toename zien. De verwachting is dat door de toename van een grazige vegetatie in de proefverkweldering, ook de benutting door ganzen in het najaar in de loop der jaren zal toenemen. In de drie seizoenen na het doorsteken van de
zomerkade was geen duidelijke wijziging in broedvogelaantallen waar te nemen in de proefverkweldering. Bij de meeste soorten zijn geen trendmatige veranderingen
gevonden.
Bij de monitoring is ook aandacht besteed aan de mogelijke effecten op de directe omgeving van de proefverkweldering. Door de ophoging van de zuidelijke zomerkade is de kans op overstroming van de aangrenzende zomerpolders afgenomen. In de aan de proefverkweldering grenzende zomerpolder is geen aanwijzing gevonden voor verzilting als gevolg van de ontpoldering. Op een aantal locaties in de zomerpolder is daarentegen sprake geweest van een afgenomen zoutinvloed.
Het gebruik van het onderzochte aangrenzende binnendijkse gebied door ganzen is gering gebleven. Parallel aan een toename in de wereldpopulatie Brandganzen, en de lokaal aanwezige totale aantallen ganzen, is er sprake van een lichte toename in de waargenomen aantallen binnendijks. Er is echter geen sprake van een directe relatie tussen deze toename en de proefverkweldering. De aantallen binnendijks vallen bovendien in het niet bij wat buitendijks wordt waargenomen. Gezien de schijnbaar moeiteloze toename van de aantallen ganzen buitendijks was de draagkracht van Noard-Fryslân Bûtendyks inclusief proefverkweldering, kennelijk nog niet bereikt. De belangrijkste conclusie uit het monitoringsonderzoek is dat de proefverkweldering nu reeds een succes is. Na vier jaar was nog wel steeds sprake van voortgaande veranderingen in het gebied ten gevolge van de verkweldering. De richting van de veranderingen is echter tot dusver gunstig. Met het oog op de voorgenomen verdere verkwelderingen in Noard-Fryslân Bûtendyks is een belangrijke vraag hoe het succes verklaard kan worden. Uit de evaluatie en vergelijking met enkele andere
essentiële randvoorwaarden (milieufactoren en beheer) heeft voldaan. De hoogteligging in het getijdenvenster, beschikbaarheid van sediment, aan- en afvoer van zout water, ontwatering en aanvoer van doelsoorten waren allemaal voldoende om de ontwikkeling van een zilte kweldervegetatie mogelijk te maken. Beweiding bleek essentieel om de ontwikkeling van een soortenarme Kweekvegetatie te voorkomen. Voor de proefverkweldering is het streefbeeld op praktische wijze omschreven als “beweidbare kwelder”. Voor Noard-Fryslân Bûtendyks als geheel is het streefbeeld omschreven als een “halfnatuurlijk landschap waarin gestreefd wordt naar een
gevarieerde vegetatie met zoveel mogelijk planten- en diersoorten die van nature op kwelders thuishoren”. De kwalificatie halfnatuurlijk is van grote invloed bij het maken