Een polemiek over de plaats van de kunstenaar in de maatschappij
Op zaterdagmiddag 28 januari 1928 trekt een groep jonge schrijvers door het hartje van Amsterdam en biedt het winkelend publiek voor het bedrag van vijfentwintig cent een armzalig gedrukt blaadje, een schotschrift aan. Tussen de agitatoren bevindt zich de essayist Menno ter Braak (1902-1940). Curieuze voorstelling om uitgerekend deze nogal timide dokterszoon uit de Achterhoek in de Kalverstraat te zien
colporteren! Het strijdschrift dat die dag verspreid wordt, draagt de titel aNti-schUnd en twee letters daarvan zijn in grote kapitalen gezet: de ‘N’ en de ‘U’. Ze verwijzen naar de naam van het ‘algemeen maandblad’ Nu. Dit socialistische tijdschrift en haar redacteuren Israël Querido (1872-1932) en A.M. de Jong (1888-1943) waren de ‘Schund’, de vuilnis, die met het pamflet gehekeld moest worden.
De auteurs van de aNti-schUnd brochure vormden een merkwaardig collectief. Ter Braak stond niet alleen schouder aan schouder met vrienden als D.A.M. Binnendijk en H. Marsman, maar ook met (latere) meer of minder fascistische pennevoerders als Albert Kuyle (pseud. van L.M.A. Kuitenbrouwer) - de directeur van uitgeverij De Gemeenschap, die het initiatief nam tot de uitgave -, Erich Wichman en Ernest Michel. Laatstgenoemde leverde in de brochure een niet onvermakelijk stukje in Jordanees volksdialect ‘oufer de simpetieke teejerieje van A.M. de Jong’. Toch was de samenstelling van het gezelschap niet zo eigenaardig als op het eerste gezicht misschien lijkt. In feite hadden voor dit pamflet de redacties van de twee tijdschriften De Vrije Bladen (het blad van onafhankelijke jongeren) en De Gemeenschap (het ‘maandblad voor katholieke reconstructie’), de handen
ineengeslagen om het rode varkentje te wassen. Enkele kameraden uit het culturele - lees ook: kroeg - circuit moesten meehelpen dit in hun ogen hoogstnoodzakelijke karwei te klaren. ‘Omdat’, schreven de Gemeenschappers in hun eigen orgaan, ‘wij het socialistische en semitische schrikbewind met gepaste minachting willen behandelen, maar hetzelve inmiddels niet uit het oog verliezen’.1
Hier klinkt een wel minder vermakelijke toon door en wil men Ter Braaks optreden met dit gezelschap beter begrijpen, dan moet een discussie
worden gereconstrueerd die begint rond het jaar 1925 en die in essentie gaat over de plaats en taak van de kunstenaar in de maatschappij.
Een zieke, karakterloze samenleving
De dichter Geerten Gossaert - achter wie de historicus F.C. Gerretson (1884-1958) schuil ging - deed de discussie in januari 1925 ontbranden met een interview voor het blad Den Gulden Winckel.2
Zijn uitlatingen kunnen worden verstaan als reactie van ergernis op het nationaal rouwbeklag na de dood van Herman Heijermans op 22 november 1924. Verdiende een schrijver zoveel maatschappelijk eerbetoon? In het geheel niet, vond Gossaert: kunstenaar en maatschappij moeten gezworen vijanden zijn. ‘De oude Indiërs zagen het goed’, lichtte hij zijn stelling toe. ‘Zij sloten den kunstenaar buiten de kasten. Evenals de hoeren behoorden de dichters tot de paria's. Outcast is, naar mijn overtuiging, onze natuurlijke rang. Slechts wanneer de dichter dien rang, welbewust, handhaaft, behoudt hij de geestelijke vrijheid, de edele onwereldschheid, die hij met bedelaars, aapjeskoetsiers, hannekemaaiers en dergelijke uitverkoren kinderen Gods gemeen heeft. Wanneer hij geacht en gevierd
“letterkundige” wil worden, brengt hij het hoogstens tot clown en nar eener zieke, karakterlooze samenleving en hij eindigt als geëerde jubilaris met staatsbedeeling en een “Nederlandschen leeuw”.’ Daarmee was duidelijk Herman Heijermans bedoeld en als om de onedelheid van Nederlands beroemdste toneelschrijver nog eens te onderstrepen, sprak Gossaert over hem: ‘Heyermans was de dichter van het plebs...’
Het was droevig gesteld met de natie. Volgens Gossaert hield een en ander verband met het feit dat Nederland passief was gebleven tijdens de wereldoorlog. Als gevolg daarvan was de jeugd niet grootgebracht met ‘de reëele idealen eener ijzeren jeugd’, maar ‘met thee van ethische vijgebladeren, getrokken op Leidsch grachtwater’. Proost, ook toen kregen de jongeren al de schuld van alles! Maar er speelt in het citaat nog een andere discussie een rol. Gossaert polemiseert tegen de ethische opvattingen die aan de Leidse universiteit werden uitgedragen inzake onze koloniale kwestie. Gossaert (dat wil zeggen Gerretson) daarentegen was overtuigd van de historische missie van Nederland, een opvatting die hij vanaf oktober 1925 zou uitdragen als bijzonder hoogleraar in de geschiedenis van Nederlands-Indië te Utrecht. Sedert 1917 had hij de functie vervuld van directiesecretaris van de Bataafsche Petroleum Maatschappij en het spreekt voor zich dat hij als petroleumman weinig affiniteit had met
grachtwater. Deze goedbetaalde had overigens mooi praten om de dichters de rol van paria toe te denken!
Een kwart jaar later pakte J.C. Bloem (1887-1966) in een vraaggesprek voor eveneens Den Gulden Winckel, de draad op waar Gossaert deze had laten liggen en ging nader in op diens thema van de ‘zieke, karakterlooze
samen-110
leving’. De ergste uitwassen daarvan waren intussen gelukkig achter de rug meende Bloem: ‘Ik ben er absoluut van overtuigd dat, evenals de democratie in de politiek eindelijk begint te tanen, zoo ook het humanitarisme (de grootste onmenschelijkheid die er is) en de anarchie in de litteratuur den genadeslag zullen krijgen, en daarom doet het mij zoo'n innig pleizier, te zien, dat er onder de jongsten van beteekenis haast niemand meer is, die iets gevoelt voor al die ideeën, waar men tien jaar geleden nog geen kwaad woord over dorst te zeggen, uit angst om voor achterlijk, zoo niet voor gek te worden aangezien. [...] De democratie groeit overal nog wel in aantal, maar nergens meer in qualiteit. En dit beteekent, dat zij ten doode is opgeschreven. Ik juich dat van ganscher harte toe’.3
De democratisering der literatuur
Het kon niet uitblijven: op de beide vraaggesprekken met Gossaert en Bloem volgde een commentaar van A.M. de Jong in zijn krant Het Volk,4
twee artikelen die op hun beurt weer evenzovele reacties uitlokten van de drieëntwintig jaar oude student Menno ter Braak. Het eerste stuk van Ter Braak verscheen in het studentenweekblad Propria Cures5
- van origine het orgaan van het Amsterdamsch Studenten Corps -; het tweede stuk betreft een ingezonden brief die door de hoofdredacteur van Het Volk, J.F. Ankersmit, met een kort maar spits commentaar geweigerd werd: ‘Het recht om krachtig te antwoorden op de patserige woorden des heeren B.[loem] over Heyermans kan den kritikus van een soc. dem. blad kwalijk ontzegd worden. Het lijkt mij dus al een heel slecht gekozen gelegenheid om over de Jong's schrijfwijze den staf te breken. De heer B. moge zich zeggen, dat wie kaatst, den bal moet verwachten..’6
Het lukte Ter Braak daarna niet zijn repliek op De Jong elders ondergebracht te krijgen en het stuk bleef ongepubliceerd.7
Opmerkelijk is dat Ter Braak in zekere zin tegen zijn eigen land van herkomst ten velde trok. Ter Braak was afkomstig uit eenSDAP-nest. Zijn moeder, Geertruida Alida ter Braak-Huizinga (1878-1952) maakte zich te Eibergen in veel opzichten verdienstelijk voor het sociale werk. ‘Mevrouw van 'n dokter’ zoals zij wel genoemd werd, was in dit dorp een van de weinige notabelen die zich inspanden voor de Sociaal Democratische Arbeiders Partij. Zij was ook werkzaam in het reclasseringswezen en afgevaardigde van de Geheelonthouders Vereeniging, activiteiten die alle voortkwamen uit godsdienstige bezieling en maatschappelijk verantwoordelijkheidsbesef. Logisch dat ten huize van de familie Ter Braak het ‘dagblad voor de arbeiderspartij’, Het Volk, werd gelezen. Het is ook niet onwaarschijnlijk dat Menno ter Braak de krant in zijn studentenwoning
ideeëngoed van het fascisme. Een paar namen zijn reeds ter sprake gekomen en te denken valt ook aan Ter Braaks voorganger in de redactie van Propria Cures, Henrik Scholte. Deze tooide zich bij tijd en wijle graag in een zwart hemd. ‘Moeten wij ons dan laten tutoyeeren door verpooierde socialisten en knoeierige kleine luyden?’, had Scholte uitgeroepen in eenPC-artikel met de ondubbelzinnige titel ‘Zwarthemden voor!’. Met dit stuk schaarde hij zich achter een groep ‘straalbezopen trawanten’ van Mussolini die in december 1922 tijdens een luisterrijk festijn in de studenten-sociëteit
N.I.A. hulde hadden gebracht aan de kort daarvoor aan de macht gekomen Italiaanse leider.8
Menno ter Braak heeft zich tot zulk gedrag of zulke uitspraken nooit laten verleiden en verklaarde zich in 1925 faliekant tegen het anti-democratisme van Gossaert en Bloem. Hij onderstreepte dit in het begin van zijn ongepubliceerde -brief aan Het Volk: ‘Vooropgesteld zij, dat ik noch het standpunt van Geerten Gossaert, noch dat van Bloem billijk, omdat ik democratisch denk; met den heer de Jong aanvaard ik de democratie als levensbeginsel’. Toch was er een meningsverschil dat hem minstens evenzeer van de opvattingen van De Jong scheidde: ‘Ik wil echter opkomen tegen de democratiseering der litteratuur, die de heer de Jong wekelijks met zooveel onstuimigen ijver propageert. Juist in deze kroniek scheert Uw criticus weer volgens zijn gewone methode mensch en dichter over één kam. Nu verwacht men van den heer de Jong langzamerhand geen karakteristieken van dichterlijke eigenschappen meer, omdat hij zich steeds met de menschelijke tevreden stelt; hij acht blijkbaar het gebied van den scheppenden geest geen eigen wetten waard. Maar wanneer hij, zooals bij den dichter-fascist Bloem, den dichter en passant bezoedelt door zijn fascistische levenshouding, dan dient zulks niet zonder protest te worden voorbijgegaan’. Aldus het hoofdbezwaar van Ter Braak tegen ‘de simpetieke teejerieje van A.M. de Jong’.
De autonomie van de kunst
Ter Braak vatte de kwestie heel principieel op. De wereld van de kunst vormt een apart, autonoom territorium waar de wetten van het dagelijks leven niet van toepassing zijn - althans naar de mening van Ter Braak niet mógen zijn. Deze
autonomie-opvatting was al helemaal het stokpaardje van zijn toenmalige beste vriend, de medestudent geschiedenis D.A.M. Binnendijk (1902-1984). In een programmatische bespreking van Nijhoffs dichtbundel Vormen (1924) in Propria Cures van 29 november en 6 december 1924 had Binnendijk zijn ideeën in dezen uiteengezet.9
‘In de zuivere dichtkunst mogen de berekeningen niet worden gemaakt naar de inhouden des menschelijken levens, het gebied der dichtkunst valt in geen enkel opzicht samen met eenig reëel levensgebied’. Dit geldt niet uitsluitend voor de muze van de Parnassos: ‘Er vigeeren in het rijk der kunst, in het algemeen, (want dit geldt ook voor schilderkunst en danskunst) eigen
112
V.l.n.r.: D.A.M. Binnendijk, Wim ter Braak en Menno ter Braak in Eibergen, ca. 1927. (Collectie Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum, Den Haag.)
wetten’. Aan deze wetten gaf hij de naam ‘vormen’. Vormen zijn niet slechts omhulsels, maar zijn het creatieve, organiserende principe van de kunst zelf; een intern principe, onafhankelijk van de kunstenaar. ‘Het rijk der kunst moet erkend worden als een rijk van vormen: een tweede werkelijkheid, een tweede leven’. Over deze opvatting van het autonome karakter van de kunst verschilden Ter Braak en Binnendijk in feite het meest fundamenteel met De Jong van gedachten.
Voor De Jong was dit een achterhaald standpunt. De tijden waarin de kunstenaars zich ‘in smartelike hooghartigheid’ van de maatschappij moesten afwenden, waren voorbij. Want, schreef hij in oktober 1927 bij zijn ‘Ter inleiding’, van het eerste nummer van Nu: ‘Een nieuwe gedachte is aangelicht in het bewustzijn van de volken. Na bijna twintig eeuwen, waarin het christendom de mensen niet heeft kunnen opvoeden tot de liefde, is het grote heimwee naar de daadwerkelike goedheid in de millioenen opgestaan en heeft het leven doordrongen van een nieuwe wil’. ‘Niet langer nu behoeft de kunstenaar de eenzaamheid op te zoeken voor het beleven van zijn schone droom. Nù eist de grandioze gedachte van de nieuwe
levensrechtvaardiging hem met volle overgave op’. Wat deze nieuwe ‘levensrechtvaardiging’ was, is zonneklaar: het socialisme.
Een gezwel dat Holland heet
Tot de harten van Ter Braak en Binnendijk was dit rechtvaardigingsbesef nog niet doorgedrongen en zou dat ook nooit doen. Wel hadden zij met De Jong gemeen de afkeer van de ‘burgerlijke’ geest van die dagen. In een bespreking van een boekje over het fascisme sprak Binnendijk in 1925 over ‘Een gezwel, dat burgerlijkheid heet, zatheid, gezelligheid. Dat “cent” heet, dat Holland heet’.10
Voor Binnendijk was de ware tegenstelling op dat moment derhalve die - om de naam van een latere discussie te variëren - tussen vorm of cent. Op maatschappelijk gebied viel voor hem alles te prefereren boven de burgerlijkheid, men kon dan nog beter fascist of socialist zijn. Liever een levende leugen dan een dode waarheid. Het is zinloos passief toe te zien; eindelijk moeten wij beseffen ‘dat het beter is iets te beproeven, dat bijna zeker verkeerd is, dan niets te doen’. Het fatalisme dat uit deze woorden sprak kon voor A.M. de Jong echter niets anders zijn dan de mentaliteit van een ‘ondergaande klasse’. In de eerder geciteerde Nu-inleiding spreekt hij in dit verband van ‘een uitgeput, ijl voor zich heen mummelend individualisme, dat de groote drift van onze tijd domweg ontkent en met zogenaamd “brandende ogen” op z'n navel blijft zitten staren, al kraakt de wereld rondom van de verbijsterendste uitbarstingen, die ooit gezien of gehoord werden’. Achter de verklaringen van Gossaert en Bloem vermoedde hij, naar me dunkt volkomen uit de lucht gegrepen, een reactionair-fascistisch complot, vanuit een Arnhems café gesmeed door de
114
schrijver J. Greshoff en een van oorsprong Italiaanse vriend, de journalist Giacomo Antonini. De literatuur leek hem verworden tot het gebrabbel van een
onverantwoordelijke kliek, tot het gekakel van kunstenaars die elkaar in nachtelijke uren onder het genot van teveel alcohol in de Amsterdamse sociëteit De Kring wederzijds genialiteit aanpraten, waar zij eigenlijk volgens De Jong voor hun tijdgenoten stoere leiders behoorden te zijn ‘op de verwarrende tocht door het leven’.
In de visie van Menno ter Braak werden hier echter politiek en cultuur volkomen door elkaar gehaald. De verwarring lag dus bij De Jong zelf. ‘Een gevaarlijker vergissing laat zich bijna niet denken!’, merkte Ter Braak wat melodramatisch op in een anti-socialistisch artikel dat hij had geschreven nog vóórdat de hetze uitbrak.11
Over De Jong heet het in dit stuk uit december 1924, dat hij verblind is door zijn ‘vizioen van het komende’, hij is een ‘evangelist van den Haat’. De betekenis van het socialisme voor de cultuur was van generlei waarde, want het miste ‘het geestelijk substraat’, ‘waardoor een politieke beweging tevens een cultuurbeweging is’. De Jongs letterkundige kronieken in Het Volk bewezen het week na week: ‘Er wordt meer op laag salaris dan op kunstvaardige behandeling gelet. Wie proletariër is, is welkom, van harte. Wie verfijnd is, moet pervers zijn’.12
De zuiverheid der kunst werd ten onrechte afgemeten naar de politieke of sociale gezindheid van de maker, - een opvatting waarin we wederom het autonomie-beginsel herkennen. Ter Braaks artikel tegen De Jong in Propria Cures uit februari 1925 besluit met een omineuze zin: ‘De heer A.M. de Jong beseffe tenslotte, dat ook de meest “gezonde” kunst nooit iets anders kan zijn dan het gestamel over een ontstelde ziel’.
Het grote heimwee
Ook Menno ter Braak zal ‘het grote heimwee’ hebben gekend van A.M. de Jong, maar hij vreesde zich door een ‘gevaarlijke vergissing’ te laten leiden. Zijn
kunstopvatting bezit aanvankelijk nog een geur van wierook; de kunst is een heilige en heiligende sfeer, waar de maatschappij haar vuile vingers van af moet houden. Toch had de kunst uiteindelijk te weinig toverkracht om Ter Braak in haar ban te houden. Zijn ‘ontstelde ziel’ raakte vervuld van problemen die de wereld beheersten. Geloofde hij niet in de utopie van het socialisme, het kapitalistische alternatief kon hem nog veel minder overtuigen. De geesteshouding van Amerika, het
‘Amerikanisme’, werd veel meer dan het socialisme zijn grote boeman in deze jaren. Europa bevond zich in zijn ogen op een hellend vlak, en Ter Braak probeerde aan deze neergangsbeweging een positieve betekenis, een zin, te geven. Er zullen altijd
zijn opstel ‘Ondergang. Over persoonlijkheid en woord’, dat hij na publikatie in De Stem in 1927 voor afzonderlijke uitgave aanbood aan de Amsterdamse uitgever Em. Querido, die nota bene het gewraakte tijdschrift Nu uitgaf.13
Op de laatste dag van 1927 liet Querido aan Ter Braak weten voor de in ‘Ondergang’ vervatte ideeën ‘te weinig belangstelling’ bij het lezerspubliek te verwachten.14
Ter Braaks gedachten over het socialisme en de persoonlijkheid kunnen nader worden toegelicht aan zijn reactie op de dood van de socialistische schrijver C.S. Adama van Scheltema op 6 mei 1924. Curieus hierbij is dat het bericht van
Scheltema's onverwachte overlijden hem ter ore kwam nadat hij zojuist voor Propria Cures een fictief interview met de dichter had voltooid. Uit piëteit jegens deze ‘figuur van zuivere menschelijkheid in onze litteratuur’ hield hij de satire in portefeuille en schreef hij in aller ijl een tamelijk bewogen ‘In Memoriam’.15
Hier komen een zekere dubbelheid en een gevoeligheid tot uitdrukking, die Ter Braaks houding tegen het socialistische erfgoed ook nadien wel zijn blijven kenmerken. In het gefingeerde vraaggesprek wordt Adama van Scheltema voorgesteld als een verstokte optimist, iemand die het leven alleen maar van de rooskleurige kant wil en kan zien. Hij krijgt door de interviewer de volgende woorden in de mond gelegd: ‘Ik wil allen, die de dichtkunst aanvatten, den raad geven, te beginnen als ik. Loop eens als een
sociaal-democraat over de heide! Luister in bed naar den regen! Van zelf komen dan woorden op, die zich tot een gemakkelijk vloeiend vers aaneenvoegen. En wees niet altijd somber en diepzinnig [...]’.16
In het uiteindelijk gepubliceerde ‘In Memoriam’ wordt deze kant van Scheltema's dichterschap goedgepraat als een
ouderdomsverschijnsel en wordt de schrijver geprezen om de standvastigheid waarmee hij zijn ‘eigen these handhaafde, hetgeen niet van iederen kunstenaar mag gezegd worden’. Het is best mogelijk, zegt Ter Braak, dat de jongeren (waartoe hijzelf te rekenen valt) dit uitgangspunt niet meer kunnen aanhangen, ‘toch zal steeds de toepassing van deze opvatting in den dichter zélf, onaantastbaar bewaard blijven’ (curs. L.H.). Of Scheltema's ideeën voor anderen waar zijn of niet doet er niet toe: in zijn persoon werden ze tot waarheid. Nu wenst Ter Braak ook een andere, diepere dimensie bij de dichter te zien, want ook deze ‘zanger van de verschijningswereld’, bleef ‘de ontgoocheling niet bespaard’. Om dit te illustreren citeert hij uit een lied van Adama van Scheltema: ‘Wat is er dan gebleven, / Aan mijnen leegen schoot, / Wat rest mij van dit leven / Dan 't liedje van den dood?’ en besluit met de regel: ‘Voor nog grooter weemoed heeft de dood hem behoed’.17
De stand van de literatuurkritiek
De overtuigingen van de drie voornaamste protagonisten kunnen worden gekarakteriseerd als respectievelijk
116
A.M. de Jong, 1929. (Collectie Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum, Den Haag.)
Is. Querido, mei 1925. (Collectie Nederlands Letterkundig Museum en Documentatiecentrum, Den Haag.)
een kunstfilosofie (Binnendijk), een maatschappelijk-socialistische filosofie (De Jong) en een personalistische filosofie (Ter Braak); drie geesteshoudingen met elk hun cultuurkritische en idealistische inslag, maar waarin alleen A.M. de Jong voor de kunst geen autonome plaats inruimde. Toen De Jong in het najaar van 1927 samen