(e)gezondheidsvaardigheden in het kader van zelfmanagement
4. Mate van toegang tot en gebruik van internet is geen maatstaf voor (e)gezondheidsvaardigheden Besteed
vooral extra aandacht aan burgers met beperkte moge- lijkheden en lagere (e)gezondheidsvaardigheden. Dit blijkt succesvol te werken en zou de kloof tussen ho- ger- en lageropgeleide burgers kunnen verkleinen.
Hoewel eHealth kan bijdragen aan bevordering van ge- zondheidsvaardigheden en vermogen tot zelfmanagement, kan het ook de kloof tussen de mensen die het al kunnen en die minder beschikken over de benodigde
CBS (2011) stelt dat 92% van de huishoudens in 2010 over een computer of laptop beschikte, waarvan het percentage huishoudens met een internetaansluiting 84% bedroeg. Dit was het hoogste van alle Europese landen. Ook al scoort Nederland het hoogste van alle Europese landen in interne- taansluiting (84% huishoudens in 2010) zien we dat 10% van de bevolking nog nooit gebruik heeft gemaakt van in- ternet. Het gaat hier vooral om ouderen ofwel 65-plussers (44% van deze groep) en laagopgeleiden (19% van deze groep).
Ook uit onderzoeken van de Universiteit Twente blijkt dat computervaardigheden vooral sterk samenhangen met op- leidingsniveau en deels met leeftijd. Zoals eerder vermeld, is anderhalf miljoen van de Nederlandse bevolking laagge- letterd is en heeft 60% een taalniveau van B1 of lager. Dat wil zeggen dat men moeite heeft om zinnen van meer dan tien woorden te begrijpen.
Ook verschilt het doel van internetgebruik enorm. Waar hoger opgeleiden internet vaker gebruiken voor het zoeken naar informatie in relatie tot onder andere hun carrière en gezondheid, gebruiken lager opgeleiden internet vooral voor vermaak, ontspanning en groepscommunicatie. Kenmerken die om extra aandacht kunnen vragen bij zelf- management en gebruik van eHealth, zijn:
- laaggeletterdheid;
- weinig tot geen ICT-vaardigheden;
- alleenstaand met weinig tot geen familiebanden en soci- ale netwerken waardoor het ontbreekt aan samenred- zaamheid (met name alleenstaande mannen, omdat diens sociale netwerken vaak kleiner zijn dan die van vrouwen);
- ernstig (ervaren) gezondheidstoestand wat leidt tot minder fysiek en mentaal vermogen tot zelfmanage- ment- en ADL-vaardigheden;
- laag inkomen ofwel lage SES18; weinig tot geen toegang tot onder andere de meest moderne en geavanceerde technologie, met name bij een deel van de huidige gene- ratie ouderen.
18 Sociaal economische status.
Een ethisch vraagstuk hier is in hoeverre professionals kunnen aandringen bij patiënten om gebruik te maken van eHealth. Kan dit überhaupt op dezelfde wijze als hoe klan- ten in het bankwezen zijn aangezet tot gebruik van inter- net? Door het sluiten van veel kantoren en het veranderen van de dienstverlening bleef er namelijk niet veel keuze over voor de klant dan internetbankieren. Of zijn prikkels die men verleiden en uitnodigen tot gebruik van eHealth voldoende? Zo ja, hoe wenselijk is nudging eigenlijk in ge- bruik van eHealth? De wenselijkheid van en de mogelijk- heden voor nudging zijn tevens interessante thema’s voor nader onderzoek.
Relevant genoemde factoren in acceptatie en gebruik van ICT
Respondent:
“Gebruik van eHealth-toepassingen door bijvoorbeeld cliënten met dementie of in de GGZ wordt vaak be- paald door hun computerervaring, de status van hun aandoening en de ernst van de gezinssituatie. Ook het netwerk van cliënten en de samenredzaamheid zijn be- palende factoren. Als het netwerk van een cliënt over veel ICT-vaardigheden beschikt, kan de cliënt meer beroep doen op het eigen netwerk. Vaak zie je dat hoger opgeleiden met een hoger sociaal-economische status (hoge SES) meer beschikken over ICT-vaardigheden.” Motivaction (2013):
De iSamenleving en de iOverheid zouden vooral wor- den omarmd door “jongeren, hoger opgeleiden en socia- le milieus die sterk open staan voor nieuwe technologie, zelfredzaam zijn ingesteld en zich makkelijk bewegen in diverse sociale netwerken.”
Nivel (2014):
“Drie op de tien Nederlanders zou moeite hebben met het vinden, begrijpen, beoordelen en toepassen van gezondheidsinformatie. Dit zou met name gelden voor mannen, ouderen, mensen met een lagere opleiding en een lager inkomen (lage SES19).”
Investeren in (e)gezondheidsvaardigheden blijkt suc- cesvol bij de meer ‘kwetsbare’ doelgroepen
Butala et al. (2014) verwijzen in hun onderzoek naar Medicare, een sociaal verzekeringsprogramma van de Amerikaanse overheid. Medicare richt zich op de toe- gang van de gezondheidsverzekering van Amerikanen die 65 jaar of ouder zijn en jongeren met een handicap of een terminale nierziekte.
Een investering van 30 miljard dollar in het faciliteren van ‘zinvol’ gebruik van het elektronisch medisch dos- sier (EMRs = Electronic Medical Records), heeft gere- sulteerd in een drastische toename van internetgebruik bij de Medicare populatie. De analyse van internetge- bruik is gebaseerd op twee meetmomenten, namelijk: 2002 en 2010. De investering heeft geleid tot de volgen- de resultaten:
- Internetgebruik in het algemeen verdubbeld van 2002 tot 2010 (van 21% tot 42%)
In verhouding is het internetgebruik in groepen met het laagste percentage gebruik het sterkst toegenomen: - opleiding lager dan middelbaar school (van 4% in
2002 naar 9% in 2010);
- etnische afkomst (van 7% in 20012 naar 21% in 2010;)
- functionele beperking (van 10% in 2002 naar 23% in 2010);
- laag of redelijk ervaren gezondheidsstaat (van 11% naar 25%);
- 75 jaar of ouder (van 12% in 2002 naar tot 27% in 2010);
- alleenstaand (van 12% in 2002 naar 29% in 2010); - chronische aandoening (van 19% in 2002 naar 40% in
2010).
Bron: Butala et al. in JAMA Internal Medicine (2014) Volume 174, Num- ber 7
Literatuurlijst
- Alebeek, P. van et al.Hoe betrek ik patiënten bij de ontwik- keling van eHealth diensten? Den Haag: Nictiz, 2012. - Baardman, J. et al. Zelfmanagement 2.0: over zelfmanage-
ment van de patiënt en wat eHealth daaraan kan bijdragen. Utrecht: NPCF, 2009.
- Blok, M. Eigen Kracht in praktijk gebracht. Over de eigen- lijke inzet van Eigen Krachtinterventies in het Centrum voor Jeugd en Gezin. Den Haag: ZonMw, 2012. - Burt, R.S. Structural holes. Cambridge, MA: Harvard
University Press, 1992.
- Butala et al. JAMA Internal Medicine Volume 174, 2014, Number 7.
- Engels, J. & Dijcks, B. (2010) Zelfmanagement: verkenning en agendasetting. Oriënterend onderzoek onder patiëntver- tegenwoordigers, professionals en onderzoekers naar de betekenis van zelfmanagement bij chronische aandoenin- gen. Utrecht: Vilans, 2010.
- Faber, M. et al. Gezamenlijke besluitvorming & Zelfmana- gement: een literatuuronderzoek naar de effectiviteit en naar voorwaarden voor succes. Nijmegen: UMC St Rad- boud, IQ healthcare, 2013.
- Flap, H. No man is an island: the research programme of a social capital theory. Conventions and structures in economic organizations: markets, networks, and hierarchies.
Cheltenham: Edward Elgar, 2002.
- Galenkamp, H. et al. Trends in gezondheid en het belang van zelfredzaamheid bij zelfstandig wonende ouderen. Am- sterdam: LASA, 2012.
- Gerads, R.A.E. Komt een patiënt bij zijn coach… Een nieuwe blik op patiëntenbeleid. Den Haag: RVZ, 2010.
- Gijsbers, L. et al. Onderzoeksrapportage “van EPD naar PGD”. Wat vinden en willen verschillende zorgconsumenten. Amsterdam: Motivaction & NPCF, 2012.
- Groen, B. de et al. Wegwijs in zelfmanagement en technolo- gie. Een praktische handreiking voor zorgverleners. Utrecht: Vilans, 2011.
- Honig, M. Ouderen en Technologie. Amsterdam: Universi- teit van Amsterdam, 2010.
- http://www.nationaalkompas.nl/gezondheid-en- ziekte/ziekten-en-aandoeningen/chronische-ziekten-en- multimorbiditeit/beschrijving/ - http://www.socialevraagstukken.nl/site/2014/10/08/hoe- meneer-klaassen-85-worstelt-met-zelfmanagement/ - http://www.smarthealth.nl/2014/09/08/ehealth-op-de- werkvloer-semas-zelfmanagement-doh/ - http://www.zelfmanagement.com/hart-voor zelfmanagement/?p=46
- Institute of Medicine. Health Literacy: A Prescription to End Confusion. Washington, DC: The National Academies Press, 2004..
- Jacobs, G. Participatie en empowerment in de gezond- heidsbevordering: professionals in de knel tussen ideaal en praktijk? In Sociale Interventie-4: 29-39, 2005.
- Klink, A. Verzoek voortgangsbrief chronische ziekten. Den Haag: Ministerie Volksgezondheid, Welzijn en Sport, 2010. - Krijgsman, J. Co-creatie en mensgerichte innovatie in de ou-
derenzorg: voorbeelden uit de praktijk. Den Haag: Nictiz, 2013.
- Krijgsman, J. & Wolterink, G.K. Ordening in de wereld van eHealth. Den Haag: Nictiz, 2012.
- Kolb, D.A. Experiential learning: Experience as the source of learning and development. Englewood Cliffs, NJ: Prentice- Hall, 1984.
- Komter, A.E. et al. Het cement van de samenleving: Een verkennende studie naar solidariteit en cohesie.
Amsterdam: Amsterdam University Press, 2004 (2000). - Landelijk Actieprogramma Zelfmanagement. Kort en
Krachtig! Generiek model zelfmanagement. Utrecht: CBO, 2011.
- Lelij, B. van der & Otten, J. Hoe beleven burgers de iSamen- leving? Een onderzoek naar kennis, bewustzijn en gedrag ten aanzien van de iSamenleving. In opdracht van Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. Amsterdam: Mo- tivaction, 2013..
- Lin, N. Social capital. Critical concepts in the social sciences. New York: Routledge, 2011.
- Metselaar, S. Grip op ontwikkelingen in eHealth. eHonad: eHealth Onderzoek & Advies, 2013.
- Norman, C.D. & Skinner, H.A. eHealth literacy_Essential skills for consumer health in a networked world, 2006.. - Peeters, J. et al. Technologie in de zorg thuis. Nog een
wereld te winnen! Utrecht: Nivel, 2013.
- Pelikan, J. et al. on behalf of the HLS-EU consortium. Com- parative report on health literacy in eight EU member states. Wien: The European Health literacy Project HLS-EU 2009- 2012.
- Pijpers, G.M. et al. Het gebruik van IT door het topmanage- ment. Management en Informatie, 2002, 10: 1424.
- Rademakers, J. Gezondheidsvaardigeheden. Niet voor ieder- een vanzelfsprekend. Utrecht: Nivel, 2014.
- Regenmortel T. van. Empowerment en Maatzorg. Een krachtgerichte psychologische kijk op armoede. Leuven: Ac- co., 2002.
- Schrijvers, G. (nog te verschijnen in boekvorm) Meer ge- zondheid bij gelijkblijvend budget.
t-Zorginnovatieboek-Guus-Schrijvers-hoofdstuk-1-tot-en- met-9-.pdf
- Sorensen, K. et al. on behalf of the European Health literacy consortium. Measuring health literacy in populations: - illuminating the design and development process of the - European Health Literacy Survey Questionnaire (HLS-EU-
Q) BMC Public Health, 2013, 13: 948.
- Twickler, M.Th.B. et al. Laaggeletterdheid en beperkte gezondheidsvaardigheden vragen om een antwoord in de zorg. Ned. Tijdschrift Geneeskunde, 2009, 153: A250. - Venkatesh, V. et al. Consumer Acceptance and Use of Infor-
mation Technology: Extending the Unified Theory of Accep- tance and Use of Technology. MIS Quarterly, 2012, 36 (1): 157–178.
- Venkatesh, V. et al. User acceptance of information technol- ogy. Toward a unified view. MIS Quarterly, 2003, 27 (3): 425– 478.
- Vlek, H., Driessen, S. & Hassink, L. Persoonsgerichte zorg. Utrecht: Vilans, 2013.
- Wilken, J.P.L. Participatie, zorg en ondersteuning. Utrecht: Kenniscentrum Sociale Innovatie, Hogeschool Utrecht, 2010.