OUDENAARDE (BROODSTRAAT)
W.J. Kuijper
Inleiding
Schelpen zijn de harde kalkdelen van weekdieren – ook mollusken genoemd – die vaak lang bewaard blijven na het sterven. Die dieren leven op allerlei plaatsen in zee, zoetwater en op land. De soorten geven o.a. informatie over de plaatselijke omstandigheden of over het voedsel van de mens. Van de site Oudenaarde – Broodstraat werden uit Zone I drie stalen verzameld voor een
malacologisch onderzoek. De stalen zijn afkomstig uit lagen, die in verband staan met een poort-/brugconstructie, die toebehoort tot de eerste stadsomwalling van Oudenaarde. Deze constructie is aan de hand van 14C-datering gedateerd tussen 1030 en 1170 AD. Op basis van historische bronnen en het weinige aardewerk uit de lagen, lijkt een datering in de 12de eeuw het meest waarschijnlijk. Het is nog niet duidelijk of deze lagen van alluviale oorsprong zijn of onderdeel zijn van een bouwput. Tijdens de analyse werden de aanwezige schelpen tot op soort gedetermineerd en hun aantallen bepaald. Naast schelpen werd ook de aanwezigheid van andere diergroepen en de zaden van plantensoorten genoteerd.
Methode
De grond, aangeleverd in plastic emmers, is met kraanwater gezeefd op een zeef met mazen van 0,5 mm. Circa een halve liter grond van elke staal is op 0,25 mm gezeefd. Na drogen zijn de residu’s met behulp van een microscoop uitgezocht bij vergrotingen tot 30x.
De determinaties zijn verricht met enkele standaardwerken (o.a. Gittenberger et al., 1998) en de vergelijkingscollectie van de auteur.
Resultaten
De analyse van de residu’s van 0,5 – 0,25 mm hebben geen extra informatie opgeleverd. Te verwachten waren bijvoorbeeld de glochidia (het larvale stadium) van grote zoetwatermossels. De drie monsters bevatten vooral dieren uit de groep zoetwater en geven daarmee aan dat de afzetting in zoetwater is gevormd. De vertegenwoordigers van de tweede groep, een klein aantal landslakken, wijst op de nabijheid van land, de schelpen zijn vanaf de oever in het water geraakt. Een derde groep is nauwelijks aanwezig, dit zijn zeesoorten. Deze zullen hier door toedoen van de mens terecht zijn gekomen.
De analyse van de drie stalen levert in grote lijnen hetzelfde beeld op. De verschillen worden
veroorzaakt door het volumeverschil en de dichtheid van de schelpen in het sediment. Daarom geldt voor de drie monsters hetzelfde resultaat.
Er zijn 19 soorten waterslakken en minimaal 7 soorten tweekleppigen aangetroffen (tabel 1).
Tabel 1. Malacologische resultaten – Zone 1
vondstnummer 22 23 27
grondsoort klei klei, zandig klei
volume in liters 3 5 2
Belgische/Nederlandse naam Soort
zoetwatersoorten
zoetwaterneriet Theodoxus fluviatilis 2 fr 22 + 13 fr [=28] 1 + 17 fr [=7]
zoetwaterneriet (operculum) Theodoxus fluviatilis - 1 1
zoetwaterneriet (eikapsel) Theodoxus fluviatilis xx xx xx
vijverpluimdrager Valvata piscinalis 7 xxx 60
platte pluimdrager Valvata cristata 2 23 1
grote diepslak Bithynia tentaculata 1 36 1 + x fr [=6]
grote diepslak (operculum) Bithynia tentaculata 6 xx -
ronde beekmuts Ancylus fluviatilis 2 5 -
kapslak Acroloxus lacustris - 1 -
bronblaashoren Physa fontinalis - 1 fr -
leverbotslak Galba truncatula - 14 5
moeraspoelslak Stagnicola palustris s.l. 1 4 2
ovale poelslak Radix ovata cf 2 4 -
oorpoelslak Radix auricularia - cf 1 -
poelslakken Lymnaeidae - 15 fr x fr [=3]
posthorenslak Planorbarius corneus - 1 fr 1 fr
draaikolkschijfhoren Anisus vortex 1 fr - -
geronde schijfhoren Anisus leucostoma - 23 1
gewone schijfhoren Planorbis planorbis - 6 -
riempje Bathyomphalus contortus - 1 -
witte schijfhoren Gyraulus albus 4 16 4
tractorwieltje Gyraulus crista 6 12 3
glanzende schijfhoren Segmentina nitida - 2 -
bataafse stroommossel Unio crassus - 1 kl -
zoetwatermossel Unio of Anodonta sp. 2 fr x fr 2 fr
gewone hoornschaal Sphaerium corneum 3 kl [=2] xx fr [=8] 6 fr [=2]
riviererwtenmossel Pisidium amnicum 1 kl 11 kl [=6]
1 kl + 18 fr [=3]
kleine erwtenmossel Pisidium henslowanum - 4 kl [=4] -
dwergerwtenmossel Pisidium moitessierianum - 9 kl [=5] 3 kl [=3]
driehoekige erwtenmossel Pisidium supinum 1 kl 31 kl [=16] 7 kl [=4]
erwtenmossel Pisidium sp. 12 kl [=6] 155 kl [=78] 8 kl [=6]
zoetwater - andere organismen
vis (diverse skeletelementen) Pisces x fr xx fr xx fr
bloedzuiger (eicocon) Hirudinea 2 - -
mosselkreeftje Ostracoda x xx -
zoutwatersoorten
strandschelp Spisula cf subtruncata - 1 fr -
zaagje Donax vittatus - 1 kl + 1 fr [=2] 3 fr [=1]
landsoorten
plompe dwergslak Carychium minimum - - 1
langwerpige barnsteenslak Succinella oblonga - - 2
fraaie jachthorenslak Vallonia pulchella - 25 -
geribde jachthorenslak Vallonia costata - 3 -
mostonnetje Pupilla muscorum - 1 fr -
naaktslak (schildje) Limacidae 1 1 -
boerenknoopje Discus rotundatus 1 fr - -
donkere glimslak Zonitoides nitidus - 2 -
haarslak Trichia hispida - 1 fr 1
land - andere organismen
zoogdier (bot, kies) Mammalia x fr x fr * xx fr
worm (korrel) Lumbricidae x xx xx
vogel (eischaal) Aves x fr xx fr xx fr
plantenresten
houtskool houtskool xx fr xxx fr xxx fr
wilde planten, aantal soorten 25 15 14
gekweekte/verzamelde soorten verkoold 2 5 3
x = enkele, xx = tientallen, xxx =honderden fr = fragment, cf = lijkt op, kl = klep * 1 snijtand schaap of geit
Een onderverdeling naar hun biotoop voorkeur is als volgt, soorten uit:
Stromend water - zoetwaterneriet, ronde beekmuts, bataafse stroommossel, riviererwtenmossel, kleine erwtenmossel, dwergerwtenmossel, driehoekige erwtenmossel.
Stromend en stilstaand water - vijverpluimdrager, grote diepslak, ovale poelslak, oorpoelslak. Stilstaand water (algemeen) - moeraspoelslak, kapslak, bronblaashoren, posthorenslak, draaikolkschijfhoren, gewone schijfhoren, riempje, tractorwieltje.
Stilstaand water (plantenrijk), moeras - platte pluimdrager, glanzende schijfhoren. Stilstaand water (periodiek droogvallend) - leverbotslak, geronde schijfhoren.
Foto 1. Oudenaarde (Broodstraat), zone I, nr. 23. Zoetwaterneriet (3897)
Van de dieren uit stromend zoetwater is de zoetwaterneriet goed vertegenwoordigd, vooral de tientallen eikapsels vielen op. Deze soort en de ronde beekmuts hebben een stevige ondergrond nodig om op te kruipen. Dit kunnen grote mossels, stenen, takken e.d. zijn. De Bataafse
Foto 2. Oudenaarde (Broodstraat), zone I, nr. 23. Riviererwtenmossel (3896)
Vijverpluimdrager en grote diepslak zijn de algemeenste slakken. Beiden soorten kunnen zowel in stromend water als in diverse typen, niet te ondiepe, stilstaande wateren leven. De meeste andere soorten wijzen op stilstaand water met een begroeide oeverzone. Vooral op plaatsen waar de vegetatie wat dichter en het water ondiep is leven de platte pluimdrager en de glanzende
schijfhoren. Dat er plekken waren die door wisselende waterstanden periodiek droog vielen, wordt door de leverbotslak en de geronde schijfhoren aangegeven. Naast zoetwatermollusken geven de vondsten van visresten, mosselkreeftjes en bloedzuigercocons aan dat we te maken hebben met sedimenten uit zoetwater. De visresten (werveltje, bot, schubfragment) zijn klein, maar het is mogelijk dat het hier om voedselresten van de mens gaat.
De landslakken zijn met 10 soorten en met kleine aantallen vertegenwoordigd. Het zijn bekende dieren die op veel plaatsen leven. De plompe dwergslak, barnsteenslak, fraaie jachthorenslak en donkere glimslak leven in vochtige situaties. Dit betekent dat er in de omgeving vochtige oevers met (lage) begroeiingen aanwezig waren. De overige 6 soorten leven in allerlei terreintypen. Het
mostonnetje leeft vooral in drogere, open terreinen.
We nemen aan dat de 2 zeesoorten door de mens zijn aangevoerd, ter plekke kunnen zij niet geleefd hebben. Door hun kleine afmetingen zijn het geen voedselresten. Mogelijk waren ze verwerkt in mortel, zaten ze tussen gegeten schelpdieren uit het kustgebied, e.d.
Samenvattend kunnen we concluderen dat de onderzochte afzetting gevormd is in rustig stromend water. De waterstand fluctueerde enigszins. Langs de oevers was een plantenrijke, ondiepe zone. Het water was zoet, voedsel- en kalkrijk.
Een eerder malacologisch onderzoek te Oudenaarde (Baarstraat) van een (iets jongere ?) grachtvulling leverde een vergelijkbaar resultaat op.
Van de site Oudenaarde – Broodstraat werd uit Zone II (nr. 99) een dubbelkleppige schelp (doublet) ontvangen. Het betreft een goed bewaard gebleven exemplaar van de gewone mossel (Mytilus edulis). Door zijn afmetingen (48 x 21 x 18 mm) gaat het om een voedselrest. In onze (kust)gebieden worden mossels vanaf de steentijd tot tegenwoordig door de mens gegeten. Ook in de
Middeleeuwen waren zij een bekend product. Zij werden verzameld in de Zeeschelde en het Noordzeegebied en levend naar Oudenaarde getransporteerd.
Foto 3. Oudenaarde (Broodstraat), zone II, nr. 99. Gewone mossel (3944)
Literatuur
Gittenberger, E., A.W. Janssen, W.J. Kuijper, J.G.J. Kuiper, T. Meijer, G. van der Velde & J.N. de Vries, 1998. De Nederlandse zoetwatermollusken. Recente en fossiele weekdieren uit zoet en brak water. Nederlandse Fauna 2. Nationaal Natuurhistorisch Museum Naturalis, KNNV Uitgeverij &