Machtstechnieken in de uitwerking

In deze paragraaf wil ik verder inzoomen op de uitwerking. Onder uitwerken verstaan we het verwerken van de informatie in een column, verhaal, artikel of nieuwsbericht, met als doel de publicatie. Dit kan een full quote artikel zijn, dat wil zeggen dat de geïnterviewde continue aan het woord is, een gemengd artikel, dus de analyse van de journalist beargumenteerd met citaten van de geïnterviewde of parafraseren, dat betekent dat de journalist de woorden van de geïnterviewde in eigen stijl navertelt. Een journalist kan spelen met deze

verschillende technieken, daarover later meer.

In hoofdstuk 4 citeerde ik Frits van Exter. Hij zei dat een journalist beschikt over een overzichtelijk wapenarsenaal, namelijk het vergrootglas en de prullenmand. Dat zijn gelijk ook de twee belangrijkste:

Vergrootglas: Een journalist kan bepaalde nieuwsfeiten uitlichten, verspreiden en vergroten. Een journalist gebruikt vaak maar een klein gedeelte van zijn interviewmateriaal voor het artikel. Bepaalde informatie laat hij helemaal weg en sommige vergroot hij enorm uit. Dit kan soms voor conflicten zorgen, omdat de geïnterviewde het niet met de selectie eens is en liever andere informatie ziet of vindt dat sommige zaken te dik zijn aangezet.

Prullenmand: Het tegenovergestelde kan natuurlijk ook, want een journalist kan niet alleen dingen uitvergroten, maar ook hele dingen verwijderen. Dat varieert van een citaat of alinea tot een heel artikel. Brigit Kooijman koos er een keer voor om een heel artikel weg te gooien. Ze interviewde een vrouw die actief lid was bij de SGP. Ze wilde een verhaal schrijven dat toch een beetje schuurde en waarin een worsteling van een streng gereformeerde vrouw in deze maatschappij zichtbaar was. Bij de autorisatie schrapte de mevrouw juist die citaten die het verhaal smeuïg maakte. “Ik heb haar geprobeerd duidelijk te maken dat ze met een glad

verhaaltje bij de NRC-lezers geen begrip zou kweken voor haar denominatie, maar ze bleef vasthouden aan haar versie. Haar eisen kon ik niet inwilligen. Evenmin kon ik het interview ijskoud publiceren zonder haar goedkeuring. Zo zijn de mores niet meer: hoe mediawise de meest ‘gewone’ mensen tegenwoordig ook zijn, zolang het gaat om hun persoonlijke verhaal, moet er een soort van overeenstemming zijn over de eindtekst. De enige oplossing was, helaas, om het interview in de prullenmand te gooien.”81

Verder heeft een journalist ook het selectiewapen. Door de aanwezigheid van een journalist en zijn berichtgeving is het voor hem mogelijk om een hoop dingen te beïnvloeden. Een journalist heeft in de uitwerking dus behoorlijk wat macht, want hij bepaalt uiteindelijk wat honderden, duizenden of misschien wel miljoenen mensen te lezen krijgen. En daarmee beïnvloedt hij hun opinie en stimuleert hij het maatschappelijk debat. Vooral dat beïnvloeden van een opinie is een enorm belangrijke. Als een journalist enorm kritisch of negatief

tegenover een verschijnsel in de maatschappij staat en hij verwoordt dat in zijn artikel, duwt hij de lezer al wel in een bepaalde richting. Maar gekleurde berichtgeving is gevaarlijk, omdat je vaak maar de helft van het plaatje krijgt voorgeschoteld. Of als een journalist een negatief stuk schrijft over een bedrijf en er wordt ineens minder omzet gemaakt, dan is de kans groot dat dit door de woorden van de journalist komt. Wat ook bekend is, is dat media invloed hebben op het gedrag van autoriteiten. Tweede Kamerleden baseren vaak hun schriftelijke vragen op wat ze in landelijke dagbladen lezen. Dus veel dingen die een journalist schrijft, hebben op verschillende niveaus waarde. Zorgvuldigheid is daarom geboden.

In dit kader wil ik ook het begrip framing toelichten. Dat is een groot machtsmiddel van de journalist, dat natuurlijk alles te maken heeft met het bovenstaande. Framing is een ander woord voor inkaderen: welk interpretatiekader geef je aan een gebeurtenis of kwestie die je onder

de aandacht wilt brengen?82 Framing wil dus zeggen dat mensen situaties en informatie

construeren, presenteren en interpreteren aan de hand van bepaalde frames. Ze

benadrukken bepaalde aspecten waarmee andere aspecten vanzelf naar de achtergrond worden verschoven. Persoonlijke beïnvloeding is het meest effectieve instrument om de mening en het gedrag van mensen te beïnvloeden. Het publiek volgt ook het liefst media die hun meningen ondersteunen.83

Een voorbeeld van framing: Geert Wilders spreekt steeds over islamisering, zo vaak dat de media dit hebben overgenomen. Opvallend is dat er in Nederland helemaal geen sprake is van islamisering.

Macht in de journalistieke uitwerking heeft ook te maken met de manier van formuleren. Het beste compliment wat je als journalist kunt krijgen, is dat je het echt heb opgeschreven zoals iemand het bedoelde. Presentatrice Wendy van Dijk zei ooit eens: “Wat ik het belangrijkste vind, is dat iemand goed luistert en het echt opschrijft en interpreteert zoals ik het bedoel.”84 Veel journalisten geven hun eigen interpretatie aan een artikel. De kleur van een artikel is heel belangrijk. Controversiële of gewaagde uitspraken in interviews leiden kortstondig tot

81 _{(Kooijman, 2011)} 82 _{(Baaijens, 2010)} 83 _{(Lugt, 2013, P. 380)} 84 _{(Lugt, 2013, P. 76)}

oproer en worden een zogenaamde hype. Kortstondig kan een journalist dus best wat macht hebben op dit gebied, maar vroeg of laat weet niemand er meer iets van. Een enkele keer kost dit de kop van de geïnterviewde, maar meestal loopt dit wel los.

Ook met citaten kan een journalist de nodige invloed of macht uitoefenen. In jaar 1 leerden we al dat je met citaten best vrij mag zijn. Je kunt op meerdere manieren citeren: fullquote, gedeeltelijke citeren of parafraseren. Deze begrippen zijn in het vorige hoofdstuk besproken. Vooral bij de laatste twee kan een journalist spelen met de woorden van de geïnterviewde. Een veelgemaakte fout is dat citaten misbruikt worden voor feitelijke informatie of dat een citaat dat spreektaal bevat, wordt omgezet naar schrijftaal. De citaten zijn dan veel te netjes; de authenticiteit van het verhaal gaat dan verloren. In de journalistiek is spreektaal over het algemeen geaccepteerd, maar grammaticale oneffenheden en stilistische uitglijders in het artikel moeten worden gewijzigd.

Ook de vorm waarin een journalist het artikel uitwerkt, kan een machtstechniek zijn. Wanneer confronterende, pittige of gewaagde uitspraken in vraag-antwoordvorm wordt uitgewerkt, lijkt de journalist veel minder verantwoordelijk voor die uitspraak. Wanneer een journalist er voor kiest om te parafraseren, neemt hij een risico, omdat een uitspraak de lading kan verliezen. Maar de interviewer kan zichzelf ook onzichtbaar maken door de vragen weg te laten.

Ook een kop behoort tot een machtstechniek van een journalist. Zowel om lezers te trekken, maar ook om een verhaal kracht bij te zetten of -als je het verkeerd doet- je verhaal kracht te ontnemen. Een kop zet de toon voor de rest van het artikel. Of zoals Rob van Vuure het zegt: “Een kop kan je verhaal maken of breken.”85 Hetzelfde geldt voor de lead. Je kunt min of meer al richting geven aan het artikel; hoe gaat een lezer het artikel in? Ook de volgorde waarin je gebeurtenissen vertelt in je artikel is enorm belangrijk. Het is een techniek om je verhaal spannender te maken, om lezers vast te houden en te verrassen. Een journalist moet oppassen dat hij niet het hele verhaal uit zijn verband rukt.

Indirect commentaar is ook een techniek. Een journalist kan de omstandigheden waarin het interview werd gehouden meenemen in de uitwerking. Ook signalen die hij waarneemt bij de geïnterviewde kunnen een prachtige illustrerende functie hebben in een artikel. Het lijkt allemaal onschuldig, maar volgens Jac Vroemen is dat het niet. “Er gaat macht van uit. De geïnterviewde loopt de kans de rest van zijn leven voor al zijn kennissen met een

verwonderde blik door het leven te moeten, wanneer een journalist zoiets opschrijft.”86 Een journalist moet oppassen met het geven van indirect commentaar, omdat je heel makkelijk een oordeel over iemand kunt vellen. Als een journalist schrijft: ‘de discussie laaide weer op’ of over de geïnterviewde ‘…antwoorde hij kort’, kan dit iemand gelijk typeren als een

agressief mannetje met een kort lontje. Het moet een duidelijke functie hebben in een tekst. Natuurlijk kan een journalist ook woorden en bedoelingen verdraaien, maar dan spreken we niet meer over machtstechnieken, maar over liegen. Tegelijkertijd wil ik er bij zeggen dat

85 _{(Vuure, 2008, P. ?)} 86 _{(Vroemen, 1989, P. 128)}

sommige van de bovenstaande machtstechnieken ook niet altijd even fair zijn. Natuurlijk zijn de meesten wel bedoeld om een verhaal beter te maken. Deze dingen zijn niet altijd in het voordeel van de geïnterviewde, maar welke verwachtingen kan en mag een geïnterviewde dan hebben van een journalist? Daarover gaat de volgende paragraaf.

Ik eindig met een fantastische quote van Jort Kelder die volgens Theo van Stegeren de Amerikaanse discussie over het interview naar Nederland haalde. Jort Kelder: “Ik ben wel een beetje klaar met al die interviews,” foetert hij. “Vaak komt zo’n vooringenomen

verslaggever langs die alle reeds gestelde vragen en vooroordelen uit de knipselmap nog maar eens herhaalt, om er vervolgens thuis achter de tekstverwerker zijn eigen stoere interpretatie aan te geven. Interviewers zijn op papier altijd zelfverzekerd, trefzeker formulerend, terwijl ik tegenover mij toch meestal ongewassen types aantref die natte handen geven en zich door de vragenlijst heen stotteren. Eigenlijk zou je alleen live interviews op radio of tv moeten geven. De rest is manipulatie.”87