Loont investeren in erfgoed?

5.1

Belvedere gedachtegoed

In het kader van de Nota Belvedere is geïnvesteerd in goede praktijken en voorbeeldstudies waaruit is gebleken dat investeren in cultureel erfgoed rendeert (Strolenberg and Fokkema 2008; Linssen 2009; Bade and Smid z.j.). Investeringen worden terugverdiend via hogere opbrengsten van huizenverkoop, tot 20% hogere taxatiewaarden van huizen waar de OZB opbrengst toeneemt en door een toename van toerisme en winkelend publiek. Met meer dan 200 projecten is dit overtuigend aangetoond en het Belvedere gedachtengoed “behoud door ontwikkeling” heeft in brede kringen erkenning gekregen. De pijlen van Belvedere waren vooral gericht op planvormers en overheden en iets minder op projectontwikkelaars. Met het stoppen van het Belvedere uitvoeringsprogramma is weliswaar het gedachtegoed niet verdwenen, maar het is nog niet vanzelfsprekend geworden om ontwikkelingen te combineren met behoud van erfgoed. Het idee om in Wageningen de structuur van de vesting- werken te herstellen als integraal onderdeel van een stadsvernieuwingsproject past helemaal in het gedachtegoed van Belvedere. In deze situatie is echter lastig te becijferen aan wie de opbrengsten van erfgoedherstel zullen toevallen en hoe groot deze zullen zijn. Daarom is aan een groep studenten gevraagd om in Den Bosch en Groenlo te onderzoeken hoe men daar terugkijkt op gedane inves- teringen in behoud en herstel van cultureel erfgoed. Den Bosch en Groenlo zijn gekozen omdat ze qua grootte in de buurt van Wageningen uitkomen. Dit heeft geresulteerd in het rapport Bring the history

back to the future (Dieleman, Anyango et al. 2011). Hieronder worden hun bevindingen beknopt

weergegeven.

5.2

Ervaringen in Den Bosch

In de gemeente Den Bosch is veel geïnvesteerd in haar vestingkarakter. Aanvankelijk zagen de inwoners van de stad hun binnenstad niet als vesting, maar onder invloed van het project Versterkt Den Bosch, met 22 deelprojecten waarin met het idee van behoud door ontwikkeling aan de vesting is gewerkt, is dit beeld veranderd. De stad is er in geslaagd om veel private partijen te interesseren om deel te nemen of bij te dragen aan de grootschalige restauratie. Zo is er een stichting opgericht Vrienden van Den Bosch, met meer dan 3000 leden, die onder meer via het werk van stadsgidsen bijdraagt aan de vestingidentiteit en het toerismeaanbod van de stad. Daarnaast zijn meerdere stichtingen opgericht (Club van Steunberen, Bastiongenootschap) en relaties aangegaan met onder- nemersverenigingen, scholen en verenigingen die bijdragen aan behoud en ontwikkeling van de vestingwerken. Ongetwijfeld is dit van grote betekenis geweest voor het succes dat de gemeente had bij het doen van subsidieaanvragen in een groot aantal Europese programma’s (LIFE, INTERREG, Culture, LEADER en andere) en nationale programma’s, zoals het STIR en ISV. Bij elke Euro van de gemeente is vier Euro subsidie geacquireerd. Den Bosch is zeer creatief geweest met het linken van de eigen plannen aan de doelen en mogelijkheden van Europese programma’s. Wat daarbij ook zeker heeft geholpen, is dat er een zeer simpel en sterk visueel beeld van de vestingontwikkeling is neer- gezet: verdichten binnen de vesting en direct buiten de vesting recreatie ontwikkelen in groene structuren.

In de periode 2001 tot 2008 steeg het aantal eenmalige bezoekers aan Den Bosch spectaculair (van 1,1 naar 1,8 miljoen), en dit werd in verband gebracht met de positieve waardering van de binnenstad als historisch centrum. Het totaal aantal bezoeken steeg van 3,7 naar 5,4 miljoen, en gemiddeld gaven deze 49 Euro per dag uit. In Den Bosch heeft men de stellige indruk dat investeren in het cul- tureel erfgoed van de vestingwerken loont.

5.3

Ervaringen in Groenlo

In 2003 werd gestart met het project Groenlo Vestingstad. De aanleiding was de restauratie van een kanon door een groep vrienden. Er werd direct een soort marketingplan voor de stad geschreven. Op basis daarvan heeft de gemeente succesvol geparticipeerd in enkele EU projectaanvragen. Het project Groenlo Vestingstad kende 15 subprojecten met financiering van EU, provincie, de gemeente en private investeerders. Investeerders verwachtten dat de toestroom aan toeristen zou groeien als het vestingkarakter zou worden versterkt met concrete inrichtingsmaatregelen. Verschillende aspecten van de plannen stuitten op weerstand van de eigen bevolking en dat betrof met name het verwijderen van bomen op de vestingwerken. De eigen bevolking bleek onvoldoende te zijn meegenomen in de gedachteontwikkeling van het totale plan. Voor Groenlo is het moeilijker om veel toeristen aan te trekken in vergelijking met Den Bosch, want hier is een veel minder gevarieerd winkelaanbod waarin mensen recreatief komen shoppen. En dus heeft Groenlo een cultureel programma op poten gezet, waarin zelfs een groots event is opgenomen waarin de geschiedenis wordt nagespeeld (re-enactment). Het betreft de Slag om Grolle, een spektakel waar families aan deel kunnen nemen. Op de website van Groenlo Vestingstad (www.groenlovestingstadpromotion.nl) kan kennis genomen worden van een divers en intensief cultureel programma waarin het vestingkarakter van de stad wordt gevierd. Wat begon als een wild idee om een kanon te restaureren is nu een toonaangevende praktijk geworden als het gaat om een identiteitsconstructie te vermarkten.

5.4

Lessen uit Den Bosch en Groenlo

Als we bovengenoemde ervaringen op Wageningen betrekken, dan ontstaat er toch een groot contrast. Het stadje heeft minstens net zo veel geschiedenis als Den Bosch en Groenlo, maar het vestingstadgevoel leeft er minder (15%, zie hieronder). Toch heeft Wageningen een gevarieerd winkelaanbod waarin de grote ketens deels ontbreken. Daarmee heeft het een belangrijke troef in handen: het is er gezellig winkelen. Het cultureel aanbod is er, maar staat minder in het teken van de identiteit en de geschiedenis. Als we de lessen zouden trekken uit Den Bosch en Groenlo, dan ontstaat het volgende beeld:

• Zorg voor een zo goed mogelijke aansluiting van het culturele en beleidsmatige programma op de identiteit en geschiedenis van de stad

• Richt stichtingen en verenigingen op waarin mensen met veel vrije tijd zich actief kunnen inzetten voor het promoten van het erfgoed en het bijdragen aan behoud van erfgoed door ontwikkeling • Ontwikkel een gevarieerd cultureel programma dat invulling geeft aan het beeld dat de stad van

zichzelf heeft en dat interessant is voor bezoekers: het hoeft niet noodzakelijkerwijs zo te zijn dat de stad streeft naar een enkelvoudige identiteitsontwikkeling

• Weer de grote winkelketens en bevorder de kleinschaligheid c.q. multiculturaliteit van het winkelaanbod (Wageningen is met 160 nationaliteiten onder haar inwoners immers een van de meest internationale steden van de wereld, zie http://www.cityofcultures.nl/nieuws/de-wageningse- identiteit-bestaat-wel/, maar in het winkelaanbod merk je daar vrijwel niks van)

• Zorg voor een eenvoudig en sterk beeld, bijna logo-achtig, van de gewenste ruimtelijke ontwikkeling van de stad

• Zorg dat het werven van fondsen goed van de grond komt, bijvoorbeeld met een fondsenwerver • Zorg voor een zo herkenbaar mogelijk contrast tussen binnen en buiten de vesting

Deze lessen roepen de vraag op hoe de bevolking van Wageningen eigenlijk denkt over de identiteit en de geschiedenis van hun stad. Het volgende hoofdstuk gaat hier nader op in.