Nieuwe manie
2.4 Klassieke Dood
Overwinning
Het thema ‘dood’ kreeg in de Dionysische traditie van de Klassieke Periode een andere invalshoek. Hier werd het leven steeds minder een strijd om te overleven tegen de dood, maar meer een uitnodiging om te verheugen op wat komen zal gedurende en na dit leven. In de beeldspraak werd dit veelal uitgedrukt met kinderen geassocieerd met vrede, en jonge ontspannende strijders leken al haast gewonnen te hebben. Het zelfvertrouwen omtrent leven en dood straalde moed in de harten van de Klassieke Grieken. Met de Griekse strijd op de Perzen van 499 tot 449 voor Christus verheerlijkten de Atheners hun stad meer, al naar gelang hun overwinningen rijkten.179 Het ‘glazen
plafond’ van de Grieken was doorbroken, en Dionysos werd hierdoor meegetrokken in een opleving van religiositeit en zelfwaardering voor polis en inwoner. Een voorbeeld van deze blijde verwachting van de toekomst was de nieuwe symbologie gevonden in de stoel. Dit thema was nog niet eerder in Dionysische context afgebeeld, en is ongetwijfeld onderdeel van de hoop dat Dionysos al onderweg naar de plek van cultus was. Het onderliggend verlangen was waarschijnlijk dat de god ook even zal blijven na zijn komst.180 De god die komt is tevens een thema wat in latere
eeuwen nog verder uitgewerkt wordt in andere religies, maar de potente werking van in goddelijke verwachting zijn was al merkbaar in Atheens aardewerk vanaf 480 voor Christus.
Tussenpersoon
De dood van de druif gemaakt tot wijn, welke tot de symbolische dood van de menselijke geest in het lichaam leidt. Zo werd het begrip voor de dood tot een onderdeel van een progressie naar verheerlijking gemaakt. Dit is een mogelijke interpretatie van wat de afbeelding van Dionysos op vaasschilderingen voor zijn cultisten ging betekenen: de belofte van een staat van totale gelukzaligheid. Perfect geluk na geleverde strijd. Hoewel de Griekse cultisten de nadruk nog op het verheugen hadden liggen, zouden latere religies zich steeds meer op de acute strijd voor verlossing gaan richten. Het vruchtbeginsel hiervan was echter al in de Dionysische cultus van de Klassieke Grieken te zien.
Dionysos werd gaandeweg steeds meer als tussenpersoon gezien tussen leven en dood, waardoor hij benaderd kon worden voor hulp in de overgang hiertussen.181 Dat wat de mensen van
de goden onderscheidde was immers grotendeels in hun sterfelijkheid gebonden. Gehoopt werd door de juiste cultus aan Dionysos te bieden, een beter leven na de dood te kunnen krijgen. Dit past in de geleidelijke nuancering van de invloedsfeer van Dionysos, waar hij meer en meer voor verzachtende elementen ging zorgen. De angsten die van nature met Dionysos verbonden waren, werden langzaam tot hulpstukken gemaakt. De dood vertegenwoordigt hierin de hoogste overwonnen angst, en tevens de laatste levensfase van de mens. In dit beeld speelt Dionysos als god van de transformatie een overkoepelende rol, waar het feitelijk Hermes is die de zielen van de overledenen naar Hades brengt. Toch was Dionysos het aanspreekpunt, hoewel hij niet de handelaar nog de aanstichter van de situatie was.
Herakleitos zag de overeenkomsten tussen Dionysos en Hades dusdanig overlappen dat hij stelde dat ze dezelfde godheid waren.182 Deze eenheid van tegenstellingen berust voor een deel op
de mystieke transitie van leven en dood. Door de steeds meer benadrukte overlap tussen Dionysos en Hades ontstond er ook meer aandacht voor de gemene delers tussen de goden. Dit is in het Grieks nog duidelijker waar 'schaamteloos' (an-aides) erg veel lijkt op 'Hades' (Aides).183 De
vergelijkingen tussen Hades en Dionysos dienen echter ook binnen het contemporaine gezichtsveld begrepen te worden, waar de identiteiten van goden veel vrijer door elkaar heen associeerden dan moderne beschouwers zich vaak realiseren. De uiteenlopende associaties rondom goden vulden elkaar regelmatig aan tot plaatselijke goden met eigen karakters en namen, veelal combinaties van andere goden of lokale gebruiken. De eensmelting van Hades en Dionysos die Herakleitos
179 Isler-Kerényi 2015, 81. 180 Isler-Kerényi, 2015, 194.
181 De opkomende associatie met Hermes getuigt hier ook van. 182 Herakleitos B15 d-k.
omschrijft dient dan ook voornamelijk geplaatst te worden in zijn eigen Ionie en zijn lijfspreuk: ‘alles beweegt als één’. De rol van het werk van Herakleitos in de ontwikkeling van het henotheïsme wordt hiermee ook bevestigd.
Mysterieculten
Het experimentele en in ritueel gebonden karakter wat kenmerkend was voor de mysterieculten van de antieke wereld kwam meer en meer in overlap met de gewoonte om in kleine gezelschappen alcohol te consumeren. Symposia waren al in de zesde eeuw gebruikelijke samenkomsten voor burgers om in besloten kringen samen wijn te gaan drinken. De Dionysische aspecten hiervan waren natuurlijk anders gevormd dan die van zijn andere culten. De afwezigheid van de structuur die een tempel of priesterorde zou geven bracht vrijere mogelijkheden tot religieuze expressie, en daarmee Dionysische ontwikkeling. De aanwezigen zullen ook zeker bekend geweest zijn met de gebruiken van mysterieculten. Geïnitieerd worden was altijd een vrije keuze, maar er was zeker vaak ook sprake van sociale druk van familie of andere sociale kringen.184 Zo ontstond uit een al
oudere initiatie-traditie en plaatselijke drankgebruiken een nieuwe vorm van spirituele samenkomst. Deze groepen cultisten hechten, als hun voorgangers, een grote waarde aan de scheidingslijnen tussen hen en de rest van de bevolking. De nadruk ligt dus op het gevoel van verbintenis binnen de groep, ten opzichte van de rest. Dit is een opmerkelijke eigenschap van de Klassieke Periode, waar het individu ook steeds vaker naar voren kwam. Het onderscheiden van het individu in een groep brengt aanvankelijke spanning. In deze intieme setting kwam vooral de angst voor de dood en de aanverwante eenzaamheid naar buiten. Dionysos kon in besloten kring expressie geven aan de emotionele zinloosheid van de dood. Hier enkel over praten hielp veel minder dan het zelf te ervaren, wat het ontstaan van deze soort initiatie-rituelen in de Klassieke Periode verklaart.
De bard Orpheus speelde in de beeldvorming van de overgang naar de onderwereld ook een belangrijke rol. Volgens zijn mythe had Orpheus namelijk met zijn spel Hades bekoord om zijn vrouw Euridice na haar dood terug naar de levenden te mogen voeren. De volgelingen van Orpheus gingen onder zijn naam in de vijfde eeuw voor Christus in Zuid Italië gedichten schrijven, met steeds nauwkeurigere omschrijvingen van de onderwereld.185 Deze zijn deels bewaard gebleven in
de korte inscripties op bot of goud, die aan de overledenen werden meegegeven. Deze beweging geeft blijk van een ontevredenheid met het toenmalig voorradige corpus omschrijvingen van de doodservaring weer. Dat deze dichters hun inspiratie hier op gingen richten, getuigt van een zekere afstand van het dagelijkse leven. Dit brengt Bremmer in lijn met een probleem van de vijfde eeuwse aristocratie: de gevoelde drang tot het verkrijgen van faam in een wereld geregeerd door tyrannen en democratieën. Deze groep hoopte op compensatie in het volgende leven, omdat het in dit leven onvoldoende lukte hun gestelde doelen te bevredigen. Het is zeer vermoedelijk dat de reizende initianten hier een gehoor aan konden geven en van hier uit een corpus van verhalen ontstond wat uiteindelijk als Orphisch-Bakchisch voor ons is overgebleven. De beschouwing van de dood kon zo op een veel praktischere manier gebruikt worden in de Klassieke Periode. Het accepteren van angsten en vieren van leven oversteeg de afstandelijke mythologieen van de Archaische Periode en maakte van de Klassieke religie een veel dienender onderdeel van de maatschappij. De ervaring van het ritueel oversteeg de angst voor het leven en leidde een nieuwe manier van religieuze levensbeschouwing in.
184 Livius omschrijft de weerstand van jongelingen tegen de verzoeken van hun familie om bij de Bacchanalia aan te
haken. Livius, 38.11.1.