33 speuren. Dat was volgens ons niet nodig; we zijn
er juist allemaal van overtuigd dat de Duitse de-mocratie al zeer lang naar behoren functioneert. Waarschijnlijk is de term een overblijfsel uit de jaren zeventig, toen de daad met deze verkie-zingsreizen begon, waarschijnlijk met het idee het toen nog wat argwanender buitenland de bloei van de democratie in West-Duitsland voor ogen te voeren.
Onze reis was in ieder geval memorabel, door de verkiezingen zelf die juist in de eindfase steeds spannender werden en een onverwachte uitkomst produceerden, door het internatio-nale gezelschap waarin ik me bevond, en door het reisprogramma. We woonden natuurlijk openbare verkiezingsrally’s bij van de vijf in de Bondsdag vertegenwoordigde partijen en daarnaast waren er tal van speciaal voor ons georganiseerde voordrachts- en discussiebijeen-komsten op universiteiten en onderzoekscentra, in bedrijven en overheidsinstellingen en bij persorganen en uitgevers. We spraken met par-lementariërs, campagnemanagers, politicolo-gen, journalisten, vakbondsvertegenwoordigers en werkgevers over de Duitse politiek in het algemeen en de verkiezingen in het bijzonder en over de toestand van economie en maatschappij in Duitsland.
Hierna volgt een impressie van de reis. Ik zal mij concentreren op de partijbijeenkomsten en vooral stilstaan bij het opmerkelijkste fenomeen in de campagne: de rolverwisseling tussen beide volkspartijen. De regerende spd nam met rede-lijk succes een oppositiehouding aan en dwong de cdu/csu in een verdedigende rol, alsof die partij allang in de regering zat. Hoewel de spd de zaak ook slim speelde, werd die rolverwisse-ling mede mogelijk gemaakt door de cdu/csu: door de ernstige opstelling van Merkel en an-dere christen-democraten, door de nadruk die zij legden op hun verkiezingsprogram (dat ze ook nog Regierungsprogramm noemden) en hun onwil of onvermogen die politieke boodschap een sympathiekere uitstraling te verlenen en door de verkeerde beslissing van Merkel om een niet aan dat program gebonden buitenstaander,
de Heidelbergse hoogleraar en oud-rechter Paul Kirchhoff, op te voeren als schaduw-minister van Financiën. Aan het slot zal ik kort stilstaan bij de uitslag en de coalitiebesprekingen.
‘endemol was here’
De eerste campagnebijeenkomst die we be-zochten was een spd-rally op een marktplein in Bonn. Schrµder werd met groot enthousiasme onthaald. Hij maakte echt wat los bij de men-sen, die op banken gingen staan om hem beter te zien en driftig met plakkaten zwaaiden. Bij zijn opkomst ensceneerde hij zich als het win-naarstype: als een sportkampioen hief hij zijn armen in een handdruk boven zijn hoofd en liet zich eerst eens uitgebreid toejuichen. Hij is wat klein van stuk maar straalde veel energie uit, zoals hij stond te oreren zonder colbert over zijn bedaste overhemd. Zijn stem was enorm rauw van de vele optredens in de weken tevoren. Hij schreeuwde elk woord uit, maar zijn stem ver-loor toch niet zijn kenmerkende warmte. Opvallend was ook hoe gesmeerd en gefocu-sed de spd-bijeenkomst verliep. De komst van de bondskanselier (natuurlijk gebruikte men steeds die gezaghebbende titel) werd voorbereid door een gladde presentator, een volkse rock-band met teksten in dialect en gesprekjes met lokale kandidaten. Bovendien had de spd een ge-likte videopresentatie op een groot scherm met onder meer verschillende Duitse beroemdheden (onder andere Nobelprijswinnaar G∑nter Grass) die Schrµder als hun favoriet aanprezen. Ook werd tot hilariteit van het publiek de beroemde Merkel-bashing clip vertoond, waarin zij wikt en weegt en uiteindelijk faalt (verbeeld door een aarzelend heen en weer geworpen en dan uit de handen glippende jeu de boules-bal), als-mede een krachtige spd-reclamespot. Schrµders daadwerkelijke verschijning werd zelfs direct ingeleid door beelden van eerdere opkomsten op andere massa-evenementen (met baden in de menigte), zodat het enthousiasme van die keren afstraalde op het publiek in Bonn. ‘Endemol was here’, dacht ik, toen ik het zag.
34
In Hamburg, waar we Merkel zagen, eta-leerde de cdu wel een vergelijkbaar potentieel met presentator en videoscherm, maar zij sor-teerde toch lang niet hetzelfde effect. Merkel is van zichzelf al geen warme persoonlijkheid en de cdu is in veel opzichten een stijve en steile partij. Vooral viel het verschil in focus op: bij de spd stond Schrµder volop in het middelpunt, naar zijn toespraak werd doelgericht toegewerkt en na die rede was er alleen nog ruimte voor een enkelvoudig ‘tot ziens’ door de presentator. Bij de cdu ging het rommeliger: Merkel kon na haar opkomst bijvoorbeeld niet meteen spreken, want ze moest eerst nog toekijken hoe ze aange-kondigd werd. Zenuwtrekjes om haar mond (uit-vergroot op het videoscherm) maakten duidelijk dat zo’n moment voor haar een beproeving is. Daarbij kwam dat haar persoon geen warmte oproept; het enthousiasme van de menigte was nogal getemperd en de mensen om haar heen straalden niet werkelijk. Haar toon van morele verontwaardiging over de aanvallen van de spd oogstte slechts sporadisch instemming. De al-gemene atmosfeer was defensief, verbeten en wat aangeslagen. Dat was wellicht begrijpelijk, aangezien de partij toen al zo’n twee weken blootstond aan aanvallen op de benoeming van Kirchhoff, maar werkte natuurlijk fnuikend. De kleinere partijen ontbrak het waar-schijnlijk aan de middelen voor een geoliede presentatie volgens het spd-model, maar ook de lijsttrekkers daarvan ontlokten meer sym-pathiebetuigingen dan Merkel. Dat gold vooral voor Joschka Fischer (b90/Gr∑nen). De partij-mensen op het podium op de Mariannenplatz in M∑nchen, waar we hem zagen, gloeiden bijna van bewondering en liefdevolle zorg voor de lijsttrekker met zijn schor geschreeuwde stem-banden (‘Joschka vecht niet alleen voor uw stem, maar ook voor zijn eigen stem,’ zei partijvoorzit-ter Claudia Roth). Ook Guido Wespartijvoorzit-terwelle (fdp), in een theater in Stuttgart, werd door een deel van zijn aanhang op handen gedragen en hij wist de hele zaal mee te slepen in zijn bijtende, humorvolle betoog. Alleen Gregor Gysi (Link-spartei/pds) werd in Leipzig, anders dan ik
ver-wachtte, tamelijk gereserveerd ontvangen. Het zou aan het publiek hebben kunnen liggen, dat vooral uit tobbende ‘verliezers van de eenheid’ leek te bestaan, en aan de druilregen die Gysi er zelfs toe verleidde abrupt een punt achter zijn speech te zetten (‘…en daarom moet u komende zondag pds stemmen, bedankt.’). Zijn optreden deed al met al erg plichtmatig aan; de eerste mi-nuten leek het zelfs alsof hij tijdens het spreken nog bezig was een boterham tussen zijn kaken te vermalen.
vertrouwen in duitsland
Ook op het inhoudelijke vlak speelde Schrµders persoon een hoofdrol: hij slaagde er in verre-gaande mate in de verkiezingen om te vormen tot een volksstemming over zijn kanselierschap. Dat was, meenden verschillende van onze Duitse gesprekspartners, waarschijnlijk van begin af aan het achterliggende doel geweest van het naar voren schuiven van de verkiezingen, die zoals bekend eigenlijk pas in september 2006 hadden hoeven plaatsvinden. Direct na de verlo-ren deelstaatverkiezing in Noordrijn-Westfalen (nrw), in mei dit jaar, hadden spd-voorzitter Franz M∑ntefering en bondskanselier Schrµder aangekondigd dat zij vervroegde verkiezingen wilden. Ze meenden niet langer te kunnen reke-nen op het vertrouwen van de eigen fractie en partij. De spd verloor leden aan de nieuwe West-Duitse partij van ontevreden linkse kiezers, de
Wahlalternative Arbeit und soziale Gerechtigkeit
(wasg), en dreigde verder te desintegreren. Daarnaast verliep het regeren al langere tijd zeer moeizaam, mede doordat voortdurend moest worden onderhandeld met de cdu/csu, die in de Bondsraad over een meerderheid beschikte. De vervroegde verkiezingen waren dus be-doeld als Befreiungsschlag voor de spd en vooral voor Schrµder persoonlijk. De strijd zou de spd aaneen kunnen smeden, de nog jonge wasg zou dermate onvoorbereid de verkiezingen in moeten gaan dat ze geen rol van betekenis zou kunnen spelen en bij een nederlaag zou Schrµder zelf eervol uit het Kanzleramt kunnen Jacco Pekelder Strijden om de gunst van de Duitser
35 vertrekken. In eerste instantie meenden velen
dat het laatste motief het belangrijkste was; na de verkiezingen in nrw stond Schrµder immers voor het perspectief van een bijna anderhalf jaar durende, slopende demontage van zijn kanse-lierschap tot de reguliere verkiezingen in 2006. Het leek dan logischer en ook wel weer typisch voor de egocentricus uit Hannover dat hij eieren voor zijn geld koos. Tijdens de verkiezingsstrijd trokken veel journalisten die verklaring toch weer in twijfel, omdat Schrµder met tomeloze inzet campagne voerde, alsof hij toch werkelijk in de mogelijkheid van een spd-zege geloofde. Het plan om de verkiezingen te vervroegen oogstte in de publieke en politieke opinie vooral instemmende reacties, al vond men dat de pre-sentatie en voorgestelde procedure (zie hieron-der) trekken van een coup hadden. Maar men verwachtte van de verkiezingen een doorbraak van de impasse in de bondspolitiek en men juichte dat toe. De cdu stond op meer dan 45 procent in de peilingen, de liberalen scoorden redelijk. Duitsland leek af te stevenen op een krachtige zwart-gele coalitie onder leiding van Angela Merkel.
Vanuit de spd werd vervolgens een ingewik-keld spel rond het begrip ‘vertrouwen’ op touw gezet, dat later zelfs zo ver werd doorgedreven dat de partij als verkiezingsslogan ‘Vertrauen in Deutschland’ koos. Dat was natuurlijk nogal ge-waagd voor de partij van de kanselier die wegens gebrek aan vertrouwen de verkiezingen ver-vroegde. Maar het was ook precies wat Schrµder beoogde, want in die vertrouwensvraag stond zijn persoon centraal en nog altijd kon hij bogen op een enorm hoge persoonlijke populariteit.
Als de Duitsers door opiniepeilers gevraagd werd een keuze te maken tussen Merkel en Schrµder, koos een meerderheid nog altijd de zittende kanselier. Tegelijkertijd waren de cijfers voor de spd dramatisch.
Vertrouwen bleef de gehele zomermaanden een thema, doordat allerlei instanties zich over de door Schrµder opgeworpen vertrouwens-vraag moesten uiten. Een Duitse regering kan immers niet zomaar verkiezingen uitschrijven; volgens de grondwet berust die bevoegdheid bij de bondspresident. Eerste vereiste is dat ex-pliciet, uit een stemming, moet blijken dat de regering niet meer het vertrouwen heeft van een meerderheid in de Bondsdag. Schrµder moest dus een kunststukje uithalen: de spd-fractie moest laten blijken zijn wens van vervroegde verkiezingen te delen door hem, paradoxaal genoeg, haar vertrouwen te ontnemen. Tegelijk maakte Schrµder duidelijk dat hij wel weer als spd-kanselierskandidaat de verkiezingen in wilde. Wat dat betreft maakte hij dus juist wel weer aanspraak op het vertrouwen van de spd! Vervolgens was het de beurt aan bondspresi-dent Horst Kµhler (cdu), aan wie Schrµder, op grond van het door zichzelf georkestreerde trouwensverlies in de Bondsdag, verzocht ver-vroegde verkiezingen uit te schrijven. Na enkele weken consulteren en nadenken gaf Kµhler uit-eindelijk zijn fiat. Vervolgens boog ook het Fede-raal Constitutioneel Gerechtshof zich nog over de zaak, maar inmiddels was de verkiezingscam-pagne al in alle hevigheid losgebarsten.
In haar campagne bouwde de spd, zoals gezegd, het vertrouwensthema verder uit. Ener-zijds stelde zij met nadruk dat zij ‘vertrouwen in de mensen, vertrouwen in Duitsland’ had. Daarom durfde zij het ook aan, zo was de bood-schap, om met een gerust hart opnieuw om de steun van de kiezers te vragen. Daarbij werd meteen populistisch opgemerkt dat de spd er-van overtuigd was dat ‘de’ Duitsers hun oordeel niet zouden laten bepalen door de ‘heren van de pers’ die de bondskanselier al hadden afge-schreven. Deze veel herhaalde campagnezin was een voorbode van Schrµders woedende uitval Jacco Pekelder Strijden om de gunst van de Duitser