Het vijfde spanningsveld stelt voor hoe het invullen van burgerschapsonderwijs op gespannen voet staat met de vrijheid van de leerling om zijn/haar eigen burgerschap vorm te geven. Dit houdt verband met spanningsveld 4, maar is hier duidelijk toegespitst op de functie van het onderwijs om leerlingen te vormen. In plaats van te richten op het vormen van leerlingen zou de school moeten focussen op het creëren van een oefenplaats, om de leerlingen zoveel
mogelijk vrij te laten in het inkleuren van hun burgerschap.
Op zoek naar methoden
Voortkomend uit de bovenstaande spanningsvelden ontstaan de volgende problemen met betrekking tot de implementatie van burgerschapsonderwijs voor scholen en docenten: Hoe kun je iets aanleren dat geen definitieve definitie of invulling heeft, en waarin vrijheid moet overblijven voor het individu? Ook is het is moeilijk om te bewijzen dat er burgerschapsvorming heeft plaatsgevonden, want daarvoor zijn duidelijke richtlijnen nodig, maar tegelijkertijd mag het burgerschapsonderwijs niet (te ver) ingevuld worden. Hoe wordt het in dat geval mogelijk om vooruitgang te meten? Als in plaats van resultaten naar activiteiten gekeken wordt, is het moeilijk aan te tonen dat leerlingen daadwerkelijk hebben geleerd.
Hierbij kunnen we de vraag stellen of rijke teksten een oplossing zijn. Bij het gebruik van rijke teksten als instrument voor burgerschapsonderwijs ontkomen docenten niet aan de doorwerking van de democratische basiswaarden. Vrijheid, gelijkheid en solidariteit geven drie grote thema’s die verder vrij ingevuld kunnen worden naar gelang de visie van schoolleiding of leerkracht - ze worden niet per se expliciet uitgedragen. Top-down is er een verplichting, maar bottom-up vindt de meeste invulling plaats. Daarbij krijgt de leerling juist ruimte om te oefenen met en te zoeken naar een eigen invulling van normen en waarden. Het blijft onmogelijk en onwenselijk om een gewenste uitkomst te definiëren, omdat burgerschapsonderwijs gericht is op de ervaring van interpretatie, reflectie, kritisch nadenken, luisteren en spreken en daarbij ruimte wil bieden aan diverse overtuigingen, ideeën en idealen. Het democratisch burgerschapsonderwijs ontkomt dus ook met rijke teksten niet aan de spanningsvelden die hierboven beschreven staan.
6. Conclusie
De hoofdvraag van dit onderzoek luidt: ‘Wat zijn de de moeilijkheden bij de implementatie van burgerschapsonderwijs vanuit de democratische basiswaarden binnen het primair onderwijs in Nederland?’ Uit de common ground blijkt dat burgerschapsonderwijs in Nederland een noodzakelijk normatief karakter heeft. Omdat Nederland een democratische rechtsstaat is, vormen de institutioneel verankerde democratische basiswaarden het vertrekpunt voor burgerschapsonderwijs. Tegelijkertijd is de onderschrijving van deze democratische basiswaarden, vanwege de vrijheid van onderwijs, de enige voorwaarde die de staat aan dit burgerschapsonderwijs mag stellen. De visie van de school blijkt daardoor essentieel bij het implementeren van burgerschapsonderwijs, mits het ruimte biedt aan invulling van de individu om zelf invulling te geven aan burgerschapsonderwijs.
In demore comprehensive understanding komen de vijf spanningsvelden naar voren die laten zien welke vraagstukken een rol spelen zijn bij implementatie van burgerschapsonderwijs.
De eerste twee spanningsvelden werpen vragen op over de verantwoordelijkheid voor de invulling van het burgerschapsideaal en burgerschapsonderwijs. Het derde spanningsveld (de inherente paradox van de democratie) biedt de context voor het vierde en vijfde spanningsveld, die bevragen in hoeverre het burgerschapsideaal en burgerschapsonderwijs ingevuld mogen worden. De spanningsvelden brengen gezamenlijk een volgende vraag aan het licht: ‘Hoe kun je iets aanleren dat geen definitieve definitie of invulling heeft, en waarin vrijheid moet overblijven voor de individu?’ Het is moeilijk om te bewijzen dat burgerschapsvorming heeft plaatsgevonden, omdat daarvoor duidelijke richtlijnen nodig zijn, maar tegelijkertijd mag het burgerschapsonderwijs niet (te ver) ingevuld worden. Als in plaats van resultaten naar activiteiten gekeken wordt, is het immers moeilijk aan te tonen dat leerlingen daadwerkelijk hebben geleerd. Deze vragen werden getracht te beantwoorden aan de hand van het inzetten van rijke teksten. Desalniettemin ontkomt ook deze methode niet aan de bovengenoemde spanningsvelden: om iets te kunnen onderwijzen is tot op bepaalde hoogte nodig om te weten wat. De meerwaarde van dit onderzoek is de blootlegging van de verschillende spanningsvelden waar burgerschapsonderwijs zich in bevindt. Bij de vormgeving van burgerschapsonderwijs moet rekening gehouden worden met deze complexe dynamiek.
7. Evaluatie
Binnen dit onderzoek naar de moeilijkheden bij de implementatie van burgerschapsonderwijs zijn bepaalde aannames gedaan. Ten eerste is het belang aangenomen van de instandhouding van de Nederlandse democratische rechtsstaat. Ten tweede was het vertrekpunt van dit onderzoek de burgerschapsopdracht aan scholen vanuit de overheid. Hierbij is de wenselijkheid van deze burgerschapsopdracht niet ter discussie gesteld. Het onderzoek zou derhalve geprofiteerd hebben van de toevoeging van de discipline Filosofie, die deze wenselijkheid kan bevragen en ethische kwesties rondom burgerschapsonderwijs kan belichten. Ten derde is het burgerschapsonderwijs voornamelijk op macro- en mesoniveau beschouwd. De disciplines Pedagogische Wetenschappen en/of Psychologie zouden van meerwaarde zijn door burgerschapsonderwijs met een focus op het individu te benaderen. Wanneer we spreken over vormingsprocessen en betekenisgeving zijn immers niet alleen invloeden ‘van bovenaf’ van belang, maar ook individuele processen.
Daarnaast zou democratisch burgerschapsonderwijs bezien vanuit onderzoek naar etnische segregatie binnen het onderwijs van meerwaarde zijn. Burgerschapsonderwijs gericht op de democratische basiswaarden vrijheid, gelijkheid en solidariteit klinkt als een nobel streven. Wanneer binnen het onderwijs echter sprake is van etnische segregatie en ongelijke kansen, lost democratisch burgerschapsonderwijs dit niet op. Om dit te onderzoeken zou de discipline Gender- and Postcolonial studies van belang geweest kunnen zijn. Om daadwerkelijk democratisch burgerschapsonderwijs te kunnen geven moeten de democratische basiswaarden ook binnen het onderwijs in zijn geheel gelden: gelijke kansen voor iedereen. Ten slotte is binnen dit onderzoek burgerschapsonderwijs aan de hand van literatuurstudies beschouwd.
Een empirisch onderzoek zou een stem hebben kunnen geven aan leerkrachten en leerlingen of de huidige praktijk van burgerschapsonderwijs observeren, bijvoorbeeld door een bezoek aan een Democratische of Vreedzame School.
Er wordt aangeraden om de tekortkomingen van dit onderzoek die in deze evaluatie zijn besproken te gebruiken voor mogelijk vervolgonderzoek.
8. Literatuur
8.1 Literatuur Culturele Antropologie
Anderson, B. (2006). Imagined Communities (3e editie). Londen: Verso.
Barrett, M. (2007). Children’s knowledge, beliefs and feelings about nations and national groups. Hove and New York: Psychology Press.
Baumann, G. (2004). Introduction: Nation-State, Schools and Civil Enculturation. In W.
Schiffauer, G. Baumann, R. Kastoryano & S. Vertovec (Eds.), Civil enculturation:
nation-state, schools and ethnic difference in four European countries (1 - 20). New York and Oxford: Berghahn Books.
Beck, U. (2002). The cosmopolitan society and its enemies. Theory, culture & society, 19(1-2), 17-44.
Bloemraad, I., Korteweg A., & Yurdakul, G. (2008). Citizenship and Immigration:
Multiculturalism, Assimilation, and Challenges to the Nation-State. Annual Review of Sociology 34(1), 153-179.
Bussemaker, J., & Dekker, S. (2017, 7 februari). Versterking burgerschapsonderwijs. Brief aan de Tweede Kamer. Geraadpleegd op 3 oktober van
https://www.tweedekamer.nl/kamerstukken/brieven_regering/detail?id=2017Z01880&
did=2017D03932
Delanty, G. (2000). Citizenship in a global age: society, culture, politics. Open University Press.
Eriksen, T. H. (2010). Ethnicity and Nationalism (3e editie) London: Pluto Press.
Faulks, K. 2000. Citizenship. London and New York: Routledge.
Hall, K. D. (2002). Lives in Translation: Sikh Youth As British Citizens. University of Pennsylvania Press.
Hall, S. (2000). Multicultural citizens: Monocultural citizenship. In N. Pearce and J. Hallgarten, J.
(Eds.), Tomorrow’s citizens: Critical debates in citizenship and education. London:
Institute for Public Policy Research.
Huppatz, K., Hawkins, M., & Matthews, A. (Eds.). (2015). Identity and belonging. London:
Palgrave Macmillan Education.
Jelier, W. (2019, 12 december). Wilhelmus verplicht?. Geraadpleegd op 3 oktober 2020, van https://didactiefonline.nl/artikel/wilhelmus-verplicht
Kiwan, D. (2008). Citizenship education in England at the cross-roads? Four models of citizenship and their implications for ethnic and religious diversity. Oxford Review of Education 34(1), 39–58.
Levering, B. (2017). Burgerschapsvorming en nationale identiteit. Pedagogiek, 37(2), 131-142.
Levinson, B. (2011). Toward an anthropology of (democratic) citizenship education. In Levinson, B., & Pollock, M. (Eds.), A Companion to the Anthropology of Education, 279-298. UK:
Wiley Blackwell.
Levinson, B. (2005). Citizenship, Identity, Democracy: Engaging the Political in the Anthropology of Education. Anthropology and Education Quarterly 36(4), 329–340.
Levinson, B., & Pollock, M. (Eds.). (2011). A Companion to the Anthropology of Education. UK:
Wiley Blackwell.
Marshall, T. H. (1950). Citizenship and social class. Cambridge: Cambridge University Press.
Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW). (2018). Memorie van Toelichting - Wijziging van een aantal onderwijswetten (...) in verband met met verduidelijking van de burgerschapsopdracht (...). Geraadpleegd op 21 september 2020, van
https://www.tweedekamer.nl/kamerstukken/wetsvoorstellen/detail?id=2019Z23710&d ossier=35352
Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW). (2005). Wet van 9 december 2005, houdende opneming (…) aan de verplichting voor scholen om bij te dragen aan de Integratie van leerlingen in de Nederlandse samenleving. Geraadpleegd op 21 september 2020, van https://instellingsinformatie.duo.nl/Public/CFI-Online/
OCWRegelingen/2006/4/poko0613313.aspx?sector=TOTAAL
Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW). (2004). Memorie van Toelichting - Wijziging van de Wet (…) in verband met de bevordering van actief burgerschap en sociale integratie (…). Geraadpleegd op 21 september 2020, van
https://www.parlementairemonitor. nl/9353000/1/j9vvij5epmj1ey0/vi3an9kw82xp Nelson, J., & Kerr, D. (2006). Active citizenship in INCA countries: Definitions, policies, practices
and outcomes. London: NFER.
Nicoll, K., Andreas F., Olson, M., Dahlstedt, M., & Gert Biesta, G. (2013). Opening discourses of citizenship education: a theorization with Foucault. Journal of education policy, 28(6), 828-846.
Olsen, M. (2008). ‘’Constructing citizens.’’ The Journal of Politics 70(1), 40-53.
Ong, A. (1996). Cultural citizenship as subject-making. Immigrants negotiate racial and cultural boundaries in the United States. Current Anthropology, 37(5), 737–762.
Power, E. (2015). Chapter 7: Households & neighborhoods. In K. Huppatz, M. Hawkins, & A.
Matthews (Eds.), Identity and belonging, 86 - 98. London: Palgrave Macmillan Education.
Rattansi, A. (2011). Multiculturalism: A very short introduction. Oxford: Oxford University Press.
Rowse, T. (2015). Chapter 8: Nation. In K. Huppatz, M. Hawkins, & A. Matthews (Eds.), Identity and belonging, 86–98. London: Palgrave Macmillan Education.
Rijksoverheid. (2019, 29 november). Meer duidelijkheid voor scholen over burgerschapsonderwijs. Geraadpleegd op 1 oktober van
https://www.rijksoverheid.nl/actueel/nieuws/2019/11/29/meer-duidelijkheid-voor-sch olen-over-burgerschapsonderwijs
Schinkel, W., & Van Houdt, F. (2010), The double helix of cultural assimilationism and neo-liberalism: citizenship in contemporary governmentality. The British Journal of Sociology, 61, 696-715.
Schinkel, W. (2007). Tegen 'actief burgerschap'. Justitiële verkenningen, 5(8), 6.
Sleeter, C. E. (2014). Multiculturalism and education for citizenship in a context of neoliberalism. Intercultural Education, 25(2), 85-94.
Slootman, M. (2016). Substantive signifiers? Ethnic and religious identifications among second-generation immigrants in the Netherlands. Identities, 23(5), 572-590.
Slootman M., Duyvendak J.W. (2016). Politics of Belonging, from National to Personal: The Political Framing of “Dutch” Identity and Ethnic Minority Citizens. In N. Stokes-DuPass &
R. Fruja (Eds.), Citizenship, Belonging, and Nation-States in the Twenty-First Century.
Palgrave Macmillan, New York. https://doi.org/10.1007/978-1-137-53604-4_3
Yetten, E. R. (2017). Citizenship Education - Understanding the making and re-making of Dutch
citizenship in the classroom (Masterscriptie). Geraadpleegd van http://dspace.library.uu.nl/handle/1874/355304
Yeung, P., Passmore, A., & Packer, T. (2012). Examining Citizenship Participation in Young Australian Adults: A Structural Equation Analysis, Journal of Youth Studies, 15(1): 73-98.
Yuval-Davis, N. (1999). The ‘Multi-Layered Citizen’. International Feminist Journal of Politics 1(1): 119-136.
Van Gunsteren, H.R. (1999). Burgerschap in Nederland 1992-2008: voortschrijdend inzicht?.
Beleid en Maatschappij, 1, 41-43.
8.2 Literatuur Humanistiek
Arendt, H. (1977a) What is freedom? In: H. Arendt, Between Past and Future: Eight Exercises in Political Thought. Harmondsworth: Penguin.
Arendt, H. (1977b) The Crisis in Education. In: H. Arendt, Between Past and Future: Eight Exercises in Political Thought. Harmondsworth: Penguin.
Bartels, R. G. (2013). Democratie leren door filosoferen. Denken, dialoog en verschil in de basisschool. Budel: Damon.
Biesta, G. J. (2006). Beyond learning: Democratic education for a human future. Boulder, co:
Paradigm.
Biesta, G. J. (2011). Learning democracy in school and society. Rotterdam/Boston/Taipei: Sense.
Biesta, G. J. (2012). Goed onderwijs en de cultuur van het meten. Den Haag: Boom Lemma.
Biesta, G. J. (2015). Het prachtige risico van onderwijs. Phronese.
Bron, J. (2006). Een basis voor burgerschap: een inhoudelijke verkenning voor het funderend onderwijs. Stichting Leerplanontwikkeling (SLO).
Bron, J. L., Veugelers, W. M. M. H., & Vliet, E. V. (2009). Leerplanverkenning actief burgerschap.
Handreiking voor schoolontwikkeling.
Curriculum.nu (n.d.). Wat moeten onze leerlingen kennen en kunnen?. Geraadpleegd 1 oktober 2020, van https://www.curriculum.nu/
Delhez, F. M. (2009). De zoektocht naar identiteit en burgerschap. Een onderzoek naar burgerschapsvorming op de basisschool (masterscriptie)
Dewey, J. (1916). Democracy and education. In: J.A. Boyston (red.), John Dewey, The Middle works, 1899-1924. Volume 9. Carbondale/Edwardsville, II: Souther Illinois University Press.
Eerkens, M. (2014). Volgens deze hoogleraar moeten we kinderen democratisch indoctrineren.
Geraadpleegd van
https://decorrespondent.nl/1896/volgens-deze-hoogleraar-moeten-we-kinderen-demo cratisch-indoctrineren/131205096-bcdf245d
Groot, I. de (2010). Hoe word je een democratische burger? Over de complexiteit van
democratisch burgerschap in een pluriforme, moderne samenleving. Pedagogiek, 30(1), 58-74.
Groot, I. de (2011). Why we are not democratic yet: The complexity of developing a democratic attitude. In Education and humanism (pp. 79-93). Brill Sense.
Groot, I. de (2016). Narratief leren in democratisch burgerschapsonderwijs. Pedagogiek, 36(1), 5-28.
Gunsteren, H. R. van (1992). Eigentijds burgerschap. WRR rapport. Den Haag: Sdu uitgeverij.
Gutmann, A. (1987) Democratic education. Princeton: Princeton University Press.
Hand, M (2018) A Theory of Moral Education London & New York: Routledge Taylor & Francis Ltd.
Heater, D. (1990). Citizenship: The civic ideal in world history, politics and education.
London/New York: Longman.
Houdt, van. F. & Schinkel, W. (2009). Aspecten van burgerschap. Een historische analyse van de transformaties van het burgerschapsconcept in Nederland. Beleid &
maatschappij, 36(1), 50-58.
Kahne, J., & Westheimer, J. (2003). Teaching democracy: What schools need to do. Phi Delta Kappan, 85(1), 34-66.
Kahne, J., & Westheimer, J. (2004). What kind of citizen? The politics of educating for democracy. American educational research journal, 41(2), 237-269.
Leeman, Y., & Wardekker, W. L. (2004). Onderwijs met pedagogische kwaliteit. Christelijke Hogeschool Windesheim.
Leenders, H., & Veugelers, W. (2004). Waardevormend onderwijs en burgerschap. Pedagogiek, 24(4), 361-375.
Leenders, H., Veugelers, W., & De Kat, E. (2008). Teachers' views on citizenship education in secondary education in The Netherlands. Cambridge journal of education, 38(2), 155-170.
Meirieu, P. (2008). Le maître, serviteur public. Sur quoi fonder l'autorité des enseignants dans nos sociétés démocratiques.
Micha de Winter over 10 jaar burgerschap. (2016). Geraadpleegd van https://youtu.be/0s9X309YYGw
Nussbaum, M. C. (1997). Cultivating humanity. Harvard University Press.
Nussbaum, M. (2010). Niet voor de winst: Waarom de democratie de geesteswetenschappen nodig heeft. Ambo| Anthos.
Onderwijsinspectie. (2017). Burgerschap op school.
Osborne, K. (1991). Teaching for democratic citizenship (No. 8). James Lorimer & Company.
Pauw, L. M. J. (2013). Onderwijs en burgerschap: wat vermag de basisschool? Onderzoek naar De Vreedzame School. Universiteit Utrecht. (proefschrift)
Parker, W. C. (2008). Knowing and doing in democratic citizenship education. Handbook of research in social studies education, 65-80.
PO-Raad. (2015). Scholen moeten meer planmatig werken aan burgerschapsonderwijs.
Geraadpleegd van
https://www.poraad.nl/nieuws-en-achtergronden/scholen-moeten-meer-planmatig-we rken-aan-burgerschapsonderwijs
Skelton, A. (1997). Studying hidden curricula: Developing a perspective in the light of postmodern insights. Curriculum studies, 5(2), 177-193.
Slob, A. (2019) Wetsvoorstel aanscherping burgerschapsopdracht onderwijs.
Terren, E. (2002). Post-modern attitudes: a challenge to democratic education. European Journal of Education, 37(2), 161-177.
Veugelers, W. M. M. H., & Schuitema, J. A. (2009). Leerlingen over burgerschapsvorming.
Amsterdam: Instituut voor de Lerarenopleiding, Universiteit van Amsterdam.
Veugelers, W. (2003). Waarden en normen in het onderwijs. Zingeving en humanisering:
autonomie en sociale betrokkenheid. Utrecht: Universiteit voor Humanistiek (oratie) Visser, J. (2015). Hoe efficiëntie het risico uit het onderwijs haalt. Geraadpleegd van
https://decorrespondent.nl/2544/hoe-efficientie-het-risico-uit-het-onderwijs-haalt/202 128432-b3c33220
Waghid, Y. (2010). Education, democracy and citizenship revisited: Pedagogical encounters.
African Sun Media.
Waveren, J. van (2020). Burgerschapsonderwijs en de leerkracht binnen het speelveld van pedagogiek en politiek. (proefschrift)
Wet op het Primair Onderwijs (2006, 1 februari). Geraadpleegd van
https://wetten.overheid.nl/jci1.3:c:BWBR0003420&hoofdstuk=I&titeldeel=II&afdeling=
1¶graaf=1&artikel=8&z=2020-07-01&g=2020-07-01
Winter, M. de (2004). Democratie moet je leren – wanneer beginnen we?.
Winter, M. de (2005). Democratie en de opvoeding van de straat. (rede)
Winter, M. de (2011). Verbeter de wereld, begin bij de opvoeding. Van achter de voordeur naar democratie en verbinding. Amsterdam: SWP.
8.3 Literatuur Onderwijswetenschappen
Alstein, M. van, (2018). Omgaan met controverse en polairisatie in de klas. Kalmhout, België:
Pelckman Pro.
Artikel 23: Het openbaar en bijzonder onderwijs. (2008). Geraadpleegd van
https://www.denederlandsegrondwet.nl/id/vi5kn3s122s4/artikel_23_het_openbaar_en _bijzonder?pc=1
Biesta, G. (2016). Het leren voorbij. Democratisch onderwijs voor een menselijke toekomst.
Culemborg.
Bron, J. (2006) Een basis voor burgerschap, een inhoudelijke verkenning voor het funderend onderwijs. Enschede: Stichting Leerplanontwikkeling (SLO)
Bron, J. & Hooghoff, H. (2010) Schoolontwikkeling en actief burgerschap. In J. Peschar (Red.), Scholen voor burgerschap: Naar een kennisbasis voor burgerschapsonderwijs
(pp.289-310). Antwerpen, Apeldoorn, België,Nederland: Scholenpanels burgerschap &
Grant Uitgevers n.v.
Bron, J. & Thijs, A. (2010) Het leerplan burgerschap in ontwikkeling. In J. Peschar (Red.), Scholen voor burgerschap: Naar een kennisbasis voor burgerschapsonderwijs (pp.85-131).
Antwerpen, Apeldoorn, België,Nederland: Scholenpanels burgerschap & Grant Uitgevers n.v.
Curriculum.nu. (z.d.), Uitwerking burgerschap Geraadpleegd van
https://www.curriculum.nu/voorstellen/burgerschap/uitwerking-burgerschap/
Eidhof, B. (2018). Het Wilhelmus voorbij: over het ontwikkelen van burgerschap in het onderwijs. Van Gennep.
Kaljee, F. (2015). Democratisch burgerschap in het voortgezet onderwijs. Een comparatieve rapport-en handboekanalyse voor het vak maatschappijleer in relatie tot het
burgerschapsonderwijs in Nederland 1976-2013 (Master's thesis).
Kleist, C. H. (2011). De Vreedzame School: een oefenplaats voor burgerschapsvaardigheden (Master's thesis).
Kokx, J. (2019). Visies op burgerschapsonderwijs. Universiteit Utrecht.
Leenders, H., & Veugelers, W. (2005). Waardevormend onderwijs en burgerschap. Pedagogiek, 24(4), 361-375.
Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW). (2005). Wet van 9 december 2005, houdende opneming (…) aan de verplichting voor scholen om bij te dragen aan de integratie van leerlingen in de Nederlandse samenleving. Geraadpleegd op 21 september 2020, van https://instellingsinformatie.duo.nl/Public/CFI-Online/
OCWRegelingen/2006/4/poko0613313.aspx?sector=TOTAAL
Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW). (2005, 19 januari), Wijziging van de Wet op het primair onderwijs, de Wet op de expertisecentra en de Wet op het voortgezet onderwijs in verband met de bevordering van actief burgerschap en sociale integratie en van de Wet op het primair onderwijs in verband met het bieden van meer ruimte voor het invullen van expressie-activiteiten en het invoeren van de mogelijkheid dat het onderwijs mede de Duitse of Franse taal omvat; Memorie van toelichting.Geraadpleegd van https://www.parlementairemonitor.nl/9353000/1/j9vvij5epmj1ey0/vi3an9kw82xp Nussbaum, M. (2011). Niet voor de winst: Waarom de democratie de geesteswetenschappen
nodig heeft. Ambo| Anthos.
Onderwijsinspectie. (2017). Rapport over burgerschapsonderwijs en de maatschappelijke stage.
Geraadpleegd op 21 september, van https://www.onderwijsinspectie.nl/documenten/
rapporten/2017/02/07/burgerschap-op-school
Peschar, J. L. (2010). Scholen voor burgerschap: Naar een kennisbasis vor burgerschapsonderwijs. Maklu.
Rijksoverheid. (2019). Meer duidelijkheid voor scholen over burgerschapsonderwijs.
Geraadpleegd van
https://www.rijksoverheid.nl/actueel/nieuws/2019/11/29/meer-duidelijkheid-voor-sch olen-over-burgerschapsonderwijs
Slob, A. (2019). Wijziging van een aantal onderwijswetten in verband met verduidelijking van de burgerschapsopdracht aan scholen in het funderend onderwijs. Geraadpleegd op 21 september, van https://www.tweedekamer.nl/kamerstukken/wetsvoorstellen/
detail?id=2019Z23710&dossier=35352
Veugelers, W. (2010). Denken over burgerschap. In J. Peschar (Red.), Scholen voor burgerschap:
Naar een kennisbasis voor burgerschapsonderwijs (pp. 43- 60). Antwerpen, Apeldoorn, België,Nederland: Scholenpanels burgerschap & Grant Uitgevers n.v.
Wet op het Primair Onderwijs (z.d.). Geraadpleegd op 21 september 2020, van
https://wetten.overheid.nl/jci1.3:c:BWBR0003420&hoofdstuk=I&titeldeel=II&afdeling=
1¶graaf=1&artikel=8&z=2020-07-1&g=2020-07-01
Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR). (2003). Waarden, normen en de last van gedrag. Amsterdam: Amsterdam University Press.
van de Winckel, J. M. M. (2018). De toegevoegde waarde van kinderfilosofie binnen het huidige basisonderwijs.
Winter, M. D. (2005). Democratieopvoeding versus de code van de straat.
8.4 Literatuur Nederlands
Curriculum.nu. (2019a, oktober). Leergebied Burgerschap.
https://www.Curriculum.nu/voorstellen/burgerschap/
Curriculum.nu. (2019b, oktober). Toelichting Burgerschap.
https://www.Curriculum.nu/voorstellen/burgerschap/
Curriculum.nu. (2019c, oktober). Leergebied Nederlands.
https://www.curriculum.nu/voorstellen/nederlands Curriculum.nu. (2019d, oktober). Toelichting Nederlands.
https://www.curriculum.nu/voorstellen/nederlands Curriculum.nu (2019e, oktober). Waarom.
https://www.Curriculum.nu/waarom
Houser, N. O. (2001). Literature as Art, Literature as Text: Exploring the Power and Possibility of a Critical, Literacy-Based Approach to Citizenship Education. Equity & Excellence in Education, 34(2), 62–74. https://doi.org/10.1080/1066568010340209
Hernot, V. (2019). Literatuuronderwijs, kritisch denken en burgerschapsvorming. Levende Talen Magazine Deel 1, 106(8), 4–9.
Janson, D. & Prenger, J. (2019) Rijke leesstof stimuleert, MeerTaal, 6 (2), Koninklijke Van Gorcum.
Moeijes B. (2019). Literatuuronderwijs, kritisch denken en burgerschapsvorming. Levende Talen Magazine Deel 2, 106(8), 4–9.
Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (MOCW), (2019, November). Nader rapport inzake het voorstel van wet tot wijziging van een aantal onderwijswetten in verband met verduidelijking van de burgerschapsopdracht aan scholen in het funderend onderwijs. https://www.rijksoverheid.nl/documenten/kamerstukken/2019/11/29/
nader-rapport-wetsvoorstel-burgerschap
SLO, Rijke teksten en wereldoriëntatie. (2020, Oktober 12).
https://www.slo.nl/thema/meer/samenhang-primair-onderwijs/taal-samenhang/
rijke-teksten/
Schmeier, M., & de Jong, T. (2020, Juli 10). Is Jesse beter dan Thierry? Burgerschapsonderwijs is gevaarlijk. NRC. https://nrc.nl/nieuws/2020/07/10/is-jesse-beter-dan-thierry- burgerschapsonderwijs-is-gevaarlijk-a4005577
Oosterloo, A., & Paus, H. (2010) Leerstoflijnen lezen beschreven, Uitwerking van het referentiekader Nederlandse taal voor het leesonderwijs op de basisschool. SLO (nationaal expertisecentrum leerplanontwikkeling), Enschede.
8.5 Literatuur inleiding, common ground en more comprehensive understanding Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW). (2005). Wet van 9 december 2005,
houdende opneming (…) aan de verplichting voor scholen om bij te dragen aan de integratie van leerlingen in de Nederlandse samenleving. Geraadpleegd op 21 september 2020, van
https://instellingsinformatie.duo.nl/Public/CFI-Online/OCWRegelingen/2006/4/poko061 3313.aspx?sector=TOTAAL
Onderwijsinspectie. (2017). Rapport over burgerschapsonderwijs en de maatschappelijke stage.
Geraadpleegd op 21 september, van
https://www.onderwijsinspectie.nl/documenten/rapporten/2017/02/07/burgerschap-o
https://www.onderwijsinspectie.nl/documenten/rapporten/2017/02/07/burgerschap-o