5. Conclusie & Discussie
5.4. Implicaties en Aanbevelingen
Uit dit onderzoek zijn drie spanningsvelden gebleken. Ten eerste is de geestelijke verzorging in hogere echelons van de organisatie vrijwel onzichtbaar. Ten tweede blijkt moreel kapitaal beperkt te worden door de toenemende marktgerichtheid binnen de organisatie. Tot slot lijkt er een discrepantie tussen theorie en praktijk wat betreft moreel kapitaal. Dit heeft implicaties voor de praktijk.
Wil de geestelijke verzorging zichtbaarder worden in de organisatie, dan zal ze hier zelf initiatief toe moeten nemen. De kloof die wordt ervaren tot het beleidsniveau blijkt vooral een intra-psychisch obstakel te zijn. Hoewel het concept moreel kapitaal beter geoperationaliseerd kan worden zoals betoogd in paragraaf 5.3, wordt het zoals gepresenteerd in dit onderzoek door de respondenten wenselijk geacht binnen het Erasmus MC en zien ze bovendien een rol voor de geestelijke verzorging om hierin bij te dragen. Het concept kan aanknopingspunten bieden om geestelijke verzorging te verantwoorden richting de organisatie en bovendien zelf initiatief te nemen op beleidsniveau, zoals in paragraaf 5.2.2. is verwoord.
Om het filosofisch concept moreel kapitaal beter te operationaliseren, kan er
vervolgonderzoek worden gedaan waarbij de zorgpraktijk leidend is. Een onderzoeksmethode als de gefundeerde theoriebenadering lijkt hiervoor geschikt. Verder heeft dit onderzoek zich gericht op de hiërarchische lijn binnen een ziekenhuis. In vervolgonderzoek zou het
63
interessant zijn om te onderzoeken in hoeverre moreel kapitaal een rol speelt in het werk van zorgprofessionals op de werkvloer en in hoeverre behoefte aan is aan moreel kapitaal. Tot slot kan de profilering van de geestelijke verzorging op veel verschillende manieren worden aangepakt. Een ander interessant onderzoek zou daarom zijn om een empirische studie onder geestelijke verzorgers uit verschillende gremia te doen over hoe zij zich profileren binnen de organisatie en welke uitdagingen, kansen en valkuilen zij voor de toekomst zien.
Verder is gebleken dat er een spanningsveld is tussen ‘Samen en Verbinden’ en de neoliberale maakbaarheidsgedachte die ook uit het strategisch beleid van het Erasmus MC blijkt. Op dit moment lijkt het Erasmus MC in te zetten op twee doelstellingen die deels met elkaar in strijd zijn. Wanneer het Erasmus MC staat voor de woorden ‘Samen en Verbinden’, dan dient het moreel kapitaal dat hieruit spreekt zorgvuldig bewaakt te worden. Wellicht moet er iets aan ambitie worden ingeleverd om daadwerkelijk een organisatie te worden met teamplayers waarin openheid en dialoog een belangrijke rol spelen; een kwestie van prioriteiten stellen?
65
6. Literatuur
Arrow, K. (1963). Uncertainty and the welfare economics of medical care. In: The American
Economic Review. V53, 5. p. 941-973.
Baart, A. (2004). Een theorie van presentie. 3e druk. Utrecht: Lemma.
Baart, A. & C. Carbo. (2013). De zorgval. Amsterdam: Uitgeverij Thoeris. Benjamin. (1998). Shadow of the other. New York.
Berg, H. van den. (2004). Discoursanalyse.
http://www.boomlemmatijdschriften.nl/tijdschrift/KWALON/2004/2/KWALON_2004_009_0 02_006.pdf. Geraadpleegd op 7 september 2013.
Boeije. (2005). Analyseren in kwalitatief onderzoek: denken en doen. Amsterdam: Boom
onderwijs.
Dicke, W., B. Steenhuisen & W. Veeneman. (2011). Graaiers of redders? Wat marktwerking
heeft aangericht en klaargespeeld in de zorg, het openbaar vervoer en de energievoorziening. Amsterdam/Antwerpen: Uitgeverij Atlas.
Ende, T. van den. (2011). Waarden aan het werk. Over kantelmomenten en normatieve
complexiteit in het werk van professionals. Amsterdam: Uitgeverij SWP.
Erasmus MC (2008). Koers’013. Strategische visie voor Erasmus MC voor 2013. Rotterdam:
Drukkerij de Maasstad.
Erasmus MC. (2013). Jaarverslag 2012.
http://www.jaarverslagerasmusmc.nl/FbContent.ashx/Downloads/Jaarverslag_2012.pdf. Geraadpleegd op 5 juni 2013.
Evers, J. (2007). Kwalitatief interviewen: kunst én kunde. Den Haag: Uitgeverij LEMMA. Fairclough, N. (1993). Discourse and social change. Cambridge: Polity Press.
Fairclough, N. (2003). Analysing discourse. Textual analysis for social research. Oxford:
Routledge.
Foucault, M. (2011). De moed tot waarheid. Amsterdam: Boom.
Freidson, E. (2001). Professionalism. The third logic. On the practice of knowledge.
Chicago: The University of Chicago Press.
Heijst, A van, T. Tromp & A. Baart. (2006). Minder hard – meer hart! Zorgethiek en
66
Hilhorst, M. (2004). Goeddoen met winst maken. In: Hilhorst, M. et. al. (2004).
Economisering van zorg en beroepsethiek. Zoetermeer: Centrum voor Gezondheid en Ethiek.
Hilhorst, M. et. al. (2004). Economisering van zorg en beroepsethiek. Zoetermeer: Centrum voor Gezondheid en Ethiek.
Hout, E.J. Th. Van & K. Putters. (2004). De waarde van de norm. Effecten van
economisering op het handelen van artsen en managers in de ziekenhuiszorg. In:
Hilhorst, M. et. al. (2004). Economisering van zorg en beroepsethiek. Zoetermeer: Centrum voor Gezondheid en Ethiek.
Jacobs, G. et al. (2008). Goed werk. Verkenningen van normatieve professionalisering.
Amsterdam: Uitgeverij SWP.
Kuiper, R. (2009). Moreel Kapitaal. De verbindingskracht van de samenleving. Amsterdam:
Buijten & Schipperheijn Motief.
Kunneman, H. (2009). Moraliteit en agressie in relaties en opvoeding. In W. Heuves & N.J.
Nicolai (Eds.), Narcisme. Psychoanalytische beschouwingen (pp. 116-146). Amsterdam: Boom.
Kunneman, H. (2012). Het belang van moreel kapitaal in zorg en welzijn. Rijswijk: Quantes. Kunneman, H. (8 mei 2013). Toelichting op zijn theorie over moreel kapitaal. E-mail. Mackor, A.R. (2006). Te meten of niet te meten: dat is de vraag. Amsterdam: Uitgeverij
SWP.
Maso, I. & A. Smaling. (2004). Kwalitatief onderzoek: praktijk en theorie. Amsterdam:
Uitgeverij Boom.
Montesano Montessori, N., H. Schuman & R. de Lange (2012). Kritische discoursanalyse.
De macht en kracht van taal en tekst. Brussel: ASP.
NFU. (2013). Feiten en cijfers. http://www.nfu.nl/over/feiten/. Geraadpleegd op 25-5-2013.
NZA. (2013). Dbc-dossier. http://www.nza.nl/zorgonderwerpen/dossiers/dbc-
dossier/veelgesteldevragen/veelgestelde-vragen-dot/. Geraadpleegd op 15-11-2011
Prij, J. & T. Jansen. (2006). Er is een grote kloof tussen wat veel werkers in de zorg bezielt
& wat als ‘echt professioneel’ geldt. In: Brink, G. van den, T. Jansen & D. Pessers. (2006). Beroepszeer. Waarom Nederland niet goed werkt. Vierde druk. Amsterdam: Uitgeverij Boom.
Ricoeur, P. (1992). Oneself as another. Chicago: University of Chicago Press. Rosier, J. (2010). Marktwerking in de zorg: meer of minder?. In: Tijdschrift voor
67
Schön. (1983). The reflective practitioner. New York: Basic Books.
Sedláček, T. (2012). De economie van goed en kwaad. De zoektocht naar economische
zingeving van Gilgamesj tot Wall Street. Schiedam: Scriptum.
Sennett, R. (2010). De ambachtsman. De mens als maker. 2e druk. Amsterdam: Meulenhoff.
Smith, A. (1970). The theory of moral sentiments.
http://www.econlib.org/library/Smith/smMS1.html. Geraadpleegd op 20 augustus 2013.
Struijs, A. & S. van de Vathorst. (2009). Dilemma’s van verpleegkundigen en
verzorgenden. Den Haag: Centrum voor Ethiek en Gezondheid.
Tonkens, E. (2003). De markt van welzijn en geluk is toch gekomen. In: Mondige burgers,
getemde professionals. P. 27-39. Utrecht: NIZW.
Tronto, J. (1993). Moral Boundaries. A Political Argument for an Ethic of Care. New York. Veirman, A. de. (2011). Zorgethici en economen in gesprek. Universiteit van Tilburg. Verbrugge, A. (2006). Geschonden beroepseer. In: Brink, G. van den, T. Jansen & D.
Pessers. (2006). Beroepszeer. Waarom Nederland niet goed werkt. Vierde druk. Amsterdam: Uitgeverij Boom.
VGVZ. (2002). Beroepsstandaard voor de geestelijk verzorger in zorginstellingen.
http://www.vgvz.nl/userfiles/files/Over_de_VGVZ/beroepsstandaard.pdf . Geraadpleegd op 21 februari 2013.
VGVZ. (2009). Meerjarenbeleidsplan VGVZ Vereniging van geestelijk verzorgers in
zorginstellingen. Visie op de jaren 2009-2013.
http://www.vgvz.nl/userfiles/files/nieuws/Meerjarenbeleidplan%20VGVZ%20%202009%20- %202013.pdf . Geraadpleegd op 21 februari 2013.
Vosman, F. (2012). Geestelijke verzorging in transitie. In: Tijdschrift Geestelijke Verzorging.
(2012). 15 (68).
Vosman, F. & N. Hijweege. (2012). De ogen openen. Nieuwe uitdagingen voor de geestelijke
verzorging. In: Tijdschrift Geestelijke Verzorging. (2012). 15 (68).
Zuuren, van, F. (2004). Marktwerking en ethiek in de kliniek. In: Hilhorst, M. et. al. (2004).
Economisering van zorg en beroepsethiek. Zoetermeer: Centrum voor Gezondheid en Ethiek.