5 Schulden ontstaan door combinatie van oorzaken
Hoofdstuk 1 Hoofdstuk 2 Hoofdstuk 3 Hoofdstuk 4 Hoofdstuk 6 Hoofdstuk 7 Hoofdstuk 8 Bijlage I Bijlage IIHoewel motivatie en financiële kennis en vaardigheden een belangrijke rol spelen bij het
tegengaan van schulden, blijkt uit recent gedragseconomisch en sociaal-psychologisch onderzoek dat mensen veel (financiële) keuzes maken op basis van:
• hun gevoel;
• onbewuste processen;
• wat andere mensen doen;
• de wijze waarop keuzes worden voorgelegd.9
Het bewust redeneren heeft in het denken over keuzegedrag meer een bijrol gekregen.
Dat heeft consequenties voor de preventie van schulden. Het effect van activiteiten die inspelen op motivatie, financiële kennis en vaardigheden, zoals voorlichting en budget-cursussen, is wellicht minder groot dan we zouden willen. Een gemeente die een effectief beleid voor preventie en vroegsignalering wil inrichten, zal dus slim moeten inspelen op deze niet-bewuste gedragsprocessen. Daarbij spelen onder andere de volgende processen een rol:
• Wilskrachtprobleem. Mensen hechten meer waarde aan hun huidige dan aan hun toekomstige consumptie.10 Daardoor lukt het veel huishoudens niet om te sparen. Zo bleek uit een onderzoek onder Nederlandse werknemers van twee grote bedrijven (een verzekeraar en een bank) dat het gespreid uitbetalen van vakantiegeld tot minder sparen leidt. Mensen blijken bovendien maar een beperkt uithoudingsvermogen te hebben als het gaat om weerstaan van verleidelijke maar ‘onverstandige’ keuzes. Hun reservoir aan wilskracht is niet onuitputtelijk. Als er langdurig beroep op de wilskracht wordt gedaan, raakt zij vermoeid en heeft zij een herstelperiode nodig.11
• Kuddegedrag. In veel situaties kopiëren we het gedrag van de groep om ons heen, ongeacht de vraag of dat in onze persoonlijke situatie het meest verstandige gedrag is.
Dat verklaart waarom huishoudens geld lenen voor een aankoop die ze zich eigenlijk niet kunnen veroorloven, maar ‘iedereen doet dat’. Voor mensen die te maken hebben met een plotselinge inkomensdaling is het heel lastig om van het ene op het andere moment een ander financieel gedrag te tonen en daardoor ‘niet meer mee te kunnen doen’ met hun omgeving.12
• Rampbijziendheid. Huishoudens schatten de kans op extreme en vervelende gebeurtenissen te laag in en sparen daarom onvoldoende om een eventuele
inkomensdaling op te vangen.13 Dit is zeker van toepassing op veel mensen die na een life-event (zie volgende paragraaf) in financiële problemen komen. Zij zijn er nooit van uitgegaan dat zij met een life-event te maken zouden krijgen.
9 Tiemeijer, W.L. (2011). Hoe mensen keuzes maken. WRR, Amsterdam University Press en Victor Lamme, De vrije wil bestaat niet, 2010.
10 In de gedragseconomie wordt dit ‘hyperbolic discounting’ genoemd.
11 Tiemeijer, W.L. et al (2010), De menselijke beslisser. Over de psychologie van keuze en gedrag. WRR, Amster-dam University Press.
12 Tiemeijer, W.L. (2011). Hoe mensen keuzes maken. WRR, Amsterdam University Press.
13 Prast, H. (2005). Emotie-economie: de mythe van de persoonlijke financiële planning. Oratie, 3 juni 2005
Hoofdstuk 5
Hoofds tuk 1 Hoofds tuk 2 Hoofds tuk 3 Hoofds tuk 4 Hoofds tuk 6 Hoofds tuk 7 Hoofds tuk 8 Bijlage I Bijlage II
• Omgaan met risico’s. Het psychologische effect van verlies is meer dan twee keer zo groot dan het psychologische effect van winst. Deze asymmetrische houding ten opzichte van winst en verlies heeft grote gevolgen voor de financiële keuzes die mensen maken.
Als het gaat om winsten, zijn mensen risicomijdend, maar in een verliessituatie zijn mensen juist risicozoekend. Dit mechanisme verklaart bijvoorbeeld waarom mensen verliezende aandelen te lang vasthouden. Ook bleek 35% van de Nederlanders in 2005 niet de voorlopige belastingteruggave in verband met hypotheekrente aan te vragen.
Deze mensen ‘sparen’ het geld totdat ze een hoog bedrag ineens gestort krijgen. Dat lijkt irrationeel, want het is sparen zonder dat er rente tegenover staat.14
• Potjesdenken. Mensen hebben de neiging om geld in echte of denkbeeldige ‘potjes’ te groeperen.15 Eén potje is bijvoorbeeld voor ‘vaste lasten’, een andere voor ‘leuke dingen doen’ en weer een andere voor ‘kleding’. Wanneer ze een bepaalde uitgave moeten doen, gebruiken ze daarvoor het daartoe bestemde potje en wegen ze niet alle
bestedingsmogelijkheden tegen elkaar af. Iemand verbiedt zichzelf dan bijvoorbeeld om kleding te kopen omdat dat potje ‘leeg’ is, terwijl de andere potjes nog vol zitten.
Potjesdenken verklaart ook dat mensen tegelijkertijd een lening kunnen hebben van 5.000 euro en een vrij opneembaar spaartegoed van 10.000 euro.
Uit de interviews met huishoudens
De rol van gedrag van het ontstaan van schulden springt het meest naar voren bij risicohuishoudens. Deze huishoudens hebben in het verleden vaak te hoge (luxe-) uitgaven gedaan die ze zich eigenlijk niet konden veroorloven. Of ze hebben uitgaven gehad waarmee ze geen rekening hebben gehouden. Voorbeelden zijn het eigen risico in de zorgverzekering en autoreparaties. Maar echt vervelend vinden ze dat niet. Een zekere rampbijziendheid lijkt hierbij een rol te spelen.
Wat bij deze huishoudens verder opvalt, is dat zij vrijwel allen gebruikmaken van de roodstandfaciliteiten die hun banken bieden. Velen van hen beschouwen dat als ‘nor-maal’. Sommigen gebruiken dit om hun maandelijkse structurele tekorten op te vangen en anderen staan regelmatig rood omdat het als een vrij onschuldige manier van lenen wordt gezien. Zij hebben er regelmatig nog een spaarrekening naast – een mooi voorbeeld van ‘potjesdenken’. Het min of meer als ‘normaal’ beschouwen van roodstand heeft tot gevolg dat huishoudens er ook beperkt mee bezig zijn om te bekijken of het mogelijk is hun uitgaven omlaag te brengen en aan te passen aan hun inkomsten, zodat de roodstand kan worden opgeheven.
Ik sta elke maand aan het eind € 500 rood. Ik zie dit niet als probleem, er staat genoeg tegenover. Ik hou in de gaten dat het niet meer dan € 800 wordt. Het hoort gewoon bij ons, denk ik, we deden het altijd zo.”
14 Prast, H. (2005). Emotie-economie: de mythe van de persoonlijke financiële planning. Oratie, 3 juni 2005 15 Tiemeijer, W.L. (2011). Hoe mensen keuzes maken. WRR, Amsterdam University Press.
Hoofdstuk 5
Hoofds tuk 1 Hoofds tuk 2 Hoofds tuk 3 Hoofds tuk 4 Hoofds tuk 6 Hoofds tuk 7 Hoofds tuk 8 Bijlage I Bijlage II
“Ik sta altijd rood en bijna altijd tot het maximum. Het lukt me niet om uit de min te komen. Het is een combinatie van oude schulden, teruggang in inkomsten en een verkeerd uitgavepatroon. In principe houd ik elke maand € 300 over, maar ik drink wel eens een biertje. Dat zie ik niet als luxe maar als noodzaak.”
“Ik sta rood omdat het kan. Ik sta er verder niet bij stil. Ik heb ook geen behoefte om roodstand terug te brengen. Dat gebeurt wel een keer per maand na het storten van het salaris.”
De risicohuishoudens zien een verschil tussen roodstaan en betalingsachterstanden. In tegenstelling tot roodstand, ervaren de meeste huishoudens betalingsachterstanden en schulden overwegend als vervelend.
“Roodstaan vind ik geen probleem, zolang er maar een buffer is op de spaarrekening.
Hetzelfde geldt voor leningen en kredieten. Ik zie het natuurlijk liever afgelost, maar het is geen ernstig probleem. Pas als de rekeningen niet (op tijd) betaald kunnen worden, is er een probleem.”
“Ik heb geen moeite met roodstand. De banken zijn niet vriendelijk voor mij. Ik ben er trots op dat ik geen achterstallige rekeningen heb gehad. Een achterstand is heel vervelend, dat moet je ten koste van alles voorkomen.”
“Ik weet dat het tijdelijk is en lig er daarom niet wakker van.”
“Het komt wel weer goed, ik verdien genoeg. Met vakantiegeld wordt mijn roodstand weer weggewerkt.”
“Vervelend die betalingsachterstanden, dit is het laatste wat je wilt. Er komt nu rente overheen. Dat is zonde. Het is een stressfactor omdat het elke keer weer nabellen en mailen is en uitstel van betaling aanvragen.”
Iedere mens staat onder invloed van de hierboven beschreven processen en heeft daardoor moeite om rationele beslissingen te nemen. Maar voor sommige mensen is het nog moeilijker om doordachte beslissingen te nemen. In tijden van schaarste – armoede, schulden – blijken de mentale vaardigheden van mensen te verminderen.16 Meerdere onderzoeken wijzen uit dat financiële problematiek meetbaar van invloed is op de vaardigheden van mensen. Een krap budget kan leiden tot lagere cognitieve presta-ties, omdat de ‘mentale ruimte’ voor een deel wordt ingenomen door getob over financi-ele problemen. In het veel geciteerde ‘Schaarste’ wordt aangetoond dat door financieel gebrek er een soort ‘vertunneling’ plaatsvindt waardoor er een ‘van dag tot dag’- menta-liteit ontstaat om de problemen te overleven. Hierdoor worden er keuzes gemaakt die de problemen misschien op de korte termijn even oplossen, maar die de situatie op de
16 Sendhil Mullainathan, Eldar Shafir, Schaarste. Hoe gebrek aan tijd en geld ons gedrag bepalen 2013.
Hoofdstuk 5