één aanklacht is tegen de zeer slechte sociaal-economische
en woon- en werkomstandigheden en daarom de abominabele ge
zondheidstoestand van de Hilversumse (textielArbeidersbe
volking. 30)
Ook Dr. Coronel, een man van grote betekenis voor de sociaal
geneeskunde, moet hier genoemd worden. 31) Ook hij had krach
tige kritiek op de Hilversumse toestanden. In een bijdrage
in De Gids van 1876 gaf hij te kennen dat zolang het Hilver
sumse gemeentebestuur niet krachtige maatregelen had genomen
tegen de hygiënische wantoestanden, een herstellingsoord daar
beter weg kon blijven.
Hetzelfde jaar mengde een vierde arts zich in de heftige dis
cussies nl. J.J.G.J. Moll in een 134 pagina's tellend ge
schrift "Hilversum en de Trompenberg" waarin ook deze zijn
twijfels uitsprak of een herstellingsoord in Hilversum wel
erg gezond was.
Trompenberg kwam er - ondanks allerlei bezwaren -wèl (afb.50)
Ook in 1876 kwamen Dr. Van Hengel en Dr. Penn tot de oprich
ting van de Noordhollandse Vereniging "Het Witte Kruis", de
eerste Kruisvereniging in Nederland. 32) Met geld van deze
vereniging werd het herstellingsoord Heideheuvel, gelegen aan
de Witte Kruislaan gebouwd, (afb. 49)
De "herstellingsoorden" worden dan de volgende decennia tot
sanatoria. In het Gooi zijn dat o.a.:
. Amsterdamsch Sanatorium voor Borstlijders "Hoog Laren",
ook wel "Laarderhoogt" genoemd, aan de Naarderstraat te
Blaricum. Gebouwd door de architect E. Cuypers, een neef
van P.J.H. Cuypers; 1902-1903.(afb. 51)
. Amsterdamsch Kindersanatorium "Hoog-Blaricum", aan de
Crailoseweg te Huizen (ged.Blaricum). Gebouwd door de
architecten Ph.J. Hamers en K. Muller; 1911-1912. (afb.72)
. Sanatorium en nazorgkolonie Zonnestraal,gelegen in
hetLoos-drechtse Bos te Hilversum.Gebouwd door de architect J.Dui
ker in samenwerking met B.Bijvoet;1926-1928 (afb.52 t/m 55)
Heidehetiod. Hilversum,
49. Herstellingsoord Heideheuvel, Witte Kruislaan, Hilversum, 1880.
'crrrrt
H i '
-is* \ '*• 1§ S ^ . -~v-V * • PI r .3 '5,*’^ * . 1 - « F K e * i ü K * - ' " 4 ' üHet is boeiend om te zien hoe in de loop der tijd aan het idee "sanatorium" architectonisch vorm is gegeven. Was Heideheuvel een in neo-stijl opgetrokken "buitenplaats", het iets eerder gebouwde Trompenberg werd in "chaletstijl" en in hout gebouwd. De verwijzing naar Zwitserland, het land van de gezonde lucht en de fraaie natuur, is duidelijk. "Hoog-Laren" (1902) houdt het midden tussen chaletstijl en een meer Nederlands-landelijke stijl. "Hoog-Blaricum" (1912)is duidelijk in Nederlands-landelijke stijl gebouwd. De relatie met de natuur en de buitenlucht - zo belangrijk bij sanatoria - wordt daar gelegd door alle verpleegkamers op de begane grond te plaatsen, door overdekte buitengalerijen en door een architectuur die de sfeer van een grote boerderij uitademt.
Een geheel nieuwe visie in de relatie gebouw en bewoners ener zijds en omgeving anderzijds heeft op magnifieke wijze ge stalte gekregen in "Zonnestraal". Dit gebouw is van zo groot belang te achten dat hierover afzonderlijk wordt gesproken.
Er zijn in het Gooi nog meer sanatoria, herstellingsoorden en dergelijke gebouwd, zoals Bosch en Heide en het Studen tensanatorium (nu Stichtse Hof) beide te Laren. Het lijkt de moeite waard eens precies na te gaan hoe aan dit alles vorm
50. Herstellingsoord ,,Trompenberg", Hilversum, 1876. f ~ i I .t 3 ? » — v»~r 1 5 | K T I l , Ü ; if '
i^rr
V| -J51. Amsterdamsch sanatorium voorborstlijders “Hoog-Laren”, Blaricum, arch.E.Cuypers 1902-1903.
is gegeven. Hierboven stipte ik het slechts als onderwerp en invalshoek aan.
Zonnestraal Verleden
Aan de rand van Hilversum ligt in het Loosdrechtse bos een van de schitterendste bouwwerken die in deze eeuw tot stand gekomen zijn: de nazorgkolonie annex sanatorium, nu algemeen ziekenhuis, Zonnestraal.
De geschiedenis van Zonnestraal vormt een fascinerend verhaal, waarin Jan van Zutphen ("Ome Jan", 1863-1958) de hoofdrol speelt.
Vechter tegen alle vorm van sociaal onrecht als hij was, start te hij rond 1900 met een fonds voor "longlijders" onder de arbeidersbevolking. Onder de arbeiders vielen nl. grote aan tallen t.b.-slachtoffers waaraan nauwelijks iets werd gedaan. Als secretaris van de Algemene Nederlandse Diamantbewerkers Bond kwam hij op het idee bepaalde afvalprodukten van het diamantbewerkingsproces te gelde te maken voor dit doel: het Koperen Stelenfonds was geboren (1905).
Dit fonds groeide in de loop der jaren uit tot een nationale aktie voor t.b.-bestrijding.
Het idee ontstond om tot een arbeidskolonie voor ex-t.b.-lij ders te komen (nazorg dus) annex sanatorium.
In 1919 werd daartoe in Hilversum de Pampa-hoeve en het bij behorende bosterrein aangekocht.
Hier moest - naar de woorden van Ome Jan - het mooiste gebouw van Nederland komen.
In de keuze van de architect is hij wel heel gelukkig geweest. In een commissie van voorbereiding die in 1923 aan het werk ging zaten reeds de architecten J. Duiker en B. Bijvoet. Ongetwijfeld zullen ook zij onder de invloed zijn gekomen van de geestkracht en geestdrift van Jan van Zutphen, onder wiens ban een ieder kwam die met hem te maken kreeg.
In 1928 is het hoofdgebouw en een pavilioen gereed. Het twee de pavilioen volgt in 1931.
Het resultaat is schitterend.
Het lijkt wel of begrippen als zuiverheid en frisheid - die voor (ex-) t.b.-patiënten zo'n grote betekenis hebben - hier in beton, glas en staal tot leven zijn gekomen.
De genezende omgeving - natuur, licht en lucht - kan vrije lijk doordringen tot het sanatorium. Iedere scheiding tussen
A'.-U-'? ' '
; H.T
MÏË
M %iü4 ■■.•
■PM
ir 5 *•
L / t52
. Plannen maken voor Zonnestraal, ca. 1925. Links de arch.Duiker en Bijvoet; midden:Dr.Sajet, eerste directeur van Zonnestraal; rechts: Dr.De Bloeme, geneesheer-directeur van „Hoog-Laren” en Dr. Vos, geneesheer-geneesheer-directeur van het Volkssanatorium voor borstlijders te Hellendoorn.
binnen en buiten is opgeheven. Door duidelijk materiaalge bruik vindt een klare en frisse ruimtedoordringing plaats. Zoals Jelles in 1970 schreef Uit een tijd van chaos is kris talhelder Zonnestraal ontstaan. Zonnestraal is een gebouwde orde in het steeds opnieuw instellende evenwicht van ruim telijk doordringende verhoudingen. In 1928 heeft Duiker met Zonnestraal ineens de grote stap gedaan naar het nieuw bele ven van ruimte. 33)
Amsterdamse arbeiders die slechts enkele tientallen jaren tevoren - als zij door tering aangetast werden - nog verkom merden in hun krotten en kelderwoningen, vonden hier lichten lucht, orde en "uitzicht" op genezing. Zoals Bakema - hoog-leraar/architect - ook in 1970 stelde: Zonnestraal is een kunstwerk maar ook een sociaal manifest, dat eigenlijk met evenveel zorg behandeld dient te worden als Rembrand's Nachtwacht. 34)
Heden
Zondag 29 maart 1981. Stralend weer, de eerste echte lente dag van het jaar. 's Middags op Zonnestraal gewandeld, even als vele keren dë afgelopen jaren. Het hoofdgebouw een droom van helderheid in de lentezon, de andere gebouwen van Duiker,