de kans om een gemeenschap te leren kennen, waarin boeken een cruciale rol
speelden.
Eindnoten:
1 W.J. Sparrow Simpson. Archbishop Bramhall. London 1927, 101. Alle Nederlandse vertalingen in de tekst van dit artikel zijn van mijn hand.
2 Voor een overzicht van de Engelse Burgeroorlog zie bijvoorbeeld Richard Ollard. This War
without an Enemy. A History of the English Civil Wars. z.p. 1976.
3 P. Hardacre. ‘The Royalists in Exile During the Puritan Revolution, 1642-1660’, in: Huntington
Library Quarterly 16 (1953) 353-370 (hierna geciteerd als Hardacre, ‘Royalists in Exile’).
Hardacre noemt enkele gebieden waarmee de royalisten op het continent in aanraking kwamen. Zij vertaalden Europese literatuur in het Engels en introduceerden deze daarmee in Engeland. Anderen raakten bekend met geleerden als Descartes en wisselden ideeën uit op het gebied van wiskunde, astronomie en filosofie.
4 Een uitzondering is Robert Bosher, die de geschiedenis van de geestelijken in ballingschap beschreef in zijn The making of the Restoration settlement. The influence of the Laudians
1649-1662. Westminster 1951 (hierna geciteerd als Bosher, Restoration settlement). Ik bereid
onder de titel Banished men find very little business besides books een studie voor over de royalisten in de Republiek. Het accent zal daarin liggen op de rol die boeken binnen deze gemeenschap speelden. Wat werd er tijdens de ballingschap geschreven en gedrukt? Wie waren voor dat drukwerk verantwoordelijk en voor wie was het bestemd? Hoe vond het zijn weg binnen de royalistische gemeenschap en in Engeland? Wat werd er door royalisten verzameld en wat voor - publieke - functie hadden de bibliotheken die zij opbouwden?
5 Bosher, Restoration settlement, 49 en Appendix ‘A List of Anglican Clergy in Exile, 1645-60’. Hardacre, ‘Royalists in Exile’, 354: ‘Many others had removed voluntarily, and all told, probably several hundred royalists were exiled.’
6 Bosher, Restoration settlement, 9.
7 Bosher, Restoration settlement, 31: ‘Old friendship between the Laudians [=Anglicanen MK] in England and the leading clergy in exile enabled Hammond to keep a watchful eye on affairs at court [Karel II in Parijs]’.
8 Brief van bisschop Duppa, geciteerd in Bosher, Restoration settlement, 37. 9 Hardacre, ‘Royalists in Exile’, 361.
12 Calendar of Clarendon State Papers preserved in the Bodleian Library. [dl. 2:] 1649-1654.
Oxford 1869, 255 (hierna geciteerd als CCSP met het deelnummer).
13 Hardacre, ‘Royalists in Exile’, 362, constateert alleen dat sommige uitgeweken royalisten collecties bijeenbrachten. Een inventarisatie van het boekenbezit van royalisten is nog niet gemaakt.
14 Een vergelijking: In de universiteitsstad Leuven hadden zich rond het midden van de zestiende eeuw een groot aantal zogenaamde ‘recusants’ verzameld, die het Anglicanisme afwezen. Van drie Engelse ballingen is een boekenlijst overgeleverd. In zijn studie van de collecties van deze drie Engelse ballingen in Leuven, gaat Christian Coppens kort in op het functioneren van de boeken. De verzameling van John Ramridge (d. 1568) moet door meerdere ballingen zijn gebruikt: ‘His collection seems to point to a role in the supply of reading for a broader circle, probably other recusants [...] The post-mortem documents reveal that leading figures among the English immigrants made use of his books’. In deze documenten staan enkele boeken vermeld die ten tijde van Ramridge's dood aan andere ballingen waren uitgeleend. Christian Coppens. Reading in exile: the libraries of John Ramridge (d. 1568), Thomas Harding (d. 1572)
&HenryJoli (d. 1573), Recusants in Louvain. Cambridge 1993 (Libri Pertinentes 2), 34.
15 Naomi Linnell. ‘Michael Honywood and Lincoln Cathedral Library’, in The Library 6 (1983) 5 126-139. Hierna geciteerd als Linnell, ‘Michael Honywood’.
16 Lincoln Cathedral Library, MS 276.
17 Zie Bert van Selm. ‘“...te bekomen voor een Civielen prijs”. De Nederlandse boekprijs in de zeventiende eeuw als onbekende grootheid’, in: De zeventiende eeuw 6 (1990) 98-116. 18 Een uitgave van Honywoods ‘Catalogue’ wordt door mij voorbereid. Deze publikatie zal een
volledige transcriptie van het manuscript bevatten, aangevuld met bio-bibliografische gegevens over de aangekochte en uitgeleende boeken en de leners. In een inleiding zal de bibliotheek die Honywood tijdens zijn verblijf in Utrecht opbouwde, worden geanalyseerd.
19 Zie Linnell, ‘Michael Honywood’, 129.
20 Catalogue of the Wren Library of Lincoln Cathedral. Books printed before 1801. Compiled by
Clive Hurst. Cambridge/London 1982. Hierna geciteerd als Hurst, Catalogue.
21 W.H. Kynaston. ‘Nederlandsche uitgaven, door Michael Honywood in ons land gekocht (midden 17e eeuw) en thans nog te Lincoln bewaard’, in: Het Boek 21 (1933) 131-150.
22 De lijst van in Nederland gedrukte boeken, gekocht door Honywood, ziet er schematisch als volgt uit (ingedeeld naar de periode waarin de boeken verschenen):
Aantal boeken Plaats van uitgave Totaal Periode 78 Antwerpen 144 1550-1600 28 Leuven 20 Leiden 18 Overig 74 Leiden 165 1600-1640 28 Amsterdam 26 Antwerpen 9 Franeker 7 Utrecht 5 Den Haag 16 Overig 51 Amsterdam 154 1640-1670 32 Leiden 21 Utrecht 24 Den Haag
were his.’
24 W.H. Kynaston. Catalogue of Foreign Books in the Chapter Library of Lincoln Cathedral. London 1937. De catalogus is ingedeeld naar taal. Van de Nederlandstalige uitgaven dragen 71 boeken het monogram; 47 daarvan werden gedrukt tijdens Honywoods ballingschap (1641-1660); 22 titels dateren uit de periode 1500-1640. De meeste van deze boeken zijn terug te vinden in de lijst met Nederlandse impressa in Het Boek, maar van een complete overlap is geen sprake. Waarom bepaalde boeken wel in Het Boek zijn opgenomen, maar niet in de catalogus, kan ik niet verklaren.
25 Honywood markeerde titels die hij weggaf met de afkorting ‘g.a.’ (= given away). Hij gebruikte in zijn kasboek ook een ‘x’. Het onderscheid hiertussen blijkt niet uit het kasboek. Naomi Linnell suggereert dat ‘g.a.’ en ‘x’ hetzelfde betekende; ik denk echter dat Honywood met de ‘x’ aangaf, dat hij een bepaalde titel weer had doorverkocht. In zijn kasboek reserveerde Honywood een ruimte voor ‘Bookes given away since my comming out of England’ (fol. 24v.). Achter de titels zijn bedragen vermeld; in totaal incasseerde hij 34 gulden en 12 stuivers. Ik heb nog niet kunnen vaststellen of het gaat om titels die met een ‘x’ in het kasboek zijn gemarkeerd.
26 Craig E. Harline. Pamphlets, Printing and Political Culture in the Early Dutch Republic. Dordrecht 1987. (Archives Internationales d'Histoire des Idées 67), 24.
27 Marika Keblusek. ‘Nieuwsvoorziening in de Republiek. De Engelse burgeroorlog in Haagse drukken’, in: Henk Meijer, Ad Knotter en Frank van Vree (red.). Tekens en teksten. Cultuur,
communicatie en maatschappelijke veranderingen vanaf de late middeleeuwen. Amsterdam
1992, 60-77, met name 67-69.
28 Voor een bio-bibliografisch overzicht van Brownes activiteiten zie Marika Keblusek.
Boekverkoper in ballingschap. Samuel Browne, boekverkoper/drukker te Londen, 's-Gravenhage en Heidelberg 1633-1665. Leiden 1989. 2 dln. (Ongepubliceerde doctoraalscriptie
Boekwetenschap).
29 CCSP [dl. IV] 1657-1660, 464.
30 Op 24 september 1659 vraagt William Barton aan Edward Hyde zijn brieven voortaan bij Browne te laten bezorgen: CCSP [dl. IV] 372.
31 Brief van Samuel Browne aan Edward Hyde, in: CCSP [dl. IV] 348.
32 Koninklijk Huisarchief [Archief Constantijn Huygens] Inv. G 1 nr. 6-2-, nr. 205, nr. 10 ‘Extract uytte Reeckening van de tractementen 1649 van Prins Willem II’, fol. 234v.
33 Tijdens het verblijf van Karel II verzorgde Thomas Browne de Anglicaanse dienst, zie British Library, Add MS 19,526, fol. 33r. Toen Karel II zich in Breda ophield, verving Browne de dienstdoende kapelaan: ‘It was not the Pastor who made the sermon that assisted there; but Doctor Browne [...] who did all the funcyions therof, representing the King's Chaplain, as he did on all the like occasions at Breda, whil'st his Majesty resided there’. In: W. Lower. A Relation
in form of Journal, of the Voijage and Residence Which the most Excellent and most Mighty Prince Charls the II King of Great Britain, &c Hath made in Holland from the 25 of May, to the 2 of June, 1660. The Hague 1660, 72.
34 Deze boeken bevinden zich in de UB Leiden. Thomas Browne schonk bij zijn dood in 1671 zijn bibliotheek aan Isaac Vossius, die op zijn beurt zijn boekencollectie aan de universiteit naliet.
35 Bramhall werd door zijn tegenstanders uit het puriteinse kamp schamper voor ‘braambosje’ (‘Bramble’) uitgemaakt.
36 De Nederlandse vertaling van dit werk verscheen in 1651 te Utrecht bij Jan van Waesberge. Deze vertaling werd niet door Honywood aangeschaft.
37 Zie over de invloed van de Eikon Basilike recentelijk Lois Potter. Secret rites and secret writing.
Royalist literature 1641-1660. Cambridge 1989 (hierna geciteerd als Potter, Secret rites), met
name 6-7, 10-11 en 170-171. Zij karakteriseert het boek als ‘a major contributor to the sentiments leading to the Restoration’ en noemt het ‘the most important work of royalist propaganda in the entire period’.
38 Zie voor een bibliografisch overzicht van de Eikon Basilike F.F. Madan. A New Bibliography
of the Eikon Basilike of King Charles the First. With a note on the authorship. London 1951.
(Oxford Bibliographical Society's Publications New Series 3). Madan wijst op de betekenis van Browne als drukker voor de Engelse markt en dus als verspreider van royalistisch ideeëngoed.
drukkers als ‘agents of change’, maar verzuimt hun collega's op het continent in haar onderzoek te betrekken.
39 Uit het databestand van Nederlandse veilingcatalogi (RU Leiden) zijn uit 1657 alleen de veilingcatalogi van de collectie van Adriaan Pauw bekend en één catalogus van een anonieme collectie die door Johannes Elsevier op 2 juli werd geveild.
40 Catalogus variorum insignium ac Rarissimorum (in quavis Facultate & Lingua, videlicet Hebraea, Arabica, Graeca, Latina, Italica, Gallica, Hispanica & Anglica, nec non
Manuscriptorum) Librorum Ut & Instrumentarum Mathematicorum. Quorum auctio publica habebitur in officina Samuelis Broun bibliopolae Anglici op de groote Sael van 't Hof. Die Lunae 11. Novembris 1652 et seq. Hagae-Comitis, Apud Samuelem Broun, 1652. Het enige
exemplaar bevindt zich in de British Library Londen (823.c.22 (2)).
41 Van Selm geeft aan dat de hoeveelheden Engelse boeken in 17e-eeuwse veilingcatalogi altijd zeer klein waren: ‘een relatief “grote” collectie is te vinden in de catalogus van de
magazijnveiling van Govert Basson: 61 titels van de 2584 in totaal, met andere woorden nauwelijks meer dan 2%’, zie B. van Selm. Een menighte treffelijcke Boecken. Nederlandse
boekhandelcatalogi in het begin van de zeventiende eeuw. Utrecht 1987, 296, noot 135.
42 Hierbij heb ik ook de niet geheel leesbare namen geteld. Alle namen zijn van Engelse herkomst. Verder betreft het hier personen met zeer wijdverbreide namen (bijvoorbeeld ‘Mr. Manly’) die ik in de (biografische) naslagwerken niet heb kunnen terugvinden.
43 Omdat sommige aantekeningen door het doorhalen onleesbaar zijn geworden, kan alleen het minimum aantal boeken worden aangegeven.
44 Margaret M. Verney. Memoirs of the Verney Family. Londen 1971. [Fotografische herdruk van 1892]. dl. 3, 49 en 80.
45 Zie voor de betekenis en kenmerken van ‘royalistische’ literatuur onder andere Lois Potter.
Secret rites en Nigel Smith. Literature and revolution in England, 1640-1660. New
Haven/London 1994.
46 De vraag is hoe hij aan deze boeken kwam. Kocht hij de boeken tweedehands in Nederland, bijvoorbeeld bij Samuel Browne of werden ze hem vanuit Engeland gestuurd? In hoeverre probeerde Honywood om de bibliotheek die hij ooit in Cambridge opbouwde, tijdens zijn verblijf in Utrecht te reconstrueren?
47 John Bramhall. ‘A Post-script to the Christian reader’, in: John Bramhall. Pomphaia disomos
Okseia, or, the Church of England defended in two treatises. Den Haag/Londen 1658 *2r. De
verzameluitgave bevat Bramhalls The consecration and succession of Protestant bishops justified (Den Haag 1658) en Schisme garded (Den Haag 1658), voorzien van een nieuwe titelpagina en het ingevoegde ‘Post-script’.