scholing, jeugd en jongvolwassenheid
6. De gezinsfase en de “ouderschapsval”
6.1 Het gezin in de moderne levensloop Gezinsfase centraal
De gezinsfase staat centraal staat in het leven en de levensloop van de mees-te mensen. De randvoorwaarden ervoor zijn, zoals eerder al is betoogd, de laatste decennia veranderd.
Gezinsvorming uitgesteld
In Nederland woont de grote meerderheid van de mannen en vrouwen van de laatste generaties een aantal jaren als paar samen voordat ze gaan trou-wen en kinderen krijgen.71Die periode voorafgaand aan de gezinsfase wordt steeds langer, mede omdat de komst van kinderen het paar voor een fors dilemma plaatst: waar halen wij de tijd en het geld vandaan om voor onze kinderen te zorgen. Uiteraard denken (aanstaande) ouders zeer verschillend over het antwoord op die vraag, afhankelijk van hun eigen situatie en opvat-tingen.
Voor de meerderheid van de vrouwen (en mannen) geldt echter dat zij het liefst ouderschap en arbeidsdeelname combineren. Gelijke ontplooiingskan-sen in arbeid en zorg voor mannen en vrouwen is een ideaal van de meeste mensen en de jonge paren geven aan een voorkeur voor het delen van arbeid en zorg te hebben. Er is echter ook sprake van uitgesproken standpunten over wat kinderen nodig hebben en dat is vooral tijd en aandacht van hun (eigen) ouders. Een meerderheid van de bevolking72vindt nog steeds dat gezinssituaties waarin beide partners fulltime werken vanuit het perspectief van kinderen onwenselijk zijn. In de praktijk valt te zien dat die arbeidsre-ductie ten behoeve van de zorg voor het kind nog steeds vrijwel volledig door de moeders wordt opgebracht.
Arbeidsdeelname van ouders
De arbeidsdeelname is de afgelopen jaren in absolute zin sterk gestegen. Er werken nu procentueel evenveel vrouwen in Nederland als in de rest van Europa. Het merendeel van die vrouwen werkt echter in deeltijd. Daarnaast is er een groot verschil in arbeidsdeelname tussen vrouwen met en zonder kinderen. Van de twee miljoen moeders in Nederland in twee-oudergezin-nen heeft minder dan 10 procent een fulltime baan. De helft van hen werkt helemaal niet buitenshuis.73Ook onder gezinnen met kinderen is het aantal tweeverdienershuishoudens gestegen, maar dat is mede het gevolg van de definitie ervan. Technisch gesproken in de statistiek ontstaat een tweeverdie-ners-huishouden op het moment dat sprake is van twee inkomens die hoger zijn dan 50 cent per jaar. Het Sociaal en Cultureel Planbureau heeft enige tijd geleden de term ‘anderhalfverdiener’ geïntroduceerd om de verhouding 62
in arbeidsdeelname tussen partners weer te geven, maar inmiddels ook erkend dat ook hier sprake is van een risico op een vertekende beeldvor-ming.74De term suggereert dat de minstverdienende partner een halve baan heeft. Echter ook partners die een baan van twaalf uur per week hadden, vielen al onder deze definitie. Daarom spreekt het Sociaal en Cultureel planbureau in de recente emancipatiemonitor van ‘kleine en grote ander-halfverdieners’ (naast alleenverdieners en dubbelverdieners).
Inkomensverhouding tussen mannen en vrouwen
In de praktijk zijn ook de inkomsten van vrouwen uit hun arbeidsuren gemiddeld lager dan de inkomsten van hun partners. Dat heeft verschillen-de oorzaken. Veel vrouwen zijn nog wat lager opgeleid dan hun partners. Gemiddeld zijn vrouwen bovendien twee tot drie jaar jonger dan hun part-ner. Daar komt bij dat de meeste vrouwen door het feit dat ze parttime wer-ken veelal lagere functies hebben dan (hun) mannen en dan zij – op grond van hun kwaliteiten – hadden aangekund.
De bijdrage van vrouwen aan het huishoudinkomen ligt voor alle leeftijden gemiddeld flink onder de helft. Voor vrouwen met kinderen is het niet meer dan ongeveer een kwart. Dat betekent dat de situatie in het modale gezin een kostwinner-plus-model genoemd zou kunnen worden.
Verdeling van arbeid en zorg: het belang van het kind staat voorop.
Vrouwen blijven nog steeds vrij massaal stoppen met buitenshuis werken als zij moeder worden. In de fase vòòr het ouderschap werkt driekwart van de vrouwen fulltime. Onderzoek75laat zien dat er behalve externe omstandig-heden (zoals ontbrekende kinderopvang) ook interne factoren een rol spe-len bij het besluit tot gezinsvorming en de verdeling van arbeid en zorg. Aanstaande ouders wegen voortdurend het (toekomstige) belang van het kind af tegen hun persoonlijke interesses en belangen. De norm ligt daarbij hoog en ouders zijn er zich terdege van bewust dat kinderen veel tijd en geld gaan kosten. Die investering hebben ze er graag voor over, met dien verstande dat vrouwen vooral denken aan de kosten in tijd en mannen aan de kosten in geld. De keuze van de meeste paren voor een splitsingsstrate-gie, waarbij vrouwen vooral de tijd leveren en mannen het geld, is daarmee voor de hand liggend. Die keuze wordt versterkt door externe voorwaarden voor de combinatie van arbeid en zorg, zoals de hoge kosten van kinderop-vang en de slecht op elkaar aansluitende werk- en schooltijden.
6.2 Inkomensdal en zorgpiek
Gevolgen van de keuzes die ouders maken
Op microniveau gaat het om grote aantallen vrouwen – en mannen – die er
64
niet in slagen om het door hen gewenste gezinsideaal te realiseren omdat ze tussen liefst drie alternatieven moeten kiezen. Kiest men voor een baan dan kan men niet voldoende zorgen, kiest men voor zorg dan wordt men gecon -fronteerd met inkomstenderving en een achterstand op de arbeidsmarkt. De keuze om bewust kinderloos te blijven, is voor de meeste mensen gewoon-weg geen optie. Het zijn de vrouwen die (nog steeds) de zwaarste zorglasten op zich nemen, terwijl mannen juist meer gaan werken om de inkomensef-fecten op te vangen.76Omdat de meeste vrouwen twee of drie kinderen krij-gen, houdt de zorgperiode een aantal jaren aan en in deze tijd is de kloof tussen de verdiencapaciteit van vrouwelijke en mannelijk partner eenvou-digweg niet meer te overbruggen
Inkomensdal
Binnen de levensloop is de gezinsfase de fase met de laagste koopkracht.
Figuur 4: gestandaardiseerd inkomen over levensloop (Bron: CBS/NGR, bewerking Cuyvers)
Dit heeft verschillende oorzaken. Allereerst wordt er ten opzichte van de beide fasen voor en na de gezinsfase minder uren gewerkt in het huishou-den. Daarnaast moeten er meer mensen van het inkomenrond komen. Een gezin met drie kinderen heeft 2.1 maal het inkomen van een alleenstaande nodig om dezelfde koopkracht te hebben. Een echtpaar zonder kinderen heeft 1,4 maal het inkomen van een alleenstaande nodig om dezelfde koop-kracht te bereiken.
Naast het verminderde inkomen van het gezin staan de hogere kosten. De verschillende kindregelingen bieden onvoldoende tegemoetkoming in de kosten van ouders.
Zorgpiek
De tijdsdruk voor mannen en vrouwen in de leeftijd tussen de 35 en 50 jaar die een gezin met kinderen hebben is de afgelopen jaren toegenomen met zes uur per week. Ouders besteden zeker niet minder tijd samen met hun kinderen dan enkele decennia geleden. Zij maken meer tijd vrij om activi -teiten met hun kinderen te ondernemen.77Vrouwen zijn meer gaan werken en mannen hebben iets meer zorgtaken op zich genomen. Zo is de gezinsfa-se voor veel mengezinsfa-sen ‘echt hard werken’ geworden.
Keuzevrijheid en verantwoordelijkheid
Door het inkomensdal en de zorgpiek zijn er voor (aankomende) ouders niet veel keuzemogelijkheden. Voor vrijwel alle ouders staat namelijk – terecht -het belang van -het kind voorop. De meeste ouders zijn van mening dat -het volledig uitbesteden van de zorg voor kinderen geen wenselijke situatie is. Daarom bestaat er steeds de spanning tussen enerzijds voldoende inkomen verdienen om het inkomensdal enigszins af te dempen en aan de andere kant voldoende tijd om de zorgpiek te verlagen.
6.3 Gezinsfase onder druk
De gezinsfase is een spilperiode in de levensloop. Het is ook de fase waarin de koopkracht het laagst is en de tijdsdruk het grootst. Juist omdat mensen de zorg voor kinderen niet geheel willen uitbesteden, ontstaat het dilemma tussen het verwerven van inkomen om de koopkracht enigszins op peil te houden en het creëren van voldoende tijd om zorg en aandacht aan de kin-deren te besteden.
Daarnaast is het zo dat de zorg gemiddeld genomen meestal door de moe-ders verleend wordt en het inkomen door de vamoe-ders verdiend wordt. De wensen van veel ouders liggen echter anders. De meeste ouders zouden arbeid en zorg beter willen verdelen.
66