Begin 1999 nam NV Waterbedrijf Europoort (WBE) het initiatief om de
47: Fotografie Joop Reyngoud, Rotterdam (1999) 48: Archief BHW, voorl.
invnr. 194. 49: Jaarverslag Drinkwaterleiding voor de Gemeenten ’s-
Gravendeel en Strijen 1920-1923; Jaarverslag Stichting Kilwaterleiding 1924-1964; Jaarverslag Stichting Bronwaterleiding Hoeksche Waard 1965-1991. Tussen 1972-1991 afwijkende boekjaren. Tekening Jan van den Noort, Rotterdam (2000). 51: Fotografie Joop Reyngoud, Rotterdam
(1999). 53: Verslag over [1957-1971] van de gemeentebedrijven [van
Delft]; Jaarverslag Gemeente Bedrijven Delft (1972-1998). Tekening Jan van den Noort, Rotterdam (2000). 54: Jaarverslag WDM 1939, 1969,
1979, 1980, 1982, 1988 en 1992; de cijfers over 1923-1970 werden afgeleid uit grafieken in de verslagen over 1939 en 1969. Tekening Jan van den Noort, Rotterdam (2000). 55-57: Fotografie Joop Reyngoud,
Rotterdam (1999). Tekst: Van Leeuwen, Door de maalstroom van de tijd, 18. 58: Tekst: Laus Aquae, 41. Tekst ondergrond: zie 8. 59: Fotografie
Joop Reyngoud, Rotterdam (1999). 60: Tekening Jan van den Noort,
Rotterdam (2000). 62: Fotografie Joop Reyngoud, Rotterdam (1999). Tekst:
Schmitz, Schiedam, 205. 63: Jaarverslag DWL 1924-1989. Tekening Jan
van den Noort, Rotterdam (2000). 64: Stadsarchief Vlaardingen, Archief
commissie voor de licht- en waterbedrijven, invnr. 2. 66 (boven): Water
16(1932) 136. 66 (onder): Jaarverslag DWL 1923-1989. Tekening Jan
van den Noort, Rotterdam (2000). 67 (links): Foto: collectie WBE (zj;
ca. 1922). 67 (rechts): Water 4(1920-1921) 61. 68: Fotografie Joop
Reyngoud, Rotterdam (1999). Tekst: Telegraaf 7 januari [1934], geciteerd in Water 18(1934) 16. 70: Fotografie Joop Reyngoud, Rotterdam (1999). 71-73: Fotografie Joop Reyngoud, Rotterdam (1999). Tekst: Ringers,
Caland, 32. 74: Tekst: De Graaff, Kosmos groot citatenboek, 477, nr. 11282.
Tekst ondergrond: zie 8. 76: Fotografie Joop Reyngoud, Rotterdam
(1999). 79: Foto: collectie Meijer de Wolf, Spijkenisse (1949). 80: Foto:
collectie WBE (1951). 82: Tekening Jan van den Noort, Rotterdam (2000). 85: Fotografie Joop Reyngoud, Rotterdam (1999). 87-89: Fotografie
Joop Reyngoud, Rotterdam (1999). Tekst: geciteerd in Overzicht van de bemoeiingen...Botlek, deel 1, 34-35. 90: Tekst: Buddingh’,
Spectrum citatenboek, nr. 4275. Tekst ondergrond: zie 8. 91: Fotografie
Gemeentewerken, Rotterdam (1959) collectie WBE. 92: Foto: collectie WBE
(1963). 93: Fotografie Fotopersbureau Behrens en Consenheim (1966)
collectie WBE. 94-95: Fotografie Topografische Dienst, Emmen (1961)
collectie WBE. 97: Laus Aquae, 64. 102: Fotografie Fotoreportage bedrijf
Joke Anema-Balke, Rotterdam (1977) collectie WBE. 103-105: Fotografie
KLM Aerocarto (zj) collectie WBE. 106: Tekst: Buddingh’, Spectrum
citatenboek, nr. 1146. Tekst ondergrond: zie 8. 108 (links): Sorée, Van
polder tot spaarbekken, 77 en 84: jaargemiddelden Keizersveer. Tekening Jan van den Noort, Rotterdam (2000). 108 (rechts): Jaarverslag WBB 1972-
1997. Tekening Jan van den Noort, Rotterdam (2000). 109: Tekening Jan van
den Noort, Rotterdam (2000). 112: Tekst: Gerrit Borchers, Jan van der Vegt
en Pim de Vroomen, Hans Andreus, Verzamelde gedichten (Amsterdam 1984), 58. 113: Fotografie Joop Reyngoud, Rotterdam (1999). 114: Foto:
collectie WBE (zj). 116: Toekomstige drinkwatervoorziening in Zuid-
~
179~
Holland. Tekening Jan van den Noort, Rotterdam (2000). 118: ‘Streefplan
organisatie drinkwatervoorziening Zuid-Holland’, 14-7-1971 (Provinciaal Bestuur Zuid-Holland); Bibliotheek Provincie Zuid-Holland. Tekening Jan van den Noort, Rotterdam (2000). 119-121: Fotografie Joop Reyngoud,
Rotterdam (1999). 122: Tekst: Laus Aquae, 72. Tekst ondergrond: zie 8. 123: ‘Reorganisatie van de drinkwatervoorziening in Zuid-Holland’, april
1977; Bibliotheek Provincie Zuid-Holland. Tekening Jan van den Noort, Rotterdam (2000). 124: Fotografie Joop Reyngoud, Rotterdam (1985). 125: Jaarverslag DWL Rotterdam 1940-1989. Tekening Jan van den
Noort, Rotterdam (2000). 126-127: Fotografie Joop Reyngoud, Rotterdam
(1999). 128: Jaarverslag WDM 1980, 1982, 1988 en 1992. Tekening Jan
van den Noort, Rotterdam (2000). 130: ‘Nota inzake de reorganisatie
van de drinkwatervoorziening ten behoeve van de vaste commissie van advies en bijstand voor waterhuishouding en waterschappen’, 25-9-1984 (Gedeputeerde Staten Zuid-Holland); WBE-archief, doos- 109-1. Tekening Jan van den Noort, Rotterdam (2000). 131: ‘Alternatief
op het proviciale plan om te komen tot drie waterleidingbedrijven in de provincie Zuid-Holland, 22-10-1984; Archief BHW, voorl. invnr. 9. Tekening Jan van den Noort, Rotterdam (2000). 134: Fotografie Jan
van der Meijde, Rotterdam (1987) collectie WBE. 135-137: Fotografie
Joop Reyngoud, Rotterdam (1999). 138: Tekst: De Graaff, Kosmos groot
citatenboek, 85, nr. 1828. Tekst ondergrond: zie 8. 139: Fotografie Jan
van der Meijde, Rotterdam (1988) collectie WBE. 140: Fotografie Jan
van der Meijde, Rotterdam (1988) collectie WBE. 141: Fotografie Theo
Böhmers, Haagsche Courant (1988). 142: Fotografie Fotoreportage bedrijf
Joke Anema-Balke (1982) collectie WBE. 144: WBE-Archief, doos 109-2. 150: Fotografie Joop Reyngoud, Rotterdam (1999). 151-153: Fotografie
Joop Reyngoud, Rotterdam (1999). 154: Tekst: Buddingh’, Spectrum
citatenboek, nr. 3369. 155: Fotografie Joop Reyngoud, Rotterdam (1999). 156: Fotografie Joop Reyngoud, Rotterdam (1999). 158: Fotografie Jan van
der Meijde, Rotterdam (1994) collectie WBE. 159: Fotografie Behren’s
fotopersbureau, Sleeuwijk (1974) collectie WBE. 160: Foto: collectie WBE
(1978). 163: Fotografie KLM Aerocarto (1967) collectie WBE. 164: Foto:
collectie WBE (1973). 166: Fotografie Joop Reyngoud, Rotterdam (1999). 167-169: Fotografie Joop Reyngoud, Rotterdam (1986/1987). 170: Ibidem.
Tekst: Laus Aquae, 40. Tekst ondergrond: zie 8. 171: Willems aan RVC
WBE, 15-6-1998: ‘Besluitvorming levering van industriewater’; WBE, archief directiesecretaris. Tekening Jan van den Noort, Rotterdam (2000).
173: Fotografie Joop Reyngoud, Rotterdam (1999). 177: Fotografie Joop
Reyngoud, Rotterdam (1998).
L i t e r a t u u r
100 jaar water op het Eiland van Dordrecht (Dordrecht 1983).
Altenburg, Frank, ‘De planningsgeschiedenis van het Rotterdamse “Waterproject”’, Rotterdams Jaarboekje 1991 (Rotterdam 1991), 279-309.
Ballot, A.M., ‘De invloed van het drinkwater op de verspreiding der cholera’, Tijdschrift voor Gezondheidsleer 1(1867).
Ballot, A.M., ‘Het drinkwater in eenige onzer steden uit een hygiënisch oogpunt beschouwd, vooral in betrekking tot de cholera’, Neder-
landsch tijdschrift voor geneeskunde 4(1868) II, 175-248.
Ballot, A.M., Het voorstel tot den aanleg eener drinkwaterleiding te
Rotterdam, uit een hygiënisch oogpunt beschouwd (Rotterdam
1869).
Ballot, A.M., De gezondheidsleer tegenover de rioolstelsels (Rotterdam 1873).
Buddingh’, Cees, Spectrum citatenboek (Utrecht 1992; herzien door Bert Edens m.m.v. Ruurd Edens en Reinder Storm).
Burg, A. van der, Onderzoek van eenige wateren, te Rotterdam als
drinkwater in gebruik en van duinwater, uit een hygiënisch oogpunt en
in betrekking tot Cholera (Rotterdam 1867).
Camijn, Aart en Annemarie Kuijlaars, Een energiebedrijf in beweging,
De geschiedenis van de energievoorziening in Dordrecht en omstreken
(Dordrecht 1994).
Cillekens, C., J. van den Boogaard en B.P.A. Gales, Loop naar de
pomp, Geschiedenis van de watervoorziening en de waterleiding in
Maastricht (Maastricht 1988).
Concentratie Nutsbedrijven, Advies over de mogelijkheden tot concentratie van de nutsvoorzieningen in de sectoren gas, water en
elektriciteit (’s-Gravenhage 1980) (Krekel van der Woerd Wouterse).
Cox, H.L. e.a., Spreekwoordenboek in zes talen, Nederlands Frans Duits
Engels Spaans Latijn (Utrecht/Antwerpen 1992).
Daalder e.a. (red.), Remmelt, Werkstad, 30 industriële monumenten
in Rotterdam (Rotterdam 1985).
Dalen e.a. (red.), Jurr van, Oud Werk, Overzicht van industrieel erfgoed
in Rotterdam (Rotterdam 1983).
Dam, S. en A. van Gulik, Broom in het bad, Vorming en bestrijding van
bromaat en organische broomverbindingen bij de desinfectie en
oxidatie van zwem- en drinkwater (Groningen 1997).
Daru, M., De Kwestie der faecaliën, De afvoer van menselijke
uitwerpselen als stadshygiënisch probleem in Nederlandse steden tussen het einde van de achttiende eeuw en het laatste kwart van de
negentiende eeuw (Rotterdam 1985).
Daru, M., ‘Men wil allerwegen licht en lucht laten circuleren’, In: Gijs Wallis de Vries (red.), Krachtens de bouwverordening, Bouw- en
Woningtoezicht Rotterdam 1861-1986 (Rotterdam 1986), 31-51.
Dijkstra, J., De watermakers, honderd jaar drinkwaterleiding Rotterdam
(Rotterdam 1974).
~
Disco, C., ‘Waterstaat’, J.W. Schot e.a. (red.), Techniek in Nederland in de
twintigste eeuw, deel 1 Techniek in ontwikkeling, Waterstaat, Kantoor
en informatietechnologie (zp Zutphen 1998), 52-207.
Drinkwatervoorziening in Nederland 1913-1938. Gedenkboek ter gelegenheid van het 25-jarig bestaan van de Centrale Commissie voor Drinkwatervoorziening en van het Rijksbureau voor
Drinkwatervoorziening (’s-Gravenhage 1938).
Eindrapport Stuurgroep Integraal Onderzoek Drinkwatervoorziening
[Zuid-Holland; IODZH] (’s-Gravenhage 1983).
Evans, Richard J., Death in Hamburg, Society and politics in the Cholera
Years 1830-1910 (Oxford 1987).
Goey, F.M.M. de, Ruimte voor industrie. Rotterdam en de vestiging van
industrie in de haven (1945-1975) (Rotterdam 1990).
Graaf, C.A.A. de, ‘Rose’s Waterproject’, Rotterdams Jaarboekje 1954 (Rotterdam 1954), 177-208 (Plagiaat: Zie H.A. van IJsselsteyn, ‘Historisch overzicht van de plannen tot verbetering van de water- verversching en rioleering van de polder- en binnenstad en van de daarmede in verband staande plannen tot uitbreiding der gemeente aan den Rechter Maasoever, in de laatste 50 jaren’; Bijlage van rapport dirGW 28-6-1887, Verz.1885:15).
Graaf, H. de, ‘Geschiedenis der Rotterdamse waterlevering aan Voorne- Putten en Rozenburg’, Koppelstuk 4(oktober/november 1967) 3/4, 20-24.
Graaff, Bart de (red.), Kosmos groot citatenboek (Utrecht/Antwerpen 1986).
Gravendeel, D.W. e.a., 1593 ’s-Gravendeel 1993; Uit de geschiedenis van
het dorp aan de Kil (’s-Gravendeel 1993).
Günther, A.H., Drinkwatervoorziening in Nederland (Alphen aan den Rijn 1934).
Handelingen van de Gemeenteraad van Rotterdam (1853-1966).
Heijden, C.G.W.P. van der, ‘De Swaan getoetst. De aanleg en diffusie van het waterleidingstelsel in de industriestad Tilburg als collectief verzorgingsarrangement (1880-1910)’, Tijdschrift voor Sociale
Geschiedenis 20(februari 1994) 1, 52-76.
Houwaart, E.S., De hygiënisten, Artsen, staat en volksgezondheid in
Nederland 1840-1890 (Groningen 1991).
Houwen, Paula van der, Stimuleren van ontwikkeling, Stichting
Bevordering van Volkskracht 1923-1998, De geschiedenis van een
particulier fonds (Rotterdam 1998). IJsselsteyn, H.A. van, zie ook C.A.A. de Graaf.
IJsselsteyn, H.A. van, ‘Mededeelingen over de verbetering van Rotterdams binnenwateren en de in verband daarmede ondernomen bemalings- en rioleeringswerken’, Notulen Koninklijk Instituut van
Ingenieurs (12-4-1892), 142-163.
Jaarverslag Drinkwaterleiding Rotterdam (1874-1991).
Jaarverslag Drinkwaterleiding voor de gemeenten ’s-Gravendeel en
Strijen (1920-1923).
Jaarverslag Gas- en Waterleidingbedrijf Dordrecht (1960-1965).
Jaarverslag Gemeente Bedrijven Delft (1972-1988) zie ook Verslag over
[jaar] van de Gemeentebedrijven.
Jaarverslag Gemeentelijk Energiebedrijf (GEB) Dordrecht (1970 en 1973-
1979).
Jaarverslag NV Regionaal Energiebedrijf Dordrecht (RED) (1987 en
1990).
Jaarverslag NV Waterbedrijf Europoort (1994-1998).
Jaarverslag NV Waterleidingbedrijf Zuid-Holland-Zuid (1992-1993).
Jaarverslag NV Waterwinningbedrijf Brabantse Biesbosch (1971-1998).
Jaarverslag NV Westlandsche Drinkwaterleiding Maatschappij (1939,
1969, 1979, 1980, 1982, 1988 en 1992).
Jaarverslag Stichting Bronwaterleiding Hoeksche Waard (1965-1993).
Jaarverslag Stichting Kilwaterleiding ’s-Gravendeel (1924-1964).
Jaarverslag Waterleidingbedrijf Maassluis (1922).
Kasteren, Joost van, Delf’s Blaue, Gedenkboek Waterleidingbedrijf Delft
1877-1994 (Den Hoorn 1994).
Knoppert, P.L., ‘Spaarbekkens in de Biesbosch’, Spaarbekkens in de
Biesbosch (Werkendam zj), 6-13 (aangepaste versie van een eerder
gepubliceerd artikel in het orgaan van het Economisch Technologisch Instituut voor Noord-Brabant (1970) 3).
Knoppert, P.L., ‘Spaarbekkens voor Zuid-West Nederland’, De Biesbosch (zp Made 1974), 34-39.
Koot, A.C.J., ‘Charles T. Liernur, oud kapitein-ingenieur (Amerika)’,
H2O, Tijdschrift voor drinkwatervoorziening en afvalwaterbehandeling
2(25-12-1969) nr. 26, 682-686.
Krul, W.F.J.M, ‘De drinkwatervoorziening als onderdeel van de waterhuishouding’, in: Vereniging voor Waterleidingsbelangen in
Nederland 1899-1949 (’s-Gravenhage 1949), 23-36.
Laus Aquae (Rijswijk 1973).
Leeflang, K.W.H., Ons drinkwater in de stroom van de tijd (Rijswijk 1974). Leeuwen, J.N.M. van, Door de maalstroom van de tijd ... Ruim een eeuw
drinkwatervoorziening vanuit de Monsterse duinen ten behoeve van
Delft (1887-1922) en het Westland (1923-1993) (zp 1993).
Lieburg, M.J. van, Het Coolsingelziekenhuis te Rotterdam (1839-1900),
De ontwikkeling van een stedelijk ziekenhuis in de 19e eeuw
(Amsterdam 1986).
Lucas, P., Overzicht van de bemoeiingen van het Gemeentebestuur van
Rotterdam met de totstandkoming van de havens en industrieterreinen in het gebied van de Botlek, Deel 1, 1945 tot 7 november 1957 (de dag, waarop het “Plan Europoort” officieel werd bekendgemaakt)
(Rotterdam zj).
Lucas, P., Ibidem, Deel 2, 7 november 1957 (de dag, waarop het “Plan
Europoort” officieel werd bekendgemaakt) tot 1965 (Rotterdam zj).
Lucas, P., Overzicht van de bemoeiingen van het Gemeentebestuur van
Rotterdam met de totstandkoming van de havens en industrieterreinen
in Europoort (1957 t/m 1967) (Rotterdam zj).
Lugthart, C., ‘De drinkwatervoorziening op de eilanden Voorne-Putten en Rozenburg’, Water 40(1956), 362-367.
Marle e.a., W.H. van, Vereniging voor waterleidingsbelangen in Neder-
land 1899-1949 (’s-Gravenhage 1949).
Martijn, W.A., Beknopte geschiedenis der drinkwatervoorziening van
Rotterdam (Rotterdam 1974; manuscript in bibliotheek WBE).
Moscoviter (red.), Herman, Op de groei gemaakt, ‘Geriefelijkheden voor
een wel-ingerigte stad’, Anderhalve eeuw Gemeentewerken Rotterdam
(Rotterdam 1996).
Nieuwenhuis, J., Mensen maken een stad (1855-1955). Uit de geschie-
denis van de dienst van Gemeentewerken te Rotterdam (zp Rotterdam
zj 1955).
Nieuwenhuis, J., Van poort tot poort, Ontwikkelingsgeschiedenis van
het Rotterdamse stadsgebied, van de Nieuwpoort in de XIV-de tot de
Europoort in de XX-ste eeuw (’s-Gravenhage zj 1960).
Noort, Jan van den, Pion of pionier, Rotterdam – gemeentelijke
bedrijvigheid in de negentiende eeuw (Rotterdam 1990; diss Leiden).
Noort , Jan van den, ‘Alles stroomt – stadswater op de voet gevolgd’, in: Jan van den Noort (red.), Onvoltooid verleden tijd, geschiedenis
en milieu (Rotterdam 1992) (tevens verschenen in Economisch- en
Sociaal-Historisch Jaarboek (ESHJ) 56(1993), 45-59).
Noort, Jan van den, Licht op het GEB, Geschiedenis van het Gemeente-
Energiebedrijf Rotterdam (Rotterdam 1993).
Noort, Jan van den, ‘Een Quaestie van geloof, Vuil en stank in Rotter- dam’, Spiegel Historiael 28(juni 1993) 6, 242-247 en 284-285. Noort, Jan van den, ‘Afvalverwerking in Rotterdam’, Kroniek
(september 1995) 98, 3-4 (uitgave van Historisch Genootschap Roterodamum).
Noort, Jan van den, ‘Een quaestie van geloof: Waterproject en water- leiding’, Rotterdams Jaarboekje 1999 (Rotterdam 1999), 215-254. Noort, Jan van den, ‘Een quaestie van geloof: Gemeentereiniging en
riolering’, Rotterdams Jaarboekje 1999 (Rotterdam 1999), 255-283. Oldenborgh, J. van, Uitgewerkt rapport betreffende de centrale drink-
watervoorziening in Zuidholland, Noordholland en Utrecht (CDV)
(zp ’s-Gravenhage 1919).
Ontwerp-Structuurschema drink- en industriewatervoorziening 1972
(’s-Gravenhage 1973).
Ouwehand, F.W., ‘Het Waterbedrijf langs de Kil in ’s-Gravendeel’, in: D.W. Gravendeel e.a., 1593 ’s-Gravendeel 1993; Uit de geschiedenis
van het dorp aan de Kil (’s-Gravendeel 1993), 211-212.
Overbeeke, A.F.W. van, De Rotterdamse Gezondheidscommissie, In
hinderlijke dialoog met machten en krachten 1854-1934 (Rotterdam 1986).
Rapport aan den Koning van de commissie, benoemd bij zijner Majesteits besluit van de 16den julij 1866, no.68, tot onderzoek van drinkwater, in verband met de verspreiding van cholera en tot
aanwijzing van de middelen tot voorziening in zuiver drinkwater
(’s-Gravenhage 1868).
Rapport van de commissie Drinkwatervoorziening Rotterdam (Rotterdam
1965).
Rapport van de commissie Drinkwatervoorziening Westen des Lands 1940 (’s-Gravenhage 1940) (Centrale Commissie voor Drinkwater- voorziening).
Ravesteyn, L.J.C.J. van, Rotterdam in de negentiende eeuw, De
ontwikkeling der stad (Rotterdam 1924; reprint Schiedam 1974).
Ringers, J.A., Caland en de betekenis van zijn werk voor Rotterdam (Rotterdam 1953).
Schmitz, H., Schiedam in de tweede helft van de negentiende eeuw,
Een onderzoek naar enige aspecten van de economische en sociale
geschiedenis van de stad in de jaren 1850-1890 (Schiedam 1962).
Sleeswijk, J.G., ‘De drinkwatervoorziening van Delft’, Tijdschrift voor
sociale hygiëne 14(1912) 6.
Sloot, Hans van der, Een slok water een bete broods, Ontstaan van de
waterleiding Schiedam (Schiedam 1986).
Sorée, Mark, 1968-1993 Van polder tot spaarbekken, 25 jaar Water-
winningbedrijf Brabantse Biesbosch (Amsterdam 1993).
Swaan, Abram de, Zorg en de staat, Welzijn, onderwijs en
gezondheidszorg in Europa en de Verenigde Staten in de nieuwe tijd
(Amsterdam 1989).
De toekomstige drinkwatervoorziening in Zuid-Holland, Nota 1968
(zp ’s-Gravenhage 1968) (Studiecommissie Organisatie Drinkwater- voorziening Zuid-Holland).
De toekomstige drinkwatervoorziening van Nederland. Rapport van de
Centrale Commissie voor Drinkwatervoorziening 1965 (’s-Gravenhage
1967).
De toekomstige drinkwatervoorziening van Nederland (’s-Gravenhage
1969).
Van Dale, Groot woordenboek der Nederlandse taal (Utrecht/Antwerpen
1999).
Van vleermuis tot TL-buis, 1857-1957, de ontwikkeling van het Gasbedrijf, de Drinkwaterleiding en het Elektriciteitsbedrijf tezamen vormende de
technische bedrijven der gemeente Schiedam (Schiedam 1957).
Verdoorn, J.A., Het gezondheidswezen te Amsterdam in de 19e eeuw (Nijmegen 1981) (heruitgave van Volksgezondheid en sociale
ontwikkeling (Utrecht/Antwerpen 1965)).
Verslag over [jaar] van de Gemeente Bedrijven [Delft] (1957-1971).
Verzameling van stukken betr. de Gemeentereiniging (GAR bibliotheek:
XXVI C 37 ) (afkorting Verz. Gemeentereiniging).
Verzameling van stukken betreffende de Drinkwaterleiding (rapporten,
bestekken, leveringsvoorwaarden enz) 1861-1878 (21 delen in 1 band;
afkorting Verz. Drinkwater).
Verzamelingen gedrukte stukken Gemeente Rotterdam (afkorting Verz.).
Vijftig jaar drinkwater (zp ’s-Gravenhage zj 1963) (gedenkboek uitge-
geven ter gelegenheid van het 50-jarig bestaan van het Rijksinstituut voor Drinkwatervoorziening).
Visscher, H., ‘De Rotterdamse zorg om de cholera in 1866 en 1867. De Swaans theoretisch model van collectieve actie getoetst’,
Sociologische Gids 45(juli/augustus 1998), 217-233.
Vogelzang, Izak, De drinkwatervoorziening van Nederland voor de aanleg
van de drinkwaterleidingen (Gouda 1956).
Wijmer, Sacha, Grondwater beneden peil, verdroging in Nederland (’s-Gravenhage 1990).
Wijmer, Sacha, Water om te drinken (Rijswijk 1992).
Woelderink, B., ‘De Cholera-epidemie van 1866 in Rotterdam’,
Rotterdams Jaarboekje 1966 (Rotterdam 1966), 302-318.
Wuijckhuijse, C. van, ‘Een oude oplossing voor een nieuw probleem’,
Spaarbekkens in de Biesbosch (Werkendam zj) (verkorte en
aangepaste versie van een eerder gepubliceerd artikel in Land en
water (1972) 5).
Zon, H. van, Een zeer onfrisse geschiedenis, Studies over niet-industriële
verontreiniging in Nederland, 1850-1920 (Den Haag 1986).
Zon, H. van, ‘Pneumatische riolering van Liernur in Nederland’, De
Ingenieur 2(februari 1988), 40-43.
N o t e n
1 Van den Noort, Pion of Pionier. Idem, ‘Alles stroomt – stadwater op de voet gevolgd’. Idem, ‘ Een quaestie van geloof: Waterproject en waterleiding’. Idem, ‘Een quaestie van geloof: Gemeentereiniging en riolering’. Voor de geschiedenis van de drinkwatervoorziening: Vogelzang, Drinkwatervoorziening van Nederland. Leeflang,
Ons drinkwater. Wijmer, Water om te drinken. Verdoorn,
Gezondheidswezen te Amsterdam in de 19e eeuw. Voor de relatie
met cholera: Evans, Death in Hamburg. De Swaan, Zorg en de
staat. Visscher, ‘De Rotterdamse zorg om de cholera in 1866 en
1867’.
2 Met de term binnenstad werd aanvankelijk vrijwel uitsluitend het binnendijkse gedeelte in de stadsdriehoek bedoeld. Wij sluiten hierbij aan en noemen het stedelijk gebied buiten de stads- driehoek achter de dijken polderstad. Het buitendijkse gedeelte binnen de stadsdriehoek heet Waterstad.
3 Handelingen Gemeenteraad Rotterdam 23-6-1859, 55.
4 Van IJsselsteyn, Historisch overzicht. De Graaf, ‘Rose’s water- project’. Van Ravesteyn, Rotterdam in de 19de eeuw, 20-25 en 95-103. Nieuwenhuis, Mensen maken een stad, 29-36. Van Dalen e.a., Oud Werk, 85-91. Altenburg, ‘Planningsgeschiedenis Waterproject’. Moscoviter, Op de groei gemaakt, passim. 5 W.N. Rose, Memorie van toelichting voor het Waterproject, om
de binnenstad en de bewoonde gedeeltens van de polders Cool, Rubroek, Oost- en West-Blommersdijk, van de stad Rotterdam,
van Maaswater te voorzien, 1-2-1854; Gemeentewerken, Kluis,
map Waterproject.
6 Rapport G.M. Kam september 1887; Verz.1888:15 (VI), 8. 7 Houwaart, De hygiënisten, 65-66.
8 DirGW aan CiePW 22-11-1858, 39; Verz. Drinkwaterleiding. 9 DirGW aan CiePW 22-11-1858; Verz. Drinkwaterleiding. 10 Anders: Gezondheidscommissie aan B & W 12-12-1860; Verz.
Drinkwaterleiding. DirGW aan CiePW 24-2-1861, Ibidem.
Gezondheidscommissie aan B & W 6-6-1861, Ibidem. Anders: Van Zon, Een zeer onfrisse geschiedenis, 88.
11 DirGW aan CiePW 22-11-1858; Verz. Drinkwaterleiding. 12 DirGW aan CiePW 22-11-1858, 45; Verz. Drinkwaterleiding. 13 Het ‘versch-water-aanvoerriool’ dat in 1861 in de Kipstraat
werd gelegd vervulde een vergelijkbare functie. Handelingen
Gemeenteraad Rotterdam 12-11-1869. Ibidem 26-2-1874. Ibidem
20-9-1860. Gemeenteverslag 1861, 48. De omwonenden konden hun kranen op dit ‘versch-waterriool’ aansluiten.
14 DirGW aan CiePW 1-12-1862; Verz. Gemeentereiniging. 15 CiePW aan B & W 13-8-1860; Verz. Drinkwaterleiding.
16 Handelingen Gemeenteraad Rotterdam 31-12-1863, 7-1, 14-1, 21-1,
28-1, 4-2, 18-2 en 3-3-1864.
17 Dijkstra, Watermakers, 27. CiePW aan B & W 15-3-1861; Verz.
Drinkwaterleiding. B & W aan Gemeenteraad 20-8-1861, Ibidem.
Handelingen Gemeenteraad Rotterdam 4-2-1864.
18 Handelingen Gemeenteraad Rotterdam 31-12-1863, 21-1 en 18-2-
1864. Verg. Van den Noort, Licht op het GEB, 33.
19 Handelingen Gemeenteraad Rotterdam 26-5, 4-8, 8-9-1864. Ibidem
13-7, 7-8 en 8-8-1865. Daru, ‘Men wil allerwegen licht en lucht’, 45-46. Voorlopig comitté tot bevordering der uitbreiding op Feijenoord aan B & W 8-2-1865; Rb.1865:75.
20 Handelingen Gemeenteraad Rotterdam 16-11, 20-11, 23-11, 30-11
en 7-12-1865. Metzelaar aan B & W 22-2-1866; Rb.1866:127.
Handelingen Gemeenteraad Rotterdam 8-3-1866. Prospectus
van de voorlopige commissie voor de Rotterdamsche Drink- waterleidingmaatschappij 18-4-1866; Verz. Gemeentereiniging. Zie ook J. Metzelaar aan B & W 19-4-1866; Rb.1866:319. Handelingen
Gemeenteraad Rotterdam 29-11 en 13-12-1866, 161. Ibidem
12-11-1869. B & W aan Gemeenteraad 17-12-1866; Rb.1866:892. Herinneringen Marten Mees, GAR, Archief Familie Mees, Invnr. 605. Buys Ballot, ‘Invloed drinkwater op verspreiding cholera’. Dijkstra,
Watermakers, 31-32.
21 Handelingen Gemeenteraad Rotterdam 29-8-1867. Compagnie
continentale des eaux établie à Anvers aan B & W 21-9-1867; Verz.
Drinkwaterleiding. Van Meukeren (namens Baglehole en Schofield,
Londen) aan B & W 11-8-1868; Ibidem. Handelingen Gemeenteraad
Rotterdam 21-10, 14-11, 21-11-1867. Ibidem 22-10-1868, bijlage blz.
137. Cie Financiën aan B & W 9-8-1869; Verz. Drinkwaterleiding. R.S. Stokvis aan B & W 15-6-1869; Rb.1879:264.
22 Handelingen Gemeenteraad Rotterdam 21-11-1867.
23 Rapport april 1867, zie Dijkstra, Watermakers, 31-32. B & W aan CiePW 30-12-1867, Uitgaande missiven B & W 1867:1781. B & W aan Cie Plaatselijke Financiën 30-12-1867, Ibidem 1867:1782. Rose en Van der Tak aan CiePW 10-7-1868; Verz. Drinkwaterleiding. CiePW aan B & W 14-8-1868, Ibidem.
24 J.P. Delprat aan B & W 14-12-1868; Verz. Drinkwaterleiding. E. v.d. Heyde aan B & W 14-1-1869; Ibidem. A.G. de Geus aanB & W 1-3-1869; Ibidem. Rose en Van der Tak aan CiePW 12-4- 1869; Ibidem. Compagnie générale des conduites d’eau aan Gemeenteraad 31-1-1869; Ibidem. Rose en Van der Tak aan CiePW 26-5-1869; Ibidem. B & W aan Gemeenteraad 15-9-1869; Ibidem. 25 Stelling 3 bij Houwaart, De Hygiënisten.
26 Daru, Kwestie der faecaliën, 51-63. Van Zon, Zeer onfrisse
geschiedenis, 4-7.
27 Handelingen Gemeenteraad Rotterdam 21-6-1866, 23-3 en
30-3-1871. Woelderink, ‘Cholera-epidemie 1866’.
28 Handelingen Gemeenteraad Rotterdam 18-12-1873, 22-1 en 18-6-1874. Daalder e.a., Werkstad, 24-29.
29 Handelingen Gemeenteraad Rotterdam 30-6-1853, 11-11, 12-11
en 13-11-1869.
30 Inspecteur voor het Geneeskundig Staatstoezigt in Zuid-Holland aan Gemeentebestuur van Rotterdam 7-11-1869; Handelingen
Gemeenteraad Rotterdam 11-11-1869. CiePW aan B & W 6-11-1869;
Ibidem.
31 Gezondheidscommissie aan B & W 13-5-1869; Verz. Drinkwater-
leiding. Van der Burg, Onderzoek van Eenige wateren. Woelderink,
‘De Cholera-epidemie van 1866’, aldaar 316.
32 Van Lieburg, Coolsingelziekenhuis, 44-50. Handelingen
Gemeenteraad Rotterdam 11-11-1869. CiePW aan B & W 27-8-1869;
Verz. Drinkwaterleiding. Ballot, ‘Het drinkwater in eenige onzer
steden’, 175. Ballot, Voorstel aanleg drinkwaterleiding Rotterdam.
33 Handelingen Gemeenteraad Rotterdam 13-11-1869.
34 Handelingen Gemeenteraad Rotterdam 18-12-1873, 22-1, 12-2,
26-2, 5-3, 26-3, 3-9, 17-9-1874. Ibidem 17-6 en 24-6-1875. Ibidem (geschreven) 20-8-1874.
35 Dijkstra, Watermakers, 12-13, noemt 1 oktober 1874. Handelingen
Gemeenteraad Rotterdam 24-2-1876.
36 Dijkstra, Watermakers, 47-48. Handelingen Gemeenteraad
Rotterdam 11-9 en 25-9-1873.
37 Van Overbeeke, De Rotterdamse Gezondheidscommissie, 95-98. 38 CieGezond aan B & W 10-12-1873; Handelingen Gemeenteraad
Rotterdam 8-1-1874. Ibidem 6-1-1875. CiePW aan B & W 28-12-1874;
Rb.1875:332. CieGezond aan B & W 6-1-1875; Ibidem. B & W aan Gemeenteraad 14-6-1875; Ibidem. Handelingen Gemeenteraad
Rotterdam 1-7, 8-7, 14-10 en 21-10 en 23-12-1875. Ibidem 24-2,
2-3, 10-8 en 21-9-1876. Jaarverslag CieRein 1876; Verz. Gemeente-
reiniging.
39 DirRein aan B & W juli 1876; Rb.1876:599. DirRein aan B & W 30-8-1876; Verz. Gemeentereiniging. Jaarverslag Gemeente-
reiniging 1876, Ibidem. Handelingen Gemeenteraad Rotterdam
2-11 en 16-11-1876, 29-10-1880. Van Zon, Zeer onfrisse geschie-
denis, 189-216. DirRein aan CieRein 9-6-1882, 101 en 104;
Verz.1884:9.
40 DirRein aan CieRein 24-1, 9-6 en 26-6-1882; Verz.1884:9, 61-85-85 en 90-108.
41 Van Zon, Zeer onfrisse geschiedenis, 101-129: Amsterdam (1872-1916), Leiden (1872-1915), Dordrecht (1874-1887). Koot, ‘Charles T. Liernur’. Van Zon, ‘Pneumatische riolering’. Hande-
lingen Gemeenteraad Rotterdam 18-10-1872 en 23-10-1873. Ballot,
Gezondheidsleer tegenover de rioolstelsels. B & W aan CieGezond
25-11-1872, Uitgaande missiven B & W 1872:1391. CieGezond aan B & W 10-12-1873; Handelingen Gemeenteraad Rotterdam 8-1-1874. CieGezond aan B & W 6-1-1875; Rb.1875:332.
42 Verz.1879:33, 159-171.
43 DirGW aan CiePW 17-8-1874; Rb.1875:332.
44 B & W aan Gemeenteraad 18-6-1879; Verz. 1879:33, 157-158. 45 Firma Liernur & De Bruyn Kops aan B & W 1-7-1879; Verz.1879:36,
207-212.
46 Handelingen Gemeenteraad Rotterdam 11-3-1880.
47 B & W aan Gemeenteraad 17-7-1888; Verz.1888:15, 87-93. 48 Handelingen Gemeenteraad Rotterdam 1-2-1889.
49 Handelingen Gemeenteraad Rotterdam 1-2-1889.
50 100 Jaar water, 6-7. Camijn en Kuijlaars, Energiebedrijf in
beweging, passim.
51 100 Jaar water, 13-14. Tussen 1874 en 1887 werd in Dordrecht
het Liernurstelsel toegepast; zie hoofdstuk 1.
52 100 Jaar water, 17.
53 100 Jaar water, 21-30. Camijn en Kuijlaars, Energiebedrijf in
beweging, 25-26.
54 Camijn en Kuijlaars, Energiebedrijf in beweging, 67.
55 Camijn en Kuijlaars, Energiebedrijf in beweging, 35, 37, 39 en 67. 56 Camijn en Kuijlaars, Energiebedrijf in beweging, 51-52, 55.
57 100 Jaar water, 30-31.
58 100 Jaar water, 46-52. Camijn en Kuijlaars, Energiebedrijf in
beweging, 68-69.
59 Leeflang, Ons drinkwater, 166 60 100 Jaar water, 44-45, 52-55.
61 Rapport Commissie Drinkwatervoorziening Drechtstedengebied,
Rapport inzake de drink- en industriewatervoorziening in het
drechtgebied 8 maart 1960; Archief BHW voorl. invnr. 209.
62 Ibidem.
63 Ibidem.
64 Ibidem.
65 Ibidem.
66 100 Jaar water, 69.
67 Jaarverslag Oud-Beijerlandsche Hoogdruk Waterleiding-
maatschappij 1891; Archief BHW, voorl. invnr. 161. Aanvang
distributie Hoeksche Waard-West, 1-6-1952. Nota betreffende
waardebepaling en overname van ‘Drinkwatervoorziening
Hoeksche Waard West’; Archief BHW, voorl. invnr. 217. Rapport
inzake het bepalen van de overnemingswaarde van de ‘Drinkwater-
voorziening Hoeksche Waard West’, 22-8-1969 (Rijksinstituut voor
Drinkwatervoorziening); Archief BHW, voorl. invnr. 219. 68 Gemeenschappelijke regeling vastgesteld in Raadsvergadering
’s-Gravendeel 8-3-1913 en Strijen 19-3-1913. Jaarverslag Drink-
waterleiding voor de Gemeenten ’s-Gravendeel en Strijen 1915;
Archief BHW voorl. invnr. 164. Ibidem 1919; Archief BHW, voorl. invnr. 168. Ibidem 1920, bijlage 15a en 15b; Archief BHW, voorl. invnr. 169. Drinkwatervoorziening in Nederland 1913-1938, 55 en 59. Op 16-3-1916 overeenkomst met Numansdorp.
69 Jaarverslag Drinkwaterleiding voor de Gemeenten ’s-Gravendeel
en Strijen 1920; Archief BHW, voorl. invnr. 169.
70 Plan betreffende de drinkwatervoorziening van het oostelijk deel
van de Hoeksche Waard, samengesteld in opdracht van Heeren
Gedeputeerde Staten van Zuid-Holland door D. Buizer, juni 1923;
Archief BHW, voorl. invnr. 172. Drinkwatervoorziening in Nederland
1913-1938, 55: een eerder plan van het Rijksbureau voor een
rivierwaterleiding bij Strijensas t.b.v. Voorne-Putten en de Hoekse Waard. Zuid-Beijerland besloot op 27-2-1924 om toe te treden tot de combinatie; Jaarverslag Drinkwaterleiding voor de Gemeenten
’s-Gravendeel en Strijen 1923; Jaarverslag Kilwaterleiding 1924.