Europese richtlijnen voor het Nederlandse cultuurbeleid

Wanneer we onderzoek doen naar de legitimering van landelijke cultuurbeleid, die- nen we ons bewust te zijn van de verdeling van verantwoordelijkheden in het over-

heidsstelsel. In dit stelsel zijn verschillende niveaus van beleidsvoering te onder- scheiden, namelijk het Europese niveau, het landelijke niveau, het provinciale ni- veau en het gemeentelijke niveau. Het landelijke beleidsniveau wordt in dat stelsel beïnvloed door de wet- en regelgeving op het niveau van de Europese Unie (EU). Op Europees niveau worden er verschillende kaders gesteld die van invloed zijn op het landelijke beleid. De invloed van Europa op het landelijke cultuurbeleid is, in tegen- stelling tot de invloed van de EU op het landelijke natuurbeleid (zoals wordt be- sproken in hoofdstuk 6), echter gering. Dit omdat cultuur een beleidsterrein is waarbij samenwerking tussen de lidstaten niet op alle fronten een vereiste is. De EU en haar bijbehorende commissies laten de verschillende lidstaten vrij in hun eigen keuzes en richtlijnen voor cultuurbeleid.

Dat betekent niet dat er geen sprake is van cultuurbeleid op Europees niveau. Op dit niveau ligt het zwaartepunt echter bij de profilering van het Europese culturele veld (Europese Commissie 2014: 3). Volgens de brochure Cultuur en audiovisuele media (2014) hebben alle lidstaten van de EU ‘hun eigen kijk op cultuur […]. De EU vult hun beleid aan en voegt er nieuwe dimensies aan toe’ (z.a. 2007). Deze rol wordt vertaald in een focus op het stimuleren van de creatieve industrie, het coördineren van digitalisering en het ondersteunen van het beleid op cultureel erfgoed:

‘[T]he role of the European Commission is to help address common challenges, such as the impact of the digital shift, changing models of cultural governance, and the need to support the innovation potential of the cultural and creative sectors. The Commission is also committed to promoting cultural diversity, protecting cultural heritage, easing ob- stacles to the mobility of cultural professionals, and supporting the con- tribution of cultural and creative industries to boosting growth and jobs across the EU, in line with the principles of the European Agenda for Culture’ (z.a. 2015).

Het zijn belangrijke beleidsonderwerpen, waarmee de EU een beroep doet op haar lidstaten om onderling (vrijwillige) samenwerking te zoeken (Europese Commissie 2014: 4). De Europese Raad voor Culturele Samenwerking, het uitvoerende orgaan

van de Raad van Europa, evalueerde in 1993 het Nederlandse cultuurbeleid en het cultuurbeleid van andere lidstaten binnen de EU (Adams 1993: 1). Ook de samen- werking onderling werd onderzocht. De samenwerking in cultuurbeleid vindt de EU van belang bij het behalen van de volgende drie doelstellingen in de Europese agen- da voor cultuur, die sinds 2007 officieel in gang zijn gezet (Europese Commissie 2014: 4):

- Culturele diversiteit en interculturele dialoog; - Cultuur als katalysator voor creativiteit en innovatie;

- Cultuur als cruciale component van de internationale betrekkingen van de EU. De EU stelt daarmee dat cultuur enerzijds bijdraagt aan Europese identiteitsvorming en anderzijds van belang is voor de internationale ontwikkelingen van Europa en de lidstaten die daaronder vallen (Europese Commissie 2014: 3). Het gevolg daarvan is dat er weinig Europese normen zijn, maar wel aandacht en ruimte voor nationale en regionale invulling van het cultuurbeleid. De waarde van cultuur voor Europa is in deze redenering voornamelijk instrumenteel van aard: de EU ziet in cultuur een verbindende en onderscheidende waarde. Cultuur draagt daarmee bij aan sociale en economische doelstellingen. Binnen die opvatting krijgen de individuele lidstaten zelf de vrijheid en de verantwoordelijkheid voor het eigen landelijke beleid. Ook het hedendaagse cultuurbeleid in Nederland staat voor een groot deel los van het Euro- pese cultuurbeleid. Toch blijkt de visie van de Europese Unie niet zoveel te verschil- len van de visie van Jet Bussemaker, de huidige minister van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. Ook haar beleid wordt gekenmerkt door instrumentele legitimering, zo zal blijken in de volgende paragraaf.

Het Nederlandse cultuurbeleid behelst twee verschillende richtingen, namelijk al- gemeen kunst- en cultuurbeleid en erfgoedbeleid. Wat betreft het kunst- en cultuur- beleid stelt het Ministerie voor Onderwijs, Cultuur en Wetenschap ‘voorwaarden voor de instandhouding, ontwikkeling en verspreiding van cultuur’ (Rijksoverheid 2015d). De bescherming van het nationale erfgoed wordt op het niveau van het rijk

sinds kort geregeld via de Erfgoedwet. De wet vervangt zes bestaande wetten en regelingen, namelijk: de Monumentenwet, de Wet verzelfstandiging rijksmuseale diensten, Wet tot behoud van cultuurbezit, Wet tot teruggave van cultuurgoederen uit bezet gebied, de Uitvoeringswet UNESCO-verdrag en de Regeling materieel be- heer museale voorwerpen (Rijksoverheid 2015:b). In de Erfgoedwet staat: ‘hoe we met ons geld omgaan’, ‘wie welke verantwoordelijkheden daarbij heeft’ en ‘hoe daar toezicht op wordt gehouden’ en is ervoor bedoeld om het cultuurhistorische erfgoed te beschermen (Rijksoverheid 2015b). Deze wet gaat naar verwachting begin 2016 in.

Cultureel erfgoed is een onderwerp dat zowel valt binnen het terrein van cultuur als het terrein van natuur. De overheidstaak voor het beschermen van cultureel erfgoed wordt namelijk verdeeld over de vakgebieden monumenten, archeologie, collecties en landschappen. Deze taak wordt in Nederland tot uitvoering gebracht door de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed. Op nationaal niveau wordt er niet alleen een visie geformuleerd op de waarde van cultuur, maar krijgt het beleid ook een prakti- sche uitvoeringskant. In tegenstelling tot het landelijke natuurbeleid, zoals zal blij- ken in het volgende hoofdstuk, is de ontwikkeling van het culturele veld in grote mate afhankelijk van het landelijke beleid, voornamelijk subsidies en regelingen. Daarnaast krijgt het beleid ook vorm op provinciaal en gemeentelijk niveau.

Sinds het ingaan van de Wet op het Specifiek Cultuurbeleid in 1993 wordt het cul- tuurbeleid elke vier jaar opnieuw vormgegeven in een cultuurnota. In deze cultuur- nota bespreekt de minister van cultuur welke subsidies er door het rijk worden ver- strekt aan organisaties die werken ‘ten behoeve van cultuuruitingen’ (z.a. 1993: ar- tikel 1). In de Wet op het Specifiek Cultuurbeleid staat tevens omschreven dat ‘Onze Minister is belast met het scheppen van voorwaarden voor het in stand houden, ontwikkelen, sociaal en geografisch spreiden of anderszins verbreden van cultuurui- tingen; hij laat zich daarbij leiden door overwegingen van kwaliteit en verscheiden- heid’ (z.a. 1993: artikel 2). Het is interessant dat de wet de minister voorschrijft om het cultuurbeleid te baseren op de waarden kwaliteit en verscheidenheid, als speci-

fieke voorwaarden voor cultuurbeleid. Hoe die overwegingen vervolgens worden omgezet in het praktische beleid, zijn aan de zittende minister of staatsecretaris met cultuur in de portefeuille. In dit hoofdstuk wordt onderzocht in welke mate de hui- dige legitimering van het cultuurbeleid is gebaseerd op deze waarden (kwaliteit en verscheidenheid) en op de waarden die te vinden zijn in de opgestelde waarden- kaart.