Erven in het laatmiddeleeuwse landschap rond Oss

Alle laatmiddeleeuwse rurale erven die in de regio Oss zijn opgegraven liggen langs de uitvalswegen die de stad Oss met zijn achterland verbinden. Het erf in Oss- Horzak West en het erf in het noordwesten van Oss-Horzak Oost liggen aan de Macharenseweg die Oss met de Maas en Megen verbond. Het oostelijke erf in Oss- Horzak Oost ligt aan een zijstraat hiervan, de Achterschaijkstraat. Het erf in Berghem ligt langs de weg van Oss naar Ravenstein en Grave. De sporen in Oss-Brabantstraat liggen aan de westelijke weg die naar ’s-Hertogenbosch leidt (fig. 34).

Hier ontstaat een beeld van het opkomende Oss, dat stadsrechten kreeg in 1399 en haar relatie met het platteland. De boerenbedrijven die de stad van voedsel Figuur 34Lokaties van de erven in de regio Oss op een kaart van het gebied uit 1865. 1: Oss-Horzak West; 2: Noordwestelijke erf Oss-Horzak Oost; 3: Noordoostelijke erf Oss-Horzak Oost; 4: Berghem ’t Reut; 5: Oss Brabantstraat.

een gemakkelijk transport van goederen mogelijk maakte. De locatiekeuze van de laatmiddeleeuwse erven heeft dus deels met deze sociale factoren te maken gehad.

Daarnaast volgen de erven in de regio Oss het algemene model voor locatiekeuze van rurale nederzettingen in de late middeleeuwen in Noord-Brabant. De erven liggen allemaal op de overgangszone tussen de hoger gelegen dekzandrug en de lager gelegen oevers van de Maas. Er is een duidelijk keuze gemaakt om dicht bij de ‘stad’ waarvan de boeren afhankelijk waren, de stad was namelijk hun afzetmarkt en ook de plaats waar zijn hun huisraad zullen hebben gekocht. Tegelijkertijd waren inwoners van de stad afhankelijk van het voedsel dat op het omringende platteland werd geproduceerd. Er bestaat dus een wederzijdse afhankelijkheidsrelatie tussen stad en platteland.

De scheiding tussen deze twee zal met name voor 1399 n.Chr. niet zeer scherp zijn geweest. Boeren woonden in de stad en op het platteland bevonden zich herenhuizen. Vanaf de late veertiende eeuw ontstaat de fysieke scheiding tussen stad en platteland als Oss een stadsmuur en grachten krijgt (Buijks 1998, 39).

De laatmiddeleeuwse erven van Oss-Horzak passen dus goed binnen het huidige model van nederzettingstransitie, maar passen zich tegelijk aan lokale factoren aan, waardoor mogelijk lokale tradities ontstaan. Goede voorbeelden hiervan zijn het dieper ingraven van huisstaanders in plaats van het bouwen op stiepen en het gebruik van vlechtwerken waterputten in plaats van bekisting. Ten slotte worden ook sociale vestigingsfactoren, zoals de wegen naar en van Oss, meegenomen in de locatiekeuze van laatmiddeleeuwse rurale nederzettingen in de regio Oss.

Samenvatting

Het doel van dit onderzoek is enige duidelijkheid te scheppen in een onderwerp waarover tot op heden nog zeer weinig bekend is. Het betreft hier de rurale nederzettingen van de late middeleeuwen, in dit geval in Noord-Brabant. Er wordt gekeken naar boerderijen, andere erfelementen, de indeling van de erven en de relatie tot het omringende landschap.

Er is weinig bekend van laatmiddeleeuwse nederzettingen doordat de nederzettingen zijn verplaatst ten opzichte van de voorgaande periode. Eerder lagen de nederzettingen boven op de vruchtbare dekzandruggen, nu worden deze dekzandruggen vrijgemaakt voor de verbouw van voedsel, vanwege de toenemende vraag naar voedsel. De nederzetting verplaatst zich dan naar lagere delen in het landschap.

In Oss-Horzak West een laatmiddeleeuws erf opgegraven dat dateert in het laatste kwart van de dertiende eeuw. De huisplattegrond die op het erf is aangetroffen is van een type dat ook pas vrij zelden wordt aangetroffen. Het betreft een rechthoekige plattegrond dat past is een longue durée ontwikkeling van schaalvergroting van het boerenbedrijf. Daarnaast zijn ook andere erfelementen als waterputten en erf omgreppeling aangetroffen

In Oss-Horzak Oost zijn twee erven uit dezelfde periode aangetroffen. Een beschikt naast een boerderij over een waterput, een groot bijgebouw en zes kleine bijgebouwen. Het erf is omgreppeld. Ook in het nabij gelegen Berghem is een soortgelijk erf met een boerderij en twee bergen.

Er is te weinig data beschikbaar over de indeling van erven in de late middeleeuwen. Wel kunnen we vast voorzichtig concluderen dat de waterput altijd in de buurt van de boerderij heeft gestaan en dat bergen zich lijken te clusteren aan een kant van het erf.

Qua waterputten en bouwwijze lijkt in de regio Oss een lokale traditie te zijn ontstaan die afwijkt van het algemene beeld van de Brabantse zandgronden. Men gaat in de regio Oss gebruik maken van vlechtwerken waterputten in plaats van vierkante

bekistingen en blijft traditioneel bouwen door het ingraven van palen in plaats van het bouwen op stiepen.

Als we andere opgravingen uit de regio bekijken zien we dat overal de boerenerven aan de grote doorgaande wegen liggen die naar de stad Oss leiden.

Summary

It is this research’s goal to create some clearness on a subject on which only little has yet been discovered. It concerns the rural settlements from the late medieval period, in this case in the Dutch province of Noord-Brabant. Farms, other elements of farmsteads and their inner organisation and their relation to the surrounding landscape will be analysed

Little is known about late medieval settlements because of their translocation in respect to their location of the previous period. In earlier times the settlements were located on top of the fertile cover sand ridges. Because of the rising demand for food, these ridges were cleared in order to make room for agriculture.

In Oss-Horzak West a late medieval farmstead, dating in the last quarter of the thirteenth century was excavated. The house plan situated on this farmstead exists of a rectangular plan that fits the longue durée development of scale enlargement of the agrarian business. Other elements like wells and ditches were also excavated.

In Oss-Horzak East two farmstead from the same period was excavated. One consists of a house plan, a well, six small outbuildings and a large outbuilding. The farmstead in surrounded by a ditch.

Not enough data is yet available to reach synthesis on the inner arrangement of late medieval farmsteads. However we might conclude that the well was placed in proximity of the farm. It seems that the storage buildings seem to be clustered at one side of the farmstead.

The region of Oss seems to hold some local traditions which are divergent from the main image of the area of Brabant’s cover sand. People in the Oss region start using well constructions made of wicker, while the rest of Brabant uses square timber wells. Besides that, while the rest of Brabant starts to build their houses on footings, the houses in the Oss region remain being built in a traditional way by digging in poles.

When we analyse all excavations of this period in the region of Oss we see that all farmsteads are situated next to the main roads, which lead to the city of Oss.

Literatuur

Arts, N., 1995. Een dorp zonder huizen: opgravingen aan de Beekstraat te Woensel. Brabants heem 47, 24-30.

Bakels, C.C., 2007. Producten van middeleeuwse akkers en tuinen in het noordoostelijke deel van Noord-Brabant, in R. Jansen en L.P. Louwe Kooijmans (eds), Van contract tot wetenschap. Tien jaar archeologisch onderzoek door Archol BV, 1997-2007, Leuven: Drukkerij en uitgeverij Peters, 329-338.

Bieleman, J., G.W.J. Rooijakkers, A.G. Schulte en E.L. van Olst (eds), 1999. De Noord- Brabantse Kempen. Landschap en landbouw; een laatmiddeleeuwse boerderij te Vessem; Hypothesen en onderzoeksvragen. Arnhem: Stichting historisch-boerderijonderzoek.

Blockmans, W. en P. Hoppenbrouwers, 2011. Eeuwen des onderscheids: een

geschiedenis van middeleeuws Europa. Amsterdam: uitgeverij Bert Bakker, 242-415.

Bosman, J., 2009. Archeologisch onderzoek Eindhoven-de Tongelreep en Waalre- Ruischaards. Sporen en vondsten uit de Romeinse tijd, late Middeleeuwen en nieuwe tijd. Inventariserend veldonderzoek, proefsleuven en definitief onderzoek. Archeologisch Rapport Eindhoven 20. Gemeentelijke archeologische dienst , Eindhoven.

Bruineberg, M., 2004. Dood en begraven: Het inheems-Romeins grafveld Oss-Horzak in regional perspectief. doctoraalscriptie Universiteit Leiden, 68-72.

Buijks, H.G.J., 1998. In de “stat ende Vrijheyt van Os”, in H.G.J. Buijks, J.H.F. Neomagus en P.R. Spanjaard, Oss een stad. Beelden van een geschiedenis. Oss: stichting Oss 600 jaar stad, 39.

Bult, E.J., 2011. Dateringsmogelijkheden van Pingsdorfaardewerk met behulp van de publicatie van Sanke, in H.H.C.C. Clevis (eds), Assembled articles 4: Symposium on medieval and post-medieval ceramics, Zwolle 16 and 17 semptember 2010. Zwolle: SPA uitgevers, 175.

Dierendonck, R.M. van, 1989. Archeologie en historie van een ontginningshoeve: De Kriekeschoor bij Bladel, in A. Verhoeven en F. Theuws (eds), Het Kempenproject 3: De Middeleeuwen centraal. Waalre: Stichting Brabants Heem, 15-25.

Dyselinck, T., 2011. Breda Digit Parc Definitief onderzoek, BAAC rapport A-08.0081. BAAC bv, bureau voor Bouwhistorie, Archeologie, Architectuurhistorie en

Cultuurhistorie, ’s-Hertogenbosch.

Fermin, H.A.C. en M. Groothedde, 2008. Geschapen landschap. Tienduizend jaar bewoning en ontwikkeling van het cultuurlandschap op de Looërenk in Zutphen. BAAC rapport 00.068, ‘s-Hertogenbosch, 313–335.

Haslinghuis, E.J. en H. Janse, 1997. Verklarend woordenboek van de westerse architectuur- en bouwhistorie. Leiden: primavera pers, 358; 442.

Hiddink, H.A., 2005a. Archeologisch onderzoek aan de Beekseweg te Lieshout.

Zuidnederlandse Archeologische Rapporten 18.Archeologisch Centrum Vrije Universiteit, Amsterdam.

Hiddink, H.A., 2005b. Opgravingen op het Rosveld bij Nederweert 1. Landschap en bewoning in de Ijzertijd, Romeinse tijd en Middeleeuwen. Zuidnederlandse

Archeologische Rapporten 22. Archeologisch Centrum vrije Universiteit, Amsterdam.

Hoof, van L., 2007. Variaties op een rechthoek. Huizenbouwtradities en huisoffers in Romeins Nederland, in R. Jansen en L.P. Louwe Kooijmans, Van contract tot wetenschap:

Hoppenbrouwers, P., 2004. Boeren op löss, veen en zand, in R. Uyten, van, C. Bruneel, A.M. Koldewij, A.W.F.M. van de Sande en J.A.F.M. van Oudheusden (eds), Geschiedenis van Brabant: Van het Hertogdom tot heden. Leuven: Waanders uitgevers, 113-118.

Huijbers, A.M.J.H., 2007. Metaforiseringen in beweging : boeren en hun gebouwde omgeving in de volle Middeleeuwen in het Maas-Demer-Scheldegebied, proefschrift Universiteit van Amsterdam.

Huijbers A.M.J.H., 2008. Een wandeling op het boerenerf in de twaalfde eeuw. “D’n Tesnuzzik” 28 nr. 1, 7-36.

Huijts, C.S.T.J., 1992. De voor-historische boerderijbouw in Drenthe:

Reconstructiemodellen van 1300 vóór tot 1300 na Chr. Arnhem: Stichting Historisch Boerderij-onderzoek, 183-198.

Jansen, R., 2013. Programma van eisen ten behoeve van archeologisch onderzoek. Intern rapport gemeente Oss.

Jansen, R. en H. Fokkens, 2002. Een korte biografie van Oss-Horzak, een lokale

gemeenschap tussen Maaskant en heikant, in H. Fokkens, en R. Jansen (eds), 2000 jaar bewoningsdynamiek: Brons- en ijzertijdbewoning in het Maas-Demer-Scheldegebied, Alblasserdam: Haveka BV, 315-340.

Jansen, R. en S. Arnoldussen, 2007. Early and Middle Bronze Age settlement features of the multi-period site Oss-Horzak (province Noord-Brabant, Nl.). Archaeologia

Prrotohistorica 15, 23-33.

Knippenberg, S. en R. Jansen, 2007. Middeleeuwse nederzettingen in het noordoosten van Noord-Brabant, in R. Jansen en L.P. Louwe Kooijmans, Van contract tot wetenschap: tien jaar archeologisch onderzoek door Archol BV, 1997-2007. Leuven: Drukkerij en

Leeuwe, De R., 2011. Een cultusplaats in Oss: Opgraving van een ijzertijd nederzetting en cultusplaats aan de Brabantstraat. Archol rapport 123. Archol bv, Leiden.

Linde, van der C., 2007. Landweren in verband. Een middeleeuws verdedigingssysteem in het noordoosten van Brabant, circa 1400 na Chr., in R. Jansen en L.P. Louwe

Kooijmans, Van contract tot wetenschap: tien jaar archeologisch onderzoek door Archol BV, 1997-2007. Leuven: Drukkerij en uitgeverij Peters, 339-352.

Malthus, T.R., 1817. An essay on the principle of population; Or a view of its past and present effects on human happinesss with an inquiry into our prospects respecting the future removal or migration of the evils which it occasions. London: W. Clowes.

Matthews, S., 1980. On History. Chicago: Chicago university press, 25-54. Vertaling naar Braudel, F., 1969. Ecrit sûr l’histoire. Paris: Flammarion.

Pruijsen, M. en S. Van As, 2012. Bewoningsporen in de Horzak: Een proefsleuven onderzoek en definitieve opgraving te Oss-Horzak West. Archol rapport 179. Archol bv, Leiden

Roymans, N. en F. Theuws 1999: Long-term perspectives on man and landscape in the Meuse-Demer-Scheldt region, An introduction, in F. Theuws en N. Roymans (eds), Land and Ancestors. Cultural dynamics in the Urnfield period and the Middle Ages in the Southern Netherlands, Amsterdam (AAS 4), 1-32.

Roymans, N. en F. Gerritsen, 2002. Landschap, ecologie en mentalités: Het Maas-Demer- Scheldegebied in een lange-termijn perspectief, in H. Fokkens, en R. Jansen (eds), 2000 jaar bewoningsdynamiek: Brons- en ijzertijdbewoning in het Maas-Demer-

Steurs, W., 2004. Een platteland in volle groei, in R. Uyten, van, C. Bruneel, A.M. Koldewij, A.W.F.M. van de Sande en J.A.F.M. van oudheusden (eds), Geschiedenis van Brabant: Van het Hertogdom tot heden. Leuven: Waanders uitgevers, 74-77.

Theuws, F.C.W.J., M. van der Heiden & J. Verspay, 2011: De archeologie van de Brabantse akkers: Toegelicht aan de hand van het onderzoek van de Universiteit van Amsterdam in Veldhoven, Amsterdam: Diachron UvA BV.

Theuws, F.C.W.J. ,2011. De nederzettingsontwikkeling in de Middeleeuwen: een model en enige thema’s voor toekomstig onderzoek, in F.C.W.J. Theuws, , M. van der Heiden en J. Verspay, De archeologie van de Brabantse akkers. Toegelicht aan de hand van het onderzoek van de Universiteit van Amsterdam in Veldhoven, Amsterdam: Diachron UvA BV, 60-77.

Theuws, F.C.W.J., A. Verhoeven en H.H. van Regteren Altena, 1989. Medieval settlement at Dommelen parts I and II. Berichten van de rijksdienst voor oudheidkundig

bodemonderzoek 38, 229-430.

Verspay, J. P. W., 2007. Onzichtbare Erven. Het Brabantse platteland in de Late Middeleeuwen. Amsterdam, doctoraalscriptie Universiteit van Amsterdam.

Vera, H., 2002. Potstallen en esdekken. Een kritisch onderzoek naar het Brabantse landschap, in Brabants Heem 54, ’s-Hertogenbosch, 55-66.

Verhoeven, A.A., F.W. Theuws, 1989. Het Kempenprojekt 3: De middeleeuwen centraal. Bijdragen tot de studie van het Brabants Heem 33.

Zon, M. van en F. Jacques, 2008. Uitwerking Oss 2007/2008. Intern rapport universiteit Leiden, faculteit der archeologie.

In document De oogst wordt binnengehaald (pagina 75-87)