2
Buscoducensem plebem Dominus benedicat et urbem.
Cornelis Rudolphus Hermans,Verzameling van kronyken, charters en oorkonden betrekkelijk de stad en meijerij van 's Hertogenbosch
Die prologe van dit navolgende chronyxken.
Den eerweerdigen, wisen ende seer voorsinigen heeren scepenen en. raet, ende
voort allen(1)vromen borgeren ende ingesetenen der seer vermaerder stadt van
Tsertoghenbosch, wenst brueder AELBERTUSCUPERINUSeewich geluck en. voorspoet.
Alsoo ons beschryvet die wel sprekende Tullius Cicero, soo en is geen dinck dat
eenen weereltsce man meer tot wysheyt, manheyt(2)ende deuchdelycke leven
treckende
(1) Bij B. ingelaschtanderen.
4
ende verweckende is, dan vlietelicke(1)historien ende chronicken ende oude
geschiedenissen te lesen: te weeten als die bequamelick geschreven worden(2),mit
alle saken ende circonstancien, woorden(3)en. daden, daer aen eenich groot
verlangen gelegen is geweest, want hy daer door vernuftich word, niet alleen in
orlogen ende in striden, mer oock in raet ende alle borgerlycke saken, die in(4)den
landen ende steden oprysen mogen, ghelyckerwys dit(5)aenmerct hoe die vrome
stadt van Tsertogenbosch, die eenen cleynen oorspronck en. beginsel gehadt heeft, door wat oefeninghe ende manieren of policye sy soo grootelyck toegenomen heeft, want chronycken syn anders niet dan getuygenisse der tyden, een lichte der waerheyt, een meestersse des levens.
Op dat ick nu myn grondelycke gunste tegen dese loffelicke(6)stat van
Tsertogenbosch thoenen soude, soo hebbe ick dit chronicxhen tot eere, loff ende proffijt van allen vromen heeren, borgers, ingesetenen ende liefhebbers
(1) Bij Kilian isvlietigh, fluens, liquidus, en vlijtig.
(2) Bij V. en B.wordt.
(3) B.voorwaerden; V. worden.
(4) V.an.
(5) V.die.
(6) V.lovelicke.
Cornelis Rudolphus Hermans,Verzameling van kronyken, charters en oorkonden betrekkelijk de stad en meijerij van 's Hertogenbosch
deser stat hoochweerdige name int openbaer laten gaen, begerende op den
geminde(1)lesere ende op alle vrome borgeren dit chronycxken int goet nemen
willen, denckende dat alsoo wel prysselicke(2)is, cleynen giften in danck te nemen
als groote giften te geven.
Mer op dat niemant en wane dat die compositoer deser cronycken, om die stat synre
geborten te eeren, naer synder belieften(3)yet(4)meer daer in geset heeft dan die
gerechte waerheyt, soo gheeft die compositoor te kennen, dat hy niet vanden synen daer in geset en heeft, maer heeft dese chronycke getrocken wt veel andere
authentycke(5)boecken, te weten: wtten chronycke van Brabant, wtten chronycke
vanden eerweerdigen heere Rigino, abt van Pruymen, wtten chronycke gemaeckt by den ouden meester Peeter van Oss, secretaris menich iaer vanden Bosch, wtten
schriften oft chronycke vanden eerweerdigen priester en. borger vander stadt(6),
mees-(1) B.gemeyne. (2) V.princhelike. (3) B.beloeften. (4) B.oyt. (5) B.chronyck.
(6) Bij B. weggelatenmenich iaer vanden Bosch, wtten schriften oft chronycke vanden
6
ter Willem Mool, wtten chronycke gecompuleert van meester Adriaen die Ruyter,
die welcke menich iaer inden huze vanden heylighe Geest als...(1)gedient heeft.
Godt, die Heere, wille die vrome borgers en. die gemeynte in gelucksaliger(2)
prosperiteyt, voorspoet en. welvaert genadelike gespaeren en behouden(3).
(1) Een woord is in V. uitgelaten. Bij B. is die zin aldus omgezet:die Ruyter, die menich iaer inden
heyligen Geest gedient heeft.
(2) Bij V.en. tusschengevoegd.
(3) B.behoeden.
Cornelis Rudolphus Hermans,Verzameling van kronyken, charters en oorkonden betrekkelijk de stad en meijerij van 's Hertogenbosch
Inden eersten wordt beschreven die ghelegentheyt en. condicien deser stadt van Tsertoghenbosch.
Tsertoghenbosch is een stede gelegen int bisdom van Luyck ende is een vandie vier hootsteden van Brabant, toebehoorende als een eighen patrimonium den
hertoghe van Brabant, sonder eenighe overheere daerinne(1)te kennen of te leene
van iemant te ontfanghen, ende is een stede seer vast ende stercke, driecantich inder forme ende utermate ryck ende machtich van volcke, hooch van mueren tegen eenen onversienlyck ende subitelyck aenstoot van vianden, hebbende thorens
ende(2)diepe graften, wel voersien ende beschermt(3)mit alderley instrumenten van
attelrye bolwercken mit stercke fortressen ende borstweren(4)voor die poorten, met
schoone slach- of valbrugghen(5).
Indese stede syn schoone lustige kercken oft cappellen mit een sonderlinge schoone ende costelycke kerck in die eere van sint Jan, apostel en. evangeliste,
daer in gefundeert is een canonnizye(6)van xxx werlike canoniken: in welcke kercke
alsoo schoonen dinst gedaen werd dagelix als in eenige stede oft plaetse toebehoorende ons prinche vanden landen.
(1) V.in.
(2) V.mit.
(3) V.beschrempt.
(4) B.voorstoren.
(5) Bij V. ontbreektmet schoone slach- of valbrugghen.
8
Hier volgen die naemen van die andere cappellen, die in de stadt vanden Bosch staende syn:
Sint Iacops capelle. Sinte Peeters capelle. Sint Ioris cappelle. Sinte Cornelis cappelle. Sinte Anthonis cappelle. Sinte Anne cappelle. Sinte Loyens cappelle. Sinte Barbere cappelle.
In die stadt vanden Bosch staen oock veel costelycke schoone cloosteren van mannen en. vrouwen, van welcken sommighe binnen die stede en. sommige buyten staen, waer aff die naemen hier naer volgen en. eerst die naemen vanden cloosteren die binnen ligghen.
Dat clooster vanden Wilhelmiten, dat men nuemt die Baseldonck, ende staen onder den regel van sinte Benedictus.
Dat clooster vanden Prekers.
Dat clooster vanden Minderbrueders. Dat clooster vanden Cruysbrueders. Dat clooster vanden Bogaerden. Dat clooster vanden Fraters.
Dat clooster vanden Cellebrueders. Dat clooster vanden Clarissen.
Dat Regularisse clooster van sinte Gheertruyt. Dat Regularisse clooster opten Wynmolen berch. Dat clooster opten Hulenborch.
Dat suster clooster after die Tolbrug.
Dat clooster vande Cellesusteren ofte swesteren. Dat jouffrau clooster van die nonnen int groot gasthuys.
Cornelis Rudolphus Hermans,Verzameling van kronyken, charters en oorkonden betrekkelijk de stad en meijerij van 's Hertogenbosch
Dat clooster vande susteren van Orten.
Die groote vergadering vanden Beghinen opten Beghinen hoff.
Die cloosteren liggende buten die stadt vanden bosch.
Dat clooster van Zantroysen of Chatusers te Vucht. Dat dobbel clooster vanden Brigitten tot Coudewater. Dat Regularisse clooster tot sinte Annenborch. Dat sustere clooster op die Eycken donck.
Alle dese cloosteren en. godshuysen liggen binnen en. buten die stadt vanden Bosch, twelck een groote gratie is voor die stadt, want men seyt gemeynlick in steden daer alsulcke cloosteren van goede leven zyn en. haren regel oft
observancien haren oerdenen wel onderhouden, alsoo in de cloosters vanden Bosch gedaen werdt, dattet volck daer by seer verbeetert werdt, midts goeden exempelen en heylighe leeringen, dan in andere steden, daer niet aldusdanige cloosteren mer
ander van slappen ofte wilden(1)leven syn, daert volck quaet exempel aen nempt.
Vander proprieteyt en. conditien der borgeren ende ingesetenen of inwoonders der stadt van Tsertoghenbosch.
Op dat nu voort allen menschen bekent werde die vromicheyt en. proprieteyt der ingesetenen vanden Bosch,
10
soo is te weten dat meeste deel onder die borgers veel goeder condicien blyckende zyn, diemen in dander steden onder die borgers soo gemeynlyck niet en vynt. Inden eersten soo is dat volck vanden Bosch seer strydbaer en. moedich tegens syn vianden, als dat dicwille openbaer is geweest in verscheyde oorlogen tegens die Gelderschen, welck landt sy dicwils alleen gedwongen hebben, sonderling in dat
oerloge van Poroeyen(1), int iaer ons Heeren dusent ccccc en. achte. Item in dat
oerloge van Utrecht, anno xxiiij, doen zy allen die dorpen van Gelderlant tot Zutphen
toe brachten int verdingen(2). Item in dat Tielsce belech geschiet synde, anno xxviij,
ende tot meer andere tyden van oorlogen, daer die vanden Bosch haer grootmoedicheyt seer over haer vianden gethoont hebben.
Den tweeden soo blyckt gemeynlyck onder die borgers naturelycke ingeboren
getrauwicheyt tot haeren naturelycken landsheere en. prinche van Brabant(3), want
sy altoos bereet syn geweest mit haren prinche te leven ofte sterven, alsoo dat dicwil bevonden is, dat welck hier te lanck soude vallen te vertellen: waerom dat die stat
vanden Bosch van sommighe heeren en. hartogen van Brabant begracyt(4)syn
geweest en. seer in haer vrintschappe gestaen hebben en. mit previlegien begaeft syn geweest, als te weten, Henrick, die eerste van dien name, hartoge van Brabant;
item vrou Ianne(5), hartoghinne van Brabant; item Maximiliaen, die keiser en. hartoge
van Brabant; item zyn sone Phillippus, hartoge van Brabant en.
(1) Poederoijen, eene heerlijkheid in den Bommelerwaard.
(2) Verdingen, redimere, transigere, KIL., dusonder brandschatting brengen.
(3) Bij B. weggelatenvan Brabant.
(4) Begunstigd.
(5) B.Johanna.
Cornelis Rudolphus Hermans,Verzameling van kronyken, charters en oorkonden betrekkelijk de stad en meijerij van 's Hertogenbosch
coninck van Castillien, en. meer andere, die de stat geëert en lief ghehadt hebben om haer trouwicheyt.
Ten derden soo staet aentemercken tot loff en. recommendacie der borgeren en. inwoonders der stadt vanden Bosch, die groote charitate en. melidende
bermherticheyt, die zy thonen en. bewysen den ermen en. gebreckelicke menschen en. schamel clerxken, want in geen steden, noch in Gelderlant, noch int lant van Cleve, Gulick, Ludick of oeck mede in Vlaenderen of Brabant, soe groote charitate van almissen te geven, gedaen werdt, als tot Tsertoghenbosch, als wel blyck en. openbaer is allen menschen die barmhertige charitate, diemen doet den zieken int
groot gasthuys; item die overvloedighe spine(1), die daer geschiet inden heyligen
Geest ij of iij mael ter weke, voord aen wat charitaten men bewyst den huysarmen; item hoe dickwils alst durentyt was, hoe bystandich die goede borgers bewesen hebben den armen menschen, die anders van honger bedorven souden hebben,
als te weten int iaer ons heeren dusent vyf hondert(2)en. xxx; item int iaer van xlv(3);
item int iaer van lvij, doen ten Bosch alsoo groote volck wt andere steden, als van
Luyck, wt Brabant, wt Gelderlant, wten landen van Cleve, van Gulick etc.(4)quam,
dat den stadt te swaer viel haer almissen te geven, desgelycx in tyden dat die Maescant en. daer ontrent overvallen werden mitten water, dat de huysluyden daer woonenden op die solders lopen, om haer lyf te salveren, hoe neerstich die stat van den Bosch daer dan beschickte met schuten ende pleiten, proviande van broot, kaze, boter,
(1) B.spyse. Beter spine of spyne, spynde, uitdeeling van mondbehoeften.
(2) Bij V. weggelatenvyf hondert.
(3) Bij V. staat xv.
12
vleesch etc., om die schamele menschen te hulpe te comen, als wel gebleken heeft int iaer dusent ccccc en. xxix; item int iaer van xxxi; item int iaer van lij, ende tot meer andere tyden van durentyt oft van oploop van wateren, waer om die stadt vanden Bosch wel mach geneumt werden een toevlucht en. onderstant van allen armen menschen.
Ten vierden soo zyn die vanden Bosch seer neerstich om haer broot te winnen en. haer ambacht te vervolgen. Sy hebben voor een maniere, dat sy haer kinderen tot geen leecheyt en houden, maer sy doen haer kinderen van ioncx op een ambacht leeren, of zy doen haer kinderen scholen gaan, het sy buten of binnen der stadt, of zy doen haer kinderen leeren comenschappen, midts welcke toe compt, datmen in alle landen of steden Busschers vynt, en. dat in die stadt menich treffelyck ryck borger, soo ambachsman soo coopman, woonende is, alsmen oock wel sien mach die playsantelike husen, die dagelyckx inde stadt vanden Bosch getimmert en
gebetert(1)werden.
Dat die stadt van Tsertoghenbosch altoos doorgaens wel geregeert is geweest van goede regenten en. heeren.
Al eest alsoo dat die stat vanden Bosch principalyck staet op die ambachten en. comenschappen, die van die neerstige borgeren: nochtans syn altoos in die stat
ge-(1) Bij B. weggelatengebeteert, waarvoor wij gebetert geschreven hebben.
Cornelis Rudolphus Hermans,Verzameling van kronyken, charters en oorkonden betrekkelijk de stad en meijerij van 's Hertogenbosch
weest rycke en. eedele mannen, daer die stadt af geregeert is geweest, als:
schepenen, raetsheeren(1), door wyens deuchdelickheyt, vromicheyt, wysheyt en
cloeckheyt die stat dicwils in eenen geluckigen staet en. welvaert gestaen heeft en. veel victorien tegen die Gelderschen gehadt hebben: door welcke saecke die stadt
vanden Bosch een vernaemde(2)en. vermaerde stat altoos is geweest, en. hier om
hebben sommighe groote heeren en. princhen vrintschap mit die stat gehouden, als: hartoghe Art van Geldre, die een vrouwen bruer was ten Bosch int sint Ians
kerck en. een oude schutter, seer neerstelycke onderhoudende(3)die costumen van
die bruederschap van ons lieve vrouwe en. van die oude schutters, wyens herte noch ten Bosch int clooster van sinte Geertruyt opt choor bewaert werdt; item die
vrome grave van Bueren; her Frederick van Egmont(4), wyens huysing ofte paleys
noch staet in die Orten straet by dat heylich Cruys poorte, die menich spronck reyse(5)
en. menich verdriet gedaen heeft den Gelderschen, ter liefden van die stat vanden Bosch; desgelycke zyn sone, grave Floris van Bueren, heere van Iselstein, die oock altoes vrintschap met die stadt gehouden heeft en. was oock inde bruederschap van ons lieve vrouwe en. een ionge schutter seer liefgetal en vrinthout onder die borgers, en. hadde syn wooninghe of herberghe in die Postel straet; ende voort meer andere heeren, vorsten en. oock steden, die hen mitter stadt vanden Bosch
versellet(6)hebben en. vrintschap gehouden hebben.
(1) B.lantsheeren, maar verkeerdelijk.
(2) Bij B. weggelatenvernaemde.
(3) Bij B. weggelatenals: hartoghe enz. tot onderhoudende.
(4) V.Egemont.
(5) Spronck reyse, vijandelijke inval, KIL.
14
Hier volgen nu nae die namen van die ridders, die als schepenen mede die stadt van Tsertoghenbosch geregeert hebben in verscheyden iaeren.
Her Arnt Dicbier; hy was schepene int iaer ons Heeren dusent iijcende xiiij.
Her Gosen die Cock; hi was scepene inden iaere ons Heeren dusent ccc ende xvij.
Her Ian van Eyndhoven; hi was scepene anno dusent ccc ende xix.
Her Henrick van Nulant; hy was scepene int iaer ons Heeren dusent ccc ende xxx.
Her Henric van Modrecht(1); hy was scepene anno Domini dusent ccc ende lv.
Her Rhicalt van Ouden; hy was scepene int iaer ons Heeren dusent ccc ende lvj. Her Emondus die Rover was scepene int selve iaer.
Her Dirick de Rover was scepene int iaer ons Heeren dusent ccc ende lxxj.
Her Arnt die Rover was scepene int iaer ons Heeren dusent ccc ende lxxxiij(2).
Her Gosen van der Aa was schepene int iaer ons Heeren dusent ccc ende lxxxvij.
Her Willem van der Aa was scepene int iaer ons Heeren dusent ccc ende lxxxvij(3).
Her Dirc die Rover was scepene int iaer ons Heeren dusent ccc ende xcviij. Her Willem van Gendt was scepene anno Domini dusent cccc ende xviij.
(1) V.Moerecht.
(2) Bij B. staatHeer Edmondus de Rover was schepen anno 1383. Alzoo heeft de afschrijver
vier regels overgesprongen.
(3) Deze persoon bij B. weggelaten.
Cornelis Rudolphus Hermans,Verzameling van kronyken, charters en oorkonden betrekkelijk de stad en meijerij van 's Hertogenbosch
Her Dirck van Merchem; hy was scepene int iaer ons Heeren dusent cccc ende xix. Her Ian Back; hy was schepene int iaer ons Heeren dusent cccc en lxxxij. Her Ian van Brecht; hy was scepene int iaer ons Heeren dusent ccccc ende xxvj. Hercules Keystergat; hy was scepene int iaer ons Heeren dusent ccccc ende xxxviij.
Her Willem van Oss was scepene int iaer ons Heeren dusent ccccc ende xlj. Her Ian vanden Wygaert; hi was scepene anno Domini dusent ccccc ende xlij. Her Gerit van Vladeracken, heere van Geffen; hy was schepene anno domini dusent ccccc en. xlvij.
Her Walraven van Erp; hy was scepene int iaer ons Heeren dusent ccccc ende xlv(1).
Binnen de stat van Tsertogenbosch zyn twee dusent ende iiijcvuersteden(2).
Dit zyn de godshusen oft gasthuysen(3)
van mannen en. vrouwen binnen der stadt van Tsertogenbosch.
Opten Hulenborch een manne gasthuys, geheten Loyaers(4)gasthuys.
Aldaer Ian Schilders gasthuys van seven vrouwen.
(1) Bij B. het jaar weggelaten. In de voorgaande lijst is de stijl bij B. verkort.
(2) Bij B. deze regels weggelaten.
(3) Bij B. isgasthuysen weggelaten.
16
By sinte Barbare capel Agnes vanden Broeck gasthuys van seven vrouwen. In die Orten straet sinte Loens gasthuys van seven vrouwen gheheiten her Coenraets gasthuys van Driel.
Aldaer Gherit die Werd gasthuys van seven mannen. Aldaer Art van Ouwens gasthuys van seven mannen.
In die Hintemer straet in die Gruytstraet Henrick Brands gasthuys van seven vrouwen. Aldaer dat groot gasthuys.
Aldaer her Henrick van Neynsel gasthuys van xiiij vrouwen. Aldaer iouffrou Crystyns Meelmans gasthuys van xiij mannen. Aldaer Art Keyts gasthuys van xij vrouwen.
Aldaer sint Anthonis gasthuys genuemt Anthonis Wynschot van acht vrouwen.
Opten Wynmolen berch Deventers gasthuys van(1)mannen.
In sinte Iacops straet Roelof mitten Kese gasthuys van acht vrouwen. In die Schilders straet heer Adams gasthuys van xij mannen.
Opten Papen huls her Adams huysvrou gasthuys van xiiij vrouwen. Aldaer Ian Moons gasthuys van mannen.
(1) Bij B. eene ruimte opengelaten om het getal in te vullen.
Cornelis Rudolphus Hermans,Verzameling van kronyken, charters en oorkonden betrekkelijk de stad en meijerij van 's Hertogenbosch
In die Postel straet iouffrou Margriet Spyckers gasthuys van vrouwen. In die Verwers straet Henrick Smeets van Vessem gasthuys van mannen. In sint Ioris straet Iacop van Oosterwyck gasthuys van veertien mannen.
Aldaer Aert Berwers gasthuys van mannen.
Opten Vuchteren dyck Heyms gasthuys van mannen(1).
In sint Ioris straet meester Stevens vanden Broeck gasthuys van mannen. In die Ramen Ian van Berckels gasthuys van vrouwen.
In die Putstraet Margriet Heerens gasthuys van vrouwen.
In die Pepers straet een gasthuys van vrouwen, genuemt Uleman of Brant gasthuys.
Hier volgen die negen blocken binnen deser stat van Tsertogenbosch.
Inden eersten opt Hindemer eynd totter Gherlinxse brug mit allen straetkens daer toe behoorende.
Den anderen block van die Geerlinxse brug totter gevangen poorte toe mit oock haer toebehoorten.
18
Den derden block die Kercke straet, Peper straet, Put straet mit haren toebehooren,
metter helft van die Verwer(1)straet.
Den vierden block die Boortscen(2)straet, die oude Diese, die Volders straet, den
ouden Huls, sint Ioris straet mit allen syden straetkens, noch die Lombartsche brug en. mit die helft van die Verwers straet.
Den vyfden block die Vuchter straet tot theylich cruyce poort toe mit allen syden straetkens.
Den sesten block den Vuchteren dyck tusschen beiden poorten mit allen zyden straetkens.
Den sevenden block die Vismerct mit die Corenbrug mittet Cruys straet, Karrestraet en. alle andere straetkens.
Den achtsten block die geheel Orten straet mit haer siden straetkens rontsomme. Den negensten block die geheel merct en. Tolbrug.
Dese nageschreven steden en dorpen halen haer hooft vonnisse tot Tsertogenbosch.
Endoven, Helmont, Huesden, Vianen, Doermael bi Loven, Vlierden, Doorne, Heze ende Leend, Rithoven, Someren, Oss, Berchem, Heeswyck, Dinter, Berlicum, Roey, Oesterwyck, Hilverenbeek, Landen by Thienen.
(1) B.wevers, doch verkeerdelijk.
(2) Beurse.
Cornelis Rudolphus Hermans,Verzameling van kronyken, charters en oorkonden betrekkelijk de stad en meijerij van 's Hertogenbosch
Ende die van Landen, te weten, die schoutet en. iiij scepenen haelden haer vonnis
int iaer van xvoende xxx in Februario ten Bosch, en. werdt haeren wyn geschoncken
van die heeren.
Vanden eersten oorspronck der vromer ende playsantelycker stadt van Tsertogenbosch.
In den tyden dat int hartochdom van Brabant dommineerde als prinche en.