Onder een verzameling pamfletten, die de Utrechtse Universiteitsbibliotheek ten geschenke kreeg van de heer B.W.G. Wttewaall, bevindt zich een zeldzaam boekje van één vel druks, dat ik nergens vermeld vond. Op het titelblad staat:
Ultrajectina Umbracula Ofte: Lind-en-iepe-loff
Van Jans Kercken-hoff Ghedruckt Anno 1642.
De lof van het Haagse Voorhout, door Huygens gezongen, heeft de Utrechtse dichter aangespoord om het boomrijke Jans-kerkhof op een dergelijke wijze te eren. Al heeft de navolger het peil van de jonge Huygens niet bereikt, zijn gedicht is niet zonder talent geschreven, en. verdient uit taalen letterkundig oogpunt onze aandacht.
De auteur heeft zijn naam niet rechtstreeks genoemd, maar zijn werk bevat twee aanwijzingen die ons op het spoor brengen. Op het graf van zijn vader, die in de Janskerk begraven ligt, staat het familiewapen ‘getekent met drie kronen’ ❘(vs. 321), dat toebehoort aan de bekende Utrechtse familie De Roy of Regius. Dr. A. Hulshof, die mij op dit boekje opmerkzaam maakte, vond dit bevestigd door de Griekse vertaling van diezelfde naam in het woordβασιλισϰος, aan het slot afgedrukt.
Zoekt men in deze familie naar een geletterde jonge man, die dit gedicht had kunnen schrijven, dan ligt het voor de hand, te denken aan de zeer bekende Henricus Regius, die
naam maakte als hoogleraar in de medicijnen en als Cartesiaan1).
Deze Henrick werd in 1598 geboren als zoon van Justus de Roy en te Utrecht opgevoed door zijn oom Hadrianus de Roy, lid van de vroedschap. Na zijn studie en zijn buitenlandse reizen vinden wij hem als stadsdoctor te Utrecht van 1625 tot omstreeks 1630. Dan vertrekt hij naar Naarden om rector van de Latijnse school te worden. In 1634 keert hij voorgoed naar Utrecht terug, waar hij in dit jaar huwt met Maria de Swert. Hij zou dan omstreeks 1625 het gedicht geschreven kunnen hebben, dat hij zelf niet de moeite waard achtte om te laten drukken, en dat eerst in 1642 op een of andere wijze in handen van een drukker kwam.
Deze veronderstelling blijkt bij nadere beschouwing onhoudbaar. Wij kunnen namelik nog nagaan welke graven zich in de Sint Janskerk bevonden. Het handschrift van Van Engelen, op het Stadsarchief te Utrecht bewaard, geeft tweemaal het wapen met de drie kronen (I, blz. 148): de eerste maal alleen met het bijschrift: ‘obiit Ao CIƆIƆCXXXIII’, de tweede maal met het uitvoeriger opschrift: ‘Obiit 6 April 1638’. ‘Nobilissimo et strenuissimo viro doioanni regio in vita cohortis ad usum foederatarum provinciarum centurione2)sub auspiciis illustrissimo2)principis a nassau.’ Al was het eerste graf dat van Justus de Roy, dan zou het gedicht na 1633 geschreven moeten zijn, wat niet waarschijnlik is. Bovendien noemt de dichter zich ‘u alderjonghste kint’ (vs. 310), terwijl wij uit een handschrift van Cornelis Boot weten, dat Henricus Regius slechts één zuster had, die jonger was dan hij. Op grond van dit alles, is het meest waarschijnlik dat de auteur de jongste zoon van de in 1638 gestorven Johannes de Roy was, en zijn gedicht inderdaad dagtekent van 1642, het
1) Zie het proefschrift van Dr. M.J.A. de Vrijer: Henricus Regius, een ‘Cartesiaansch’ Hoogleeraar aan de Utrechtsche Hoogeschool (Den Haag - Mart. Nijhoff - 1917).
2) Deze fouten tegen het Latijn komen voor rekening van de afschrijver; waarschijnlik was de zerk op die plaatsen afgesleten.
2) Deze fouten tegen het Latijn komen voor rekening van de afschrijver; waarschijnlik was de zerk op die plaatsen afgesleten.
jaartal dat er onder gedrukt is. Onder de schaarse gegevens die voor de tijdbepaling dienst zouden kunnen doen, is er geen die met dit jaartal in strijd is1). Van de beroemde Utrechtse stadgenoten worden er een drietal aangeduid: Voetius (vs. 98), Anna Maria Schuurman (vs. 105) en Antonius Aemilius (vs. 110), die rector was van de Latijnse school en tevens hoogleraar in de geschiedenis en
welsprekendheid. In 1638 nam hij wegens afnemende gezondheid ontslag uit de schooldienst, maar bleef hoogleraar tot 16542). De jonge dichter kan zich dus in 1642 nog de Caesar-lektuur bij de gewezen rector herinneren.
Tot een nadere beschouwing van inhoud en stijl stellen wij de lezer in staat door het gedicht in zijn geheel te laten volgen.
U t r e c h t , Sept. 1920.
C.G.N.DE VOOYS.
Lind-en-iepe-loff. van ians kercken-hoff.
1 Kerck-hoff wel te pas gelegen,
Wydt-gestreckt omGodes huys,
Om daer in syn plicht te plegen Buyten ydelheyts gedruys:
5 Hoff met gras en bosch beladen;
En door-sneden overal Met gelycke wandel-paden
Niet te breedt, off niet te smal:
Eertyts hobbligh vandeKlompen,
10 Daer menCruys en Kruydt sagh by;
Dat voorGeestelose rompen
1) De Redaktie wijst mij nog op vs. 499-500, die een duidelike toespeling bevatten op het onthaal van Henriette Maria van Engeland te Amsterdam in 1642.
2) Zie het artikel van Ds. G. Schotel overAntonius Aemilius in de Utrechtsche Volksalmanak van 1845.
Was vergeefse talmery
Nu syt ghy ontlast vanlycken:
En u aerd en hoeft voortaen 15 Voor geen aerde meer te wycken,
Alse voor-tyts heeft gedaen. Nu syt ghy beset met reken
Soo vanLind, als iepe-groen;
Daer gelieven onder spreecken
20 En 'tnootwendigh ydel doen.
Saght! myn vluggegans, waer henen?
'T is nogh vroeghjes op den dagh, Om de vryeri te menen
Eer het avondt werden magh. 25 Vogels, die nogh even sliepen
Onder 't nieuweSomer-dack,
Singen op de donckeriepen;
Huppelen van tack tot tack..
Hoort!Pandions bloet geschonden
30 Meet met droeve sangen aff
Susters schand, en swagers sonden, En haer onverdiende straff. Mooght ghy hier met vreden fluyten,
Naghtegaeltje, lente-luyt. 35 Daer somwylen stocken stuyten
Op een kalekalver-huydt!
Daermen hoort op yser-kragen
Schaven menighesse-speer,
Alsmen van deWacht komt jagen,
40 Off neemt derwaerts synen keer?
'T schynt wel, ghy bemindt de wapens, Die rechtveerdigh syn gevat,
Als geen rust, en weynigh slapens Godes vrienden maeckten mat:
45 Als diengeessel van Godts-volckje,
En dievonck van Spaenjes gloet,
'T wel-wat duyster-maer-een-wolckje
Soop hetStichtse goet en bloet.
Vloeck van steden, haet van dorpen,
50 Stercke jager voor den Heer,
Waert ghy dogh heel jongh geworpen In de vloet van 'thelse Meir! Dat wy 't maer voor dromen hielen
(Daerom ghy soo god-loos loeght) 55 Van soo veel onnosel Zielen,
Die ghy uyt het lichaem joeght! Wel! wat hoor ick gunder schreuwen
Al wat verr ter stadtwaert in?
'T synVerschrickers van de leuwen:
60 Boden van de Dagh-bodin:
Vechters met eenkam en spoiren:
Weckers van denDienstbaer hoop:
Twemael wonderlick geboren
Kenners van hettyt-verloop.
65 Maer om wat te gaen ten enden
Van ditover-welft-gehught,
Moet ick derwaerts henen wenden: Want daer is een ruymer lucht. Siet Aurora dogh eens vleyen
70 Haren nieuwenBruydegom,
En een bed van rosen spreyen
Tot een soetenwellekom!
Tithon sal geen handen wringen Om syn overspeligh wyff:
75 Singend door hetgroen te springen
Is nu maer syn tyt-verdryff Phoebus schynt syn Lief te kennen:
Roert het guldeswepen-snoer,
En hy soeckt met haest te rennen
80 Van de grysePeeckel-hoer,
Die hem onder, die hem boven Heeft gewassen na den eys: Want hy was besweet, bestoven
Van synAltyt-eene-reys.
85 Dit genoeglyckmorgen-koeltje
Is de tyt vanRymery;
Eer denLichter met syn boeltje
Pleeght gepleeghde snoepery. Hy verlight het breyn wat later,
90 Alsde kintsheyt van den dagh,
Die het sprenght metrosen-water,
Dat hetwoorden vleghten magh.
Nu en hoor ick niet te swyghen
Van soo menigh kloeckegeest,
Of in schone boecken leest.
Nu en slaept niet onsenherder
Die met een gewisseVoet
Komt van dagh tot dagh alverder,
100 En versterckt het swack gemoet.
Nu is besig 'Twerelts-wonder
Der verachte-vrouwenwraeck,
Daer de mannen moeten onder Offin oirdeel, off in spraeck.
105 Glans, enschuersel van de mannen,
Uwekonst is seer gelyck
Hem, dienRomen heeft gebannen
Sonder klare reden-blijck. Oock en moetmen niet vergeten,
110 O!Aemili, uwen loff;
Die nu (giss'ick) zijt geseten
In hetgroen van uwen hoff;
Daer ghy als een hoofden-breecker
Soeckt verbreydingh op 'tverhael
115 Van dienveel-door-weynigh-spreecker
Met een reeden-rijcke tael. Ogh! hoe werd ick vaeck bewogen,
Als alleen utongh en handt
Gaen door oiren en door oogen
120 In dit onrijp jongh-verstant!
Als ghy breder aff gaet setten
Metghespreck en met gereck
Cesars trouw bestendigh letten
Op SynLegers-yet-gebreck.
125 Hoe dat nu deMaen gedoocken
Achter een bedroefde wolck, Dan een peert van toom gebroocken
Brenght verbaestheyt in hetvolck.
Ia, hoe sich deRoomse helden
130 (Door verscheijden vreemdt-geval)
Tegen diegar-mannen stelden
In geberght, off bosch, off dal.
Ick en ben geenpluyme-strycker?
Maer het dunckt mij wonder wel,
135 DatGodt onse stadt maeckt rycker
Met nogh menigh wijs-gesel, Die daerom is niet te minder,
Schoon dit ongesoute werck Hem niet uyt-roept om 't Verhinder
140 Van een ander oogh-gemerck.
Maer wat is dit voor een plaetsje, Daer ick heb soo langh gestaen: Daer mijn oogh soo menigh kaetsje
Op hetdagen heeft gedaen:
145 Daer ick eerstmael was gekomen,
Doen de schorrekrayers-tael
Ons het horen had benomen
Van de SoeteNaghtegael?
Ruymte voor de State-Kamer:
150 Enghte naer 'tSuyd-oosten toe;
Noyt en sach ick aengenamer, Als ick tegenwoordigh doe. Dese menschen-dicke-Swieringh,
Die hier wegh en weder woelt,
155 Is onskerck-hoff een vercieringh,
Daer myn tere pen op doelt. Gladde baen, gelycke steentjes
In de aerde neer geset
Op het Smal, alscyffer-eentjes,
160 Daer geen voet werdt door belet?
't Waer te wensen dat deGroten
Die u dickwils over gaen, Noyt haer voeten mochten stoten
Tegen dwase lusten aen:
165 Want deSaecken gaen al slapjes
Alsmen eerst niet aff en leyt
(Eermen treedt opdese-trapjes)
Gelt-en-eer-begerigheyt.
Nu, ick moet ditVlack begeven:
170 Want de klock slaettien en twee:
Phoebus is op 't hooghst verheven
En soo doet dewyser mee.
O! wat werden sy al wyser, Die bedencken dat de tyt,
175 Even als eenuire-wyser,
Soo in stilheyt henen glijdt! Dese uir is uijtvercoren
By degravers aen de sloot,
180 Wachtje schinck en roggen-broodt. Broodt-versnipper werdt geslepen;
Enontfanger van 't gemael
Meent datslockert is genepen
Van eenKromme kennip-ael.
185 Titan kort de lange schimmen,
Die ons scheyden van synvier:
Hy en kan niet hoger klimmen. 'Tis te heet; ick ga van hier. Iepen-schorssen; linde-tackjes,
190 Iont my weer uwildernis:
'Tvalt ons gunder al te vlackjes Nude Son in 't suijden is. Son en kan geen gaetjes vinden:
En u bladers overvloet
195 Wijckt geenHaegse bleecke linden,
Schoon ick Huygens wycken moet. 'Tis geleden weynigh dagen
Dat ick hier eenborsje vond
Op ditbanckje sitten klagen;
200 'Twas een hete middag-stond:
Maer hy voelden minne-stralen Meer, als dieApollo schiet; Dat hy klaghtigh gaet verhalen,
Eer hy my, off yemant siet. 205 Iuyst soo sluyp ick aen een kantje
Achter eenen diekeniep,
Om te horen wat hetquantje
Met soo groten yver riep.
Wintje, (Sprack hy) ogh! hoe woel ick
210 Door u aengenamen blas
Niet soo Sienlick als gevoelick! Nochtans blyf ick die ick was Wintje, woudt ghy my genesen
Van Cupido's wrede Vlam, 215 Seecker gy Soudt oorsaeck wesen
Dat ick u omhelsen quam. Windtjen, hoe sal ick u noemen?
Vyant van 't Verhitte Vee: Vyandt van de teere bloemen:
220 Op-roer van de stille Zee:
Rust van roeyens op de doght: Procris-twyffel in het minnen,
Dat haer heeft ter doot gebroght: 225 Graffste van tot-ramp-geboren,
Diemen om een stil geraes, Om een Vondt van 't onverloren
Maeckt tot swarte-pickers-aes: Vier-uyt-blusser, vier-onsteecker:
230 Buyger van de swacke bies:
Peren-schudder: bloeysem-breecker Malders segen: vlas-verlies. Wintje, Segg' ick nogh een reysje,
Ruysser door dit iepen-hout; 235 Ghij waert met myn eygen meysje
Gister avont wat te stout:
Want ghy lachten, en ghy bromden Dat het doeck van 't borsje vloogh; Dat de syde rockjes kromden,
240 Als een op-gespannen boogh:
En gy spreyden en verdeelden Op de wangen al het haer: Ia! gy vleyden, en gy streelden
Over 't hertjen hier en daer. 245 Wintjen hebje sulcke streecken?
Ia! gij sijdt van stouten aerdt: Maer ick sal u Coningh Spreecken,
Dat hy u in 't Slot bewaert.
Off ghy 't Schoon maer woudt verkoelen,
250 Daer myn branden komt van daen;
Ick en vraegh niet na dat woelen: Laet myn Rosemontje gaen. Rosemont is myn vermaecken,
En haer hertje leyt by 't myn: 255 Sou daer ymant an geraecken
Sonder my verdriet te syn? Rosemont, myn Schonen engel,
Deckt u lely-witte vel
Voor de wint, dien stouten bengel:
260 Want het is een licht gesel:
Lydt geen winden meer na desen Voor de wooningh van u hert, Off myn lichaem sal haest wesen
Daer geen windt vernomen werdt.
265 Langer had denquant gesproocken
Maer hetschreyen, en gesught
Heeft syn reden heel gebroocken: En ick lachten om de klught.
Ogh! wat heeft deliefde kraghten!
270 Dat den genen, die bemint,
Moet met duysent na-gedaghten Vresen voor de schrale windt!
Ey siet daer een hooplick-eyen
By een statichkoets-gery!
275 Syn dit adelicke reyen, Die daer sitten sij aen sy? Dit is wel een moye proncker
Iuyst beneven IofferPuys:
Kenje wel een stroye-Ioncker,
280 Off eenstock-vis in het pluys?
Neen, die man is nogh al rapper, In de alderleste koets:
Noyt en sagh ick groter snapper: Siet! wat heeft de kerel moets! 285 O! wat synder nu al basen.
Als het soo gaet voor de windt;
En wat algehelmde hasen
Alsmen tegen stroom begint! Nu is yder een verstandigh,
290 Die eenIoffer-praetjen houdt;
En tot alle saken handigh,
Die veel duysent leugens flouwt:
Maer sooNederlantse weelde
Eens (datGodt verhoeden wil)
295 Weer het bloedigh schreyen teelde
Van moordtdadighSweert-geschil:
Syde-kousjes, witte stevels,
Wel! waer blijfje kloeckemaets?
Rouw' verstanden, nette knevels,
300 Geeft ons nu een weynigh raets.
Tis veel vryer wat te hollen
Met dekoetsen over-straet:
Off daerPalme-kogels rollen,
305 Siet! ick moet myn grage sinnen
Wat gaen voeden inIans kerck;
Daer mynVaderlant is binnen
Onder een behouweSerck.
Ah! te-laet-beminde vader,
310 'Tis u alderjonghste kint,
Dat u duyster graff komt nader; En sich hier alleenigh vindt: Klachten kundt ghy nu niet vaten
Want u eenedeel is caff;
315 En hetander los-gelaten
Uyt deklem van aerdtse draff.
Efter moet ick dit ontvouwen: 'Tis wel wonder, dat de Nijt Ons dit plaetsen nogh laet houwen;
320 Daer ghy sonder wesen sijt.
'Tgraff getekent met drie kronen Brenght my in gedaghtenis, Dat myn lichaem soo sal wonen,
Als 't geenZiel-huys meer en is:
325 Dat ick sal maer een-mael sterven: LieveZiele, siet wel toe.
Daer ghy kennis van moet derven,
Iswanneer, en waer, en hoe.
Tyt en plaets syn u verborgen:
330 Leert dan sonderaerdtse pyn
Steedts en overal te sorgen,
En inboete veerdigh syn.
Off uGodt by droncke lieden,
Off by giftighhoer-gequeel
335 Voor syn aenschijn sal onbieden,
Weet ghy oock niet,weerde deel:
Wilt derhalven altyt leven Soo, en in de selve staet, Daer ghy geerne in soudt geven
340 Rekenschap van uwe daet.
En wilt vorders oock bedencken
Met voorsichtighogen-keer,
Dat wy, eer ons Sieckten Krencken, Dickwils sijgen doot ter neer: 345 Ogh! wat synder rode lippen
En verstijfft, als hardeklippen; Eermen yetwes wierdt gewaer!
Maer hy wil dekerck toe sluyten,
350 Die daer rammelt aen de deur.
'Tis al laet: ick ga na buyten
Uyt dit nareserck-getreur.
Bosch, ick Kom u weer genaken; Schoon een bladt, off groene pael 355 Nu geen schimmen konnen maken:
Want 't is schaduwe al temael. Immers sult ghy my bedecken
Met u lightewemel-top,
Als ick vliede voor het lekken
360 Van een dichtenHemel-drop.
Siet! hoe schielick dat de luyster, En de glans van alles wijckt: En hoe door het blinde duyster Al 't geschapen swart gelijckt! 365 Al de vogels zijn aen 't swijgen;
Doch hetspeck-begeerigh-spoock
Schijnt nu weder moedt te krijgen;
En deWijsheyts vogel oock.
Werckers handen zijn ontslagen
370 Van een langenharden-tast:
En de peerden van de wagen: En den esel van den last. Avondt-schaduw', groote lommer;
Bode van de stille rust:
375 Minne-decksel: al-vermommer,
Als-men neus en ooren kust: Oorsaeck dat de vingers soecken
By een wonderbarebril
In die reuckerigehoecken,
380 'Tgeen dat niemand vinden wil:
Schyn van droefheyt: vreugt van dieven: Af-laet van de schildery:
Pijn van siecken: troost vanLieven:
Suypers morgen: waght-gety:
385 Avondt, eynde van myndighten;
Hola! 'tis een uir te vroegh: Want hier rysen nieuwe lichten.
Dit synvenus ondersaetjes,
390 Die daer komen paer en paer:
Hoor eens watte soete praetjes Datse houden met malkaer! Dogh om met gemack het spreecken
Van dejeught te horen aen,
395 Moet ick my wat gaen versteecken,
Daer deiepen dichter staen.
Ey! siet hier eensIoffer peuckel! Hollandts moertjen; halve meyt,
Hebje daer eenstichtsen kneuckel?
400 Sus! wat off denplatter seydt?
+
Vrijer.
+
Vaeyjer bauwt nogh ja hy trauwen, Aen de vaert een beetjen eerdt, Dat ick na sen doot sel hauwen:
'Tis nogh wel een deytje weerdt.
405 Als wij daer dan same waren,
(O men dunckt dat ick 't al doe!) Sauwe wy eens speule varen
Met een scheuyt na hieren toe: O! hier is soo veul te keycken:
410 Woeint1)hier gaetmen in ferveel:
Eutert daer syn soo veul reycken 'Tis leuy-lecker leyntje, Neel. Wel, wat segje daer van, neeltje.
Poesme sles, en neemt het an:
415 Vat den appel by het steeltje,
Nauw het jauw gebeuren kan.
+
Vrijster.
+
Noe ije, hoor iens, malle Pieter, Hoe ick an moy goetje quam. Moertjen woonden in de gieter,
420 By een bregg te Rotterdam:
Vaertje was allangh estorven: Moertjen had ien out gebreck, Dat haer bienen had bedorven;
Datse gaen most op ien kreck.
425 Doense noe as ien scharminckel,
Kranck te bedde was erocht,
1) In de druk staat eena en e dooreengevlochten, gevolgd door i. Welke onschrijfbare klank de dichter aan heeft willen duiden, is moeielik na te gaan.
Quam ick iensjes uet de winckel, Dat ick haer wat proemen brocht, Ia, ja; die het slot sou waghten
430 Van dithollandts sot geklap,
Moest hier wel by na vernachten: Dies ick al wat vorder stap.
Gunder is eenNieumeegs gasje:
'Tis soo netjes, off het lagh 435 In een kisjen off een kasjen:
Wel! wat brenght dit voor den dag?
+
Vrijer.
+
Liesbet, wolde met den alden Gosen soo gaen trouwen? neen; Laet ons samen hues gaen halden:
440 Smiten wi ons tuegh bi een.