Deel V. Landbouw in de toekomst
5.2 Ecologie (planet)
In dit rapport werd veelvuldig aangetoond dat de land-bouw in Vlaanderen en Europa sterk door een ecologisch kader beïnvloed wordt. De uitdagingen die zich op dit vlak duidelijk aftekenen zijn klimaatverandering, biodiversiteit, water, bodem en niet-hernieuwbare hulpbronnen.
De relatie van de mens met de rest van het ecosysteem kan voor een groot deel gevat worden aan de hand van het begrip ecosysteemdiensten. Ecosysteemdiensten zijn de voordelen die mensen van ecosystemen hebben.
Doordat landbouw nauw verweven is met de rest van het ecosysteem is hij ook gevoelig voor verstoringen die er plaatsvinden. Wanneer diensten als bodemvorming, be-stuiving of waterhuishouding in het gedrang komen dan zal de landbouw hier snel onder lijden. Vandaar de stij-gende maatschappelijke aandacht voor de relatie tussen landbouw en ecosystemen. Het recentste natuurrapport (www.nara.be) is volledig gebaseerd op ecosysteemdien-sten, waarvan verschillende rechtstreeks met landbouw verbonden zijn zoals voedselproductie, natuurlijke plaag-beheersing, erosie en bodemvruchtbaarheid, …
Agro-ecologie en agro-ecologische principes krijgen Miscanthus
61 recent veel aandacht. Agro-ecologie kan omschreven
worden als de wetenschap die ecologische principes toe-past om duurzame landbouwecosystemen te ontwerpen.
Agro-ecologie probeert de nood aan chemische stoffen te beperken door landbouwsystemen te ontwerpen - zowel op bedrijfs- als op landschapsschaal - die de natuurlijke ecosystemen zoveel mogelijk benaderen. Als voorbeeld van een agro-ecologisch principe wordt vaak natuurlijke plaagbeheersing vermeld. Er kan dus gesteld worden dat deze wetenschap gebruik maakt van ecosysteemdiensten, maar het gaat ook breder. Agro-ecologie heeft volgens sommige strekkingen ook betrekking op sociale en eco-nomische rechtvaardigheid. Het onderscheid met duurza-me landbouw is dan ook niet altijd duidelijk (Metaforum, 2015).
Omwille van de kostprijs voor energie, de eindigheid van grondstoffen en het belang van het klimaat, vloeien nu al projecten en initiatieven voort rond energie efficiëntie en –opwekking zoals uit biomassa. Rekening houdend met de dalende beschikbaarheid van fossiele brandstoffen zal het ook in de toekomst noodzakelijk zijn om de energie efficiëntie te verbeteren.
Het belang van de bodemkwaliteit groeit. Bodemkwa-liteit is een complex begrip waarbij chemische, fysische en biologische factoren interageren. Het streven naar een verhoging van het organische stofgehalte in de bodem is een lange termijn proces, maar kan sterk bijdragen aan verschillende doelstellingen. Met het zwaarder worden van de landbouwmachines neemt ook de aandacht voor bodemverdichting toe. Innovatieve technieken zoals ban-dendrukwisselsystemen kunnen een verslechtering van de bodemstructuur helpen vermijden.
De voetafdruk van voedsel bedraagt een derde van onze totale ecologische voetafdruk. Duurzamer voed-sel consumeren is dus een belangrijke manier om deze voetafdruk kleiner te maken. Het consumentengedrag is hierin een kritische factor, want jammer genoeg bestaat de paradox waarbij de samenleving aan de ene kant pleit voor een duurzame landbouw, maar aan de andere kant de consument onvoldoende bereid is daarvoor te beta-len. Het promoten van korte keten zoals thuisverkoop, CSA-bedrijven, voedselteams etc, … kan een manier zijn om het tij te keren en draagt bij in de doelstellingen rond klimaatneutraliteit.
Voedselverspilling is een belangrijk thema op de politie-ke agenda en een verdopolitie-ken milieuprobleem. De VN schat dat wereldwijd ongeveer een derde van de voedselpro-ductie verloren gaat. Die verspilling is een gemiste kans om de globale voedselzekerheid te verbeteren. In landen met hogere inkomens ligt het probleem overwegend bij de consument en de distributie, waar 40% verloren gaat (Platteau et al., 2014). Verlies aan voedsel staat gelijk aan verlies van schaarse grondstoffen, energie, water enz. die gebruikt worden om het voedsel te produceren. Het to-tale voedselverlies plus de nevenstromen die ontstaan in de Vlaamse voedselketen wordt geschat op 1.936.000 tot
2.290.000 ton of 314 tot 372 kilogram per capita en per jaar.
5.3 Welzijn (people)
Het groeiend maatschappelijk bewustzijn rond voe-ding kan gezien worden als een kans (SALV, 2015). De trend van verbreding zal zich daardoor naar alle waar-schijnlijkheid verderzetten. Ook nieuwe vormen van land-bouw zoals stadslandland-bouw en community supported agriculture (CSA) zullen hier wel bij varen. Er is momen-teel nog een grote diversiteit van wat onder de noemer stadslandbouw gerekend wordt. Op dit moment ligt de focus van stadslandbouw vaak nog op sociaal en ruim-telijk vlak. Het heeft een educatieve functie, het kan bij-dragen tot groenvoorziening, sociale tewerkstelling creë-ren, tijdelijke invulling geven aan braakliggend terrein en sociale cohesie bevorderen. De economische component zal op termijn mogelijk de doorslag geven. Er is wel een consensus dat lokale voedselstrategieën kunnen bijdragen aan sociale cohesie en een hulpmiddel kunnen zijn voor de integratie van zorgbehoevenden.
Ook de vergrijzing kan het consumptiepatroon beïn-vloeden en hierdoor kunnen bepaalde niches belangrij-ker worden. Ook nu al is vergrijzing in bepaalde platte-landsgemeentes duidelijker zichtbaar dan in andere meer stedelijke regio’s. Brits onderzoek toonde aan dat oudere consumenten een sleutelmarkt zullen vormen voor diver-se goederen, niet in het minst voor voeding. Zo bleken oudere mensen zeer sterk te vragen naar gebruiksgemak, en benadrukken ze het belang van lokaal geproduceerde voeding. Voor deze groeiende groep consumenten spe-len ook gezondheidsaspecten een doorslaggevende rol (VMM, 2012). De vraag naar zorgvoorziening van zowel ouderen als bijvoorbeeld kinderopvang stijgt.
Een open vraag is hoe het welzijn van de boer, gekop-peld aan het inkomen, zal evolueren. Dat zal in belangrijke mate bepalen wie ons voedsel in 2050 zal produceren.
Zaaimachine op perceel met niet-kerende bewerking
Meer lezen?
• Een uitvoerig rapport dat als achtergrond-document bij het Landbouwrapport (LARA) 2014 verscheen, schetst de economische en politieke ontwikkelingen op internationaal vlak. Volgende topics worden o.a. bespro-ken: economische crisis, klimaatverandering, biodiversiteit, niet-hernieuwbare hulpbron-nen, demografie en stijgende levensstan-daarden, ggo’s en internationale handelsbe-trekkingen. (Mahy et al., 2015)
• De drijvende krachten op het landbouw- en voedingssysteem werden in kaart gebracht in het topic-rapport ‘Transitie naar een duurzaam landbouw- en voedingssysteem in Vlaanderen: een systeemanalyse’ (VMM, 2012). De belangrijkste drijvende krachten die druk zetten op het systeem zijn veran-derende consumptiepatronen, stijgende voedselvraag, globalisering, druk op het leefmilieu, klimaatsverandering en een toe-nemende digitalisering. De druk vanuit deze verschillende hoeken wijst op de noodzaak van een veerkrachtig, flexibel en duurzame keten die in staat is schokken op te vangen en de maatschappelijke duurzaamheidsuit-dagingen te counteren.
• Metaforum (2015). Voedselproductie en voedselzekerheid: de onvolmaakte waar-heid. www.kuleuven.be/metaforum
• Vlaamse Land Maatschappij (2015). Boe-ren rond Brussel. Kansen en bedreigingen voor voedselproductie in de Vlaamse Rand.
D/2015/3241/146.
• Vooruitblikken met Veldverkenners.
Hoe en wat eten we in 2050? VILT (2015).
• www.lv.vlaanderen.be/nl/voorlichting-info/
publicaties/studies/voedselverlies
• Vlaams adaptatieplan klimaat
63 ADSEI Algemene Directie Statistiek en Economische Informatie
(onderdeel van de federale overheidsdienst economie)
AJE Arbeidsjaareenheid
BO Beheerovereenkomst
Bodembalans De bodembalans geeft een theoretisch inzicht op het fosfor- en stikstofoverschot.
Het geeft weer hoeveel nutriënten er verloren kunnen gaan, die een maat zijn voor de mogelijke belasting van de lucht en het grond- en oppervlaktewater (MIRA, 2013).
Bodemkwaliteit De bodemkwaliteit is het geheel van biologische, chemische en fysische eigenschappen en processen (MIRA, 2013).
Biodiversiteit De variabiliteit onder levende organismen van allerlei herkomst, met inbegrip van, onder andere, terrestrische, mariene en andere aquatische ecosystemen en de ecologische complexen waarvan zij deel uitmaken; dit omvat mede de diversiteit binnen soorten, tussen soorten en van ecosystemen (93/626/EEG).
CVBB Coördinatiecentrum Voorlichting en Begeleiding duurzame Bemesting
CSA Community Supported Agriculture
EHEC Enterohemorragische Escherichia coli
Functionele agrobiodiversiteit Alle organismen en processen die de landbouw ondersteunen (D’Haene et al., 2010). Zo zal er bijvoorbeeld een gunstig bodemklimaat gecreëerd worden door bodemorganismen en vindt de bestuiving van gewassen plaats door hommels, bijen en andere insecten.
GLB Gemeenschappelijk Landbouw Beleid
IHD Instandhoudingsdoelstellingen
IPM Integrated Pest Management of geïntegreerde teelt
HHZ Homogene hydrogeologische zones
LEADER Liaison Entre Action de Développement Economique Rurale
MAP Mestactieplan
OS Organische stof
PAS Programmatische aanpak stikstof
PDPO Vlaams Programma voor Plattelandsontwikkeling
SBZ Speciale beschermingszone
Vermesting of eutrofiëring De aanrijking van de bodem, water en lucht met nutriënten (stikstof, fosfor, kalium) waardoor ecologische processen en natuurlijke kringlopen verstoord worden (MIRA, 2013).
Vlaco Vlaamse compostorganisatie
VLM Vlaamse Landmaatschappij
VMM Vlaamse Milieumaatschappij
TERMINOLOGIE EN AFKORTINGEN
- ADSEI: www.economie.fgov.be/nl/statistieken/cijfers/economie/landbouw
- Aerts J., K. Bachus, K. Sips, L. Adriaenssens, S. Van Praet (2015). Een studie over het bereiken van de doelstelling om de provincie Vlaams-Brabant als grondgebied klimaatneutraal te maken. In opdracht van provincie Vlaams- Brabant, Future proofed realiseerde deze studie samen met HIVA-KU Leuven en Point-Consulting in onderaanneming.
- Bergen D. (2009) Leefbaarheid in de landbouw – Een werkbaar begrip? Beleidsdomein Landbouw en Visserij, afdeling Monitoring en Studie, Brussel.
- Bomans, K., Gulinck, H., Steenberghen, T. (2009). Het ruimtelijk belang van de paardensector in de Vlaamse open ruimte – een verkennende analyse. Steunpunt Ruimte en Wonen, Heverlee. 74p.
- Boon W., J. Bries, G. Coppens, S. Deckers, F. Elsen, J. Mertens, H. Vandendriessche, P. Ver Elst & N. Vogels (2004).
De chemische bodemvruchtbaarheid van het Belgische akkerbouw- en weilandareaal (2000 – 2003).
Bodemkundige Dienst van België. D/2004/6537/01
- Boon W., P. Ver Elst, S. Deckers, N. Vogels, J. Bries & H. Vandendriessche (2009). Wegwijs in de chemische bodemvruchtbaarheid van de Belgische akkerbouw- en weilandpercelen (2004 – 2007). Bodemkundige Dienst van België. D/2009/6537/01
- Cools N., Wils C., Hens M., Hoffmann M., Deutsch F., Lefebvre W., Overloop S., Vancraeynest L. & Van Vynckt I.
(2015). Atmosferische stikstofdepositie en Natura 2000 instandhoudingsdoelstellingen in Vlaanderen. Verkennende gewestelijke ruimtelijke analyse van de ecologische impact, van sectorbijdragen en van de bijdrage van individuele emissiebronnen. Rapporten van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek 2015 (INBO.R.2015.6897993).
Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek, Brussel.
- Cools N., P. Van Gossum (2014). Hoofdstuk 18 – Ecosysteemdienst behoud van bodemvruchtbaarheid.
(INBO.R.2014.1988205) In Stevens M. et al. (eds) Natuurrapport – Toestand en trend van ecosystemen en ecosysteemdiensten in Vlaanderen. Technisch rapport. Mededelingen van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek, INBO.M.2014.1988582, Brussel.
- Danckaert S. (2013) Bestemming en gebruik van landbouwgrond. Kwantitatief onderzoek naar landbouwgebruik en planologische landbouwbestemmingen, Departement Landbouw en Visserij, Brussel.
- Danckaert S., J. Deceuninck & D. Van Gijseghem (2013). Food footprint: welke oppervlakte is nodig om de Vlaming te voorzien van lokaal voedsel? Een theoretische denkoefening. Departement Landbouw & Visserij, Brussel.
- Dewaelheyns V. (2014) Het tuincomplex in strategisch perspectief. Gevalstudie Vlaanderen. Doctoraatsonderzoek, KULeuven.
- D’Haene K., Laurijssens G., Van Gils B., De Blust G. & Turkelboom F. (2010). Agrobiodiversiteit. Een steunpilaar voor de 3de generatie agromilieumaatregelen? Rapport van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek (INBO) i.s.m.
het Instituut voor Landbouw- en Visserijonderzoek (ILVO). I.o.v. het Departement Landbouw en Visserij, afdeling Monitoring en Studie. INBO.R.2010.38
- Gobin, A., Van De Vreken, P., Van Orshoven, J., Keulemans, W., Geers, R., Diels, J., Gulinck, H. Hermy, M., Raes, D., Boon, W., Muys, B., Mathijs, E. (2008). in opdracht van departement Landbouw en Visserij (afdeling Monitoring en Studie) Adaptatiemogelijkheden van de Vlaamse landbouw aan klimaatverandering, Klimaatpark Arenberg, Leuven.
- Hubeau, M., Coteur, I., Mondelaers, K. & Marchand, F. (2015). Systeembeschrijving van het Vlaams landbouw- en voedingssysteem. ILVO Mededeling nr 178. ILVO, Merelbeke, België.
- Lenders S. (2015). De Vlaamse Landbouwconjunctuurindex - Resultaten enquête najaar 2015, Departement Landbouw en Visserij, afdeling Monitoring en Studie, Brussel.
- Maes S. A. Elsen, M. Tits, W. Boon, S. Deckers, J. Bries, N. Vogels, & H. Vandendriessche (2012). Wegwijs in de chemische bodemvruchtbaarheid van de Belgische akkerbouw- en weilandpercelen (2008 – 2011).
Bodemkundige Dienst van België. D/2012/6537/01
- Mahy L., A. Verspecht, G. Van Huylenbroeck & J. Buysse (2014). Economische en politieke ontwikkelingen op internationaal vlak. Land- en tuinbouw in breder perspectief. Achtergronddocument bij het landbouwrapport 2014.
D/2014/3241/353.
REFERENTIES
65
REFERENTIES
- Mestbank (2014). Nitraatresidurapport 2014.
- Metaforum (2015). Voedselproductie en voedselzekerheid: de onvolmaakte waarheid.
www.kuleuven.be/metaforum.
- MIRA (2013). Milieurapport Vlaanderen. Themabeschrijving vermesting. Overloop S. Vlaamse Milieumaatschappij, www.milieurapport.be
- Platteau J., Van Gijseghem D., Van Bogaert T. & Maertens E. (reds.) (2012). Landbouwrapport 2012, Departement Landbouw & Visserij, Brussel.
- Platteau J., D. Van Gijseghem & T. Van Bogaert (eds) (2014). Landbouwrapport 2014, Departement Landbouw
& Visserij, Brussel.
- Provincie Oost-Vlaanderen (2015). Sociaal-economische situatieschets 2015.
- Reubens B., K. D’Haene, T. D’Hose & G. Ruysschaert (2010). Bodemkwaliteit en landbouw: een literatuurstudie.
Activiteit 1 van het interregproject BodemBreed. Instituut voor Landbouw- en Visserij Onderzoek (ILVO), Merelbeke – Lemberge, België, 203 p.
- SALV (2015). Advies. Een transversale kijk op landbouw en voeding naar 2050. Insteek voor transversale beleidsnota’s. Advies aan de Vlaamse Regering.
- Samborski V & Van Belleghem L. (2015). De biologische landbouw in Vlaanderen: stand van zaken 2014, Departement Landbouw en Visserij, Brussel.
- Van Buggenhout E. & Vuylsteke A. (2014) Recht van bij de boer(in). Een blik achter de schermen bij 130 bedrijven met korteketenverkoop in Vlaanderen, Afdeling Monitoring en Studie, Brussel.
- Van Gossum P., S. Danckaert, T. Spanhove, C. Wils (2014). Hoofdstuk 11 – Ecosysteemdienst voedselproductie.
(INBO R.2014.1987588)/ In Stevens et al. (eds.) Natuurrapport – toestand en trend van ecosystemen in Vlaanderen. Technisch rapport. Mededelingen van het Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek, INBO.M.2014.1988582, Brussel.
- VLM (2015). Boeren rond Brussel. Kansen en bedreigingen voor voedselproductie in de Vlaamse Rand.
D/2015/3241/146
- VMM (2012). Transitie naar een duurzaam landbouw- en voedselsysteem in Vlaanderen: een systeemanalyse.
Topicrapport MIRA in samenwerking met AMS, Departement Landbouw & Visserij.
- Vlaamse Milieumaatschappij (2015a). Nutriënten in oppervlaktewater in landbouwgebied, resultaten MAP-meetnet 2014-2015
- Vlaamse Milieumaatschappij (2015b). Pesticiden in oppervlaktewater en RWZI’s in 2014
- Vlaamse Overheid (2012). E. Decuypere, H. Holmstock, Innovatiesteunpunt: I. Goessens, E. Plevoets.
Goed geboerd? Ook het klimaat is u dankbaar!. Goede land- en tuinbouwpraktijken als antwoord op de klimaatverandering. Landbouw & Visserij.
Provincie Vlaams-Brabant: Ine Vervaeke, Mieke Vandermersch, Jona Lambrechts, Katleen Gillijns, Grete Demayer, Geert Lefever, Eva Roeykens
Nationale Proeftuin voor Witloof vzw: Christel Van Ceulebroeck, CVBB: Wim Franchois, Rutger Tallieu, Jasper Somers, Dirk Coomans VLM: Els Lesage, Koen Cochez, Luc Gallopyn, Geert Rogiers, Ineke Van De Steene, Edith Willems en Johan Laeremans VMM: Wim Gabriels, Ilse Theuns, Bob Peeters, Stijn Overloop Landbouw & Visserij: Annie Demeyere, Dirk Van Gijseghem LNE: Liesbeth Vandekerckhove, Joost Salomez
ILVO: Bert Reubens INBO: Peter Van Gossum
Bodemkundige Dienst van België: Annemie Elsen KULeuven: Tessa Avermaete, Wannes Keulemans Boerenbond: Els Corbeels
VILT: Wim Fobelets
Bureau van de provinciale landbouwkamer Groene Zorg (voor punt 4.1): Katlijn Vander Meeren Bioforum (voor punt 2.4.7): An Jamart
ANB (voor punt 3.3): Sara Heerinckx LEESCOMITÉ EN/OF LEVERDEN INFORMATIE VOOR DIT RAPPORT:
BIJLAGES
BIJLAGE 1A I PROCENTUELE VERDELING VAN AKKERBOUW EN WEILANDSTALEN IN ZEVEN BODEMVRUCHTBAARHEIDSKLASSEN VOOR % ORGANISCHE KOOLSTOF IN DE PROVINCIE VLAAMS-BRABANT (PERIODES 2000 – 2003, 2004 – 2007, 2008 – 2011).
Bron: Boon et al., 2004; Boon et al. 2009; Maes et al., 2012.
ORGANISCHE KOOLSTOF - AKKERLAND
ORGANISCHE KOOLSTOF - WEILAND
67 BIJLAGE 1B I PROCENTUELE VERDELING VAN AKKERBOUW EN WEILANDSTALEN IN ZEVEN BODEMVRUCHTBAARHEIDSKLASSEN VOOR GEHALTE FOSFOR IN DE PROVINCIE VLAAMS-BRABANT (PERIODES 2000 – 2003, 2004 – 2007, 2008 – 2011).
Bron: Boon et al., 2004; Boon et al. 2009; Maes et al., 2012.
FOSFOR - AKKERLAND
FOSFOR - WEILAND