Dynamiek in de ziekenhuiszorg

Maatschappelijke en medische waarden ten aanzien van de gezondheidszorg staan allerminst vast: ze veranderen voortdu- rend van aard en intensiteit. Deze dynamiek wordt niet alleen bepaald door de economiseringstendensen in de gezondheids- zorg. De maatschappelijke en medische waarden kennen ook hun eigen dynamiek. Deze wordt veroorzaakt door bewegin- gen in de context van de gezondheidszorg. We noemen hier- onder enkele belangrijke ontwikkelingen.

Trends

Individualisering in de gezondheidszorg

In navolging van de maatschappelijke trend wordt het steeds belangrijker gevonden dat individuele patiënten zelf en zelf- standig kunnen beslissen over hun eigen zorg. De autonomie van de patiënt is in de medische praktijk steeds belangrijker geworden. De emancipatie van de patiënt dringt langzaam het paternalisme en de autonomie van artsen terug. Ook de maat- schappelijke perceptie van solidariteit en de gelijkheid van zorg zijn aan verandering onderhevig. Er bestaat grote maatschap- pelijke zorg over de betaalbaarheid van het huidige stelsel waarin gelijkheid en vrije toegankelijkheid zijn verankerd, maar ook niet langer lijken te kunnen worden gegarandeerd. De overheid reageert hierop door te proberen de zorg zo respon- sief mogelijk te maken en de keuzemogelijkheden voor zorg- vragers te vergroten. Verzekeraars worden in de gelegenheid gesteld om selectiever te contracteren, private zorginstellingen worden toegelaten op de zorgmarkt en individuele zorgvragers wordt het gemakkelijk gemaakt om te wisselen van verzeke- raar. Het antwoord op de individualiseringstendens wordt kortom gezocht in maatregelen die een grotere mate van marktwerking toelaten en de individuele keuzevrijheid verder vergroten.

Vergrijzing van de samenleving

De steeds groter wordende groep ouderen in onze samenle- ving vraagt om meer en specifieke zorgvoorzieningen. Het is immers de groep ouderen die het meest gebruik maakt van ziekenhuiszorg. Dit verhoogt de druk op de ziekenzorgsector enorm. De zorg over de betaalbaarheid van de zorg brengt maatschappelijke waarden als gelijkheid, toegankelijkheid en solidariteit in de verdrukking. Artsen maken zich zorgen. Hoe leidend medische overwegingen ook moeten zijn, de druk die wordt gelegd op de beschikbare middelen leidt totschrijnende

dilemma’s, zoals bijvoorbeeld wachtlijsten voor behandeling en de schaarsheid van organen voor orgaantransplantatie. Scherper gesteld lijken maatschappelijke en medische principes plaats te maken voor meer pragmatische overwegingen. Dat wil dus niet zeggen dat de bovengenoemde waarden zijn ver- dwenen. Medici noch de samenleving weten echter hoe deze principes moeten worden vertaald naar een betaalbaar zorgsys- teem. De eerste reacties op de vergrijzing kennen dan ook een sterk korte-termijn-karakter. Terwijl aan de ene kant de pre- mies worden verhoogd en de prijzen van medicijnen nader worden bekeken, wordt aan de andere kant gekeken naar de noodzakelijkheid van zorghandelingen. De vergrijzing vraagt echter ook om nieuwe organisatievormen, het koppelen van verschillende netwerken van voorzieningen en het meer inspe- len op de behoeften van de toekomst.

Vermaatschappelijking

Vermaatschappelijking van de zorg is een trend die nauw sa- menhangt met de vergrijzing. Onder vermaatschappelijking verstaan we dat zorg steeds meer integraal onderdeel uitmaakt van het maatschappelijk leven en daarmee vermengd wordt met zaken als wonen, vervoer, welzijn, dienstverlening en onderwijs. Enerzijds levert dat op dat integrale beleidsvorming beter mogelijk wordt. Anderzijds tast het de identiteit van de zorg aan en kan de vraag gesteld worden ‘wat is eigenlijk nog zorg’ en ‘wat kan nog betaald worden door het collectief, c.q. wat kun je redelijkerwijs van mensen zelf vragen’. Dit vraagt van professionals vergaande samenwerking en afstemming, hetgeen nogal eens tot problemen leidt. Het vraagt van me- disch-specialisten om in hun professionele afwegingen steeds nadrukkelijker andere beroepsbeoefenaren en de patiënt zelf te betrekken.

Europeanisering

Uiteraard zijn er in de context van de ziekenhuiszorg ook andere bewegingen zichtbaar die relevant zijn, zoals de Euro- peanisering, hetgeen betekent dat patiënten gemakkelijker naar het buitenland gaan voor zorg. We zien deze ontwikkeling het sterkst in de grensregio’s waar aan de toegankelijkheid van zorg wordt bijgedragen door patiënten door te sluizen naar ziekenhuizen vlak over de grens. Met name de ziekenhuizen in België spelen daarin een bijzondere rol doordat zij de wacht- lijstproblematiek zoals in Nederland niet of nauwelijks kennen.

Technologische ontwikkelingen

De voortschrijdende techniek heeft een sterke impact op de discussie over medisch-ethische beginselen. Steeds meer en betere behandel- en preventiemethoden ondersteunen maat- schappelijke waarden ten aanzien van de gezondheidszorg. Technieken waarmee ziektes sneller kunnen worden opge- spoord, of onderzoeken die leiden tot betere of goedkopere medicijnen, hebben bijvoorbeeld forse besparingen tot gevolg waardoor meer patiënten kunnen worden geholpen tegen lage- re kosten. De keerzijde van de medaille is dat technologische ontwikkelingen veel geld kosten en dat nieuwe technieken alleen tegen hoge prijzen beschikbaar zijn, zoals bijvoorbeeld CT-scans. Er kan steeds meer en we willen steeds meer. De vraag is zowel maatschappelijk als professioneel of alles ook moet. Gaat bij ingewikkelde dure technologie het kostenaspect en de omvang van de mogelijke patiëntenpopulatie meewegen in professionele afwegingen?

Reactie op dynamiek: deregulering

Wijzigingen in wet- en regelgeving tonen aan dat de gezond- heidszorg volop in beweging is. Steeds meer wordt gederegu- leerd. Het algehele gevoelen is dat het bouwwerk van wet- en regelgeving de gezondheidszorg heeft doen vastlopen en dat nu ontregeld dient te worden, zodat ondernemerschap ruim baan kan krijgen. De gedachte daarbij is dat door prikkeling van innovatie, creativiteit en bedrijfsmatigheid de centrale maatschappelijke waarden in de gezondheidszorg op een ande- re manier gerealiseerd kunnen worden. Niet iedereen is het daarmee eens. Ten principale betekent het toelaten van meer handelingsruimte voor zorgvragers en aanbieders en het toe- staan van marktwerking en terugbrengen van overheidsregule- ring namelijk dat van overheidswege maatschappelijke waarden minder sterk kunnen worden geborgd. De vraag is nu of de verzakelijking, verruiming, deregulering en commercialisering van de ziekenzorg ook de bestaande maatschappelijke waarden als solidariteit gelijkheid en toegankelijkheid en medische waarden als medische urgentie en professionele autonomie ondersteunen. De impact van economisering op de maat- schappelijke en medische waarden in de ziekenzorg is onder- werp van paragraaf 4.