In het vierde onderdeel van deze masterproef volgt een kritische koppeling tussen de resultaten die beschreven werden in deel III en de bevindingen uit de literatuurstudie. In deze discussie wordt beoogd een duidelijk antwoord te formuleren op de onderzoeksvragen en hiermee de doelstelling van deze masterproef te vervullen. Om dit op een overzichtelijke manier te realiseren wordt dezelfde structuur gehanteerd zoals in deel III.
1 Profilering van de MS-13
De eerste onderzoeksvraag polst naar de profilering van de MS-13. Aan de hand van de normen, waarden en kenmerken wordt vormgegeven aan het profiel van deze bende. Vervolgens wordt beschreven hoe ze zichzelf profileert, gevolgd door de opvatting die andere actoren hebben over de MS-13.
De MS-13 profileert zich hoofdzakelijk op een visueel waar te nemen manier. Kenmerken zoals het plaatsen van tatoeages en het hanteren van handgebaren zoals de ‘duivel horens’, karakteriseren het profiel van een MS-13 bendelid (Adames & Pizarro, 2009). Intra muros brengt het lidmaatschap heel wat normen en waarden met zich mee. Voor wie zich hier niet aan kan conformeren, resulteert dit onvermijdelijk in de dood (Fernández de Castro & Santamaría, 2007). De literatuurstudie toont op dit vlak sterke overeenkomsten met de onderzoeksresultaten. De belangrijkste waarden die tijdens de literatuurstudie aan bod kwamen, zoals respect, loyaliteit, stoerheid en het creëren van een familieband, komen ook doorheen het filmmateriaal duidelijk aan bod. Daarnaast is het zowel binnen de MS-13 als naar de buitenwereld toe belangrijk een goed imago te behouden en respect af te dwingen. Inzake de normen confirmeren zowel de literatuurstudie als het onderzochte filmmateriaal dat de grondslagen van de MS-13 steunen op tientallen belangrijke en praktische regels.
De probleemstelling gaf aan dat de MS-13 niet uitsluitend in een machtspositie geplaatst mag worden, maar ook in een slachtofferpositie gesitueerd kan worden. Dit gegeven past de MS-13 stellig toe in haar zelfprofilering. Ze beschouwt zichzelf als slachtoffer van de burgeroorlog in El Salvador in 1980, als slachtoffer van het immigratiebeleid in de Verenigde Staten in de jaren
‘90, als slachtoffer van de discriminatie die ze door haar eigen bevolking onderging en als slachtoffer van het war on gangs beleid dat begin deze eeuw in werking trad. Als onderzoeker is het belangrijk om deze slachtofferpositie te erkennen en te begrijpen omdat het bijdraagt tot een beter inzicht in het fenomeen. Tevens rechtvaardigt de MS-13 de machtspositie die ze in de samenleving inneemt, in haar zelfprofilering. Doordat de overheid de bevolking verwaarloost, positioneert de MS-13 zichzelf als enige georganiseerde structuur die het land kent, dat kan instaan voor de noden van de bevolking. Ze ziet zichzelf als ‘dé redder’ die vrede brengt en de arme bevolking helpt.
Toch verschilt de manier waarop de MS-13 zichzelf profileert beduidend van de profilering die andere actoren in de maatschappij aan de MS-13 toekennen. Terwijl de MS-13 zichzelf als een positief gegeven definieert, beschouwen andere actoren de MS-13 eerder als een negatieve aangelegenheid. De inwoners van El Salvador, Guatemala en Honduras aanschouwen de bendeleden als de afpersers en moordenaars in de samenleving. Ze brengen instabiliteit en creëren gevaarlijke situaties voor de burgers. Ook autoriteitsfiguren bestempelen de MS-13 als oorzaak van het torenhoge criminaliteitscijfer. Het bendegeweld wordt steeds brutaler en gruwelijker waardoor de levensstijl voor alle inwoners een drastische wending heeft genomen. Desgelijks profileren de documentairemakers de MS-13 op een negatieve manier. Echter, wordt de aanwezigheid van de bende in de samenleving door hen genormaliseerd. De levensstijl van de MS-13 heeft een impact op en wordt geïntegreerd in het dagelijks functioneren van de inwoners waardoor de idee gevormd wordt dat beide levensstijlen zich met elkaar vermengen.
Kortom, de MS-13 wordt door allerhande actoren op een negatieve manier gevisualiseerd, verschillend van haar positieve zelfprofilering, en bestempeld als de oorzaak van alle heersende problemen in de maatschappij. Als cultureel criminoloog is het belangrijk om alle facetten van het verhaal te begrijpen, zonder in de valkuilen van stereotype gedachtegangen te trappen, opdat een integraal beeld van het fenomeen geschetst kan worden.
2 Lidmaatschap bij de MS-13
De redenen achter het lidmaatschap bij de MS-13 vormen het onderwerp in de tweede onderzoeksvraag.
Er zijn verschillende redenen waarom iemand zich aansluit bij de MS-13. Toch komt elke reden tot lidmaatschap neer op één oorzaak: overleving. Het concept ‘overleving’ kan in deze situatie op twee manieren ingevuld worden. Ten eerste kan een individu ervoor kiezen lid te worden van de MS-13 om te ontsnappen aan de extreme armoede. Lidmaatschap bij de MS-13 staat namelijk gelijk aan een gunstig financieel inkomen. Ten tweede kan een individu, minder vrijwillig, geforceerd worden om zich bij de MS-13 aan te sluiten wegens afpersing of bedreiging. Om, letterlijk, in leven te blijven is het een noodzakelijkheid zich aan te sluiten bij de MS-13. Na het doorstaan van een 13 seconden durende afranseling wordt een individu officieel als bendelid beschouwd. Vanaf dat moment behoort deze persoon tot een nieuwe familie, waar geen ontsnappen meer aan is.
Concluderend kan gesteld worden dat het lidmaatschap bij de MS-13 gebaseerd is op een geforceerde manier van overleven. Zoals een bendelid in de documentaire ‘Hijos de la guerra’ meedeelde: Een persoon krijgt de kans om aanvaller te worden of slachtoffer te blijven. Niemand in de wereld kiest er vrijwillig voor om slachtoffer te zijn.
3 Effect van de MS-13
Met de derde onderzoeksvraag wordt gepolst naar het effect dat de MS-13 heeft op de samenleving. Meer concreet wordt er gekeken naar de gevolgen die de MS-13 met zich meebrengt aangaande de burgers van El Salvador, Guatemala en Honduras. Vervolgens wordt toegelicht wat de gevolgen van het bendegeweld zijn voor politieagenten en hulpdiensten. Tot slot wordt stilgestaan bij het effect dat de MS-13 heeft op de samenleving in het algemeen.
Elke inwoner wordt als een slachtoffer beschouwd omdat ze allen onderworpen worden aan de onbeschreven regel betreffende de zwijgplicht. Indien niet gezwegen wordt, kan men het slachtoffer worden van bedreigingen, afpersing of moord. Deze drie vormen van criminele
misdrijven werden in de literatuurstudie beschreven als de belangrijkste activiteiten die de MS- 13 voert (International Crisis Group (ICG), 2017). Ook de resultaten die voortkwamen uit het onderzochte filmmateriaal, bevestigen dit. Voornamelijk taxichauffeurs, buschauffeurs, journalisten, ingenieurs, drugsdealers, rivale bendeleden, jongeren uit arme buurten, advocaten, mensenrechtenactivisten en politieagenten vormen de meest frequente slachtoffers van bovenstaande misdrijven. Ze worden wekelijks of maandelijks verplicht een bepaalde quota te betalen. Indien ze dit niet kunnen effectueren wordt hun familie het doelwit van dreigementen of het slachtoffer van misdaden zoals verkrachting of moord. Door de veelvuldigheid van dergelijke misdrijven houdt de MS-13 de bevolking in haar greep, gebukt onder aanzienlijke angst.
Bovendien ervaren ook verschillende autoriteitsfiguren negatieve effecten, veroorzaakt door het bendegeweld, in het bijzonder politieagenten en hulpdiensten. Betreffende politieagenten bewerkstelligt de MS-13 zowel een effect op hun privéleven als hun professioneel leven. In de persoonlijke levenssfeer vormen zijn het grootste doelwit om vermoord te worden. Hun lichamen worden voor de bendeleden namelijk als een trofee aanschouwd. Aangaande de beroepsmatige zijde van het verhaal, worden zij belet hun job naar behoren uit te voeren. Enerzijds de angst om zelf slachtoffer te worden en anderzijds het hoge aantal vermoorde slachtoffers, creëert een situatie van roekeloosheid en straffeloosheid. Perimeters worden amper ingesteld, getuigen worden niet meer ondervraagd en moordonderzoeken worden amper opgestart. Niet alleen de politie ervaart een negatief effect op de werking van haar systeem, ook hulpdiensten worden onderworpen aan de negatieve gevolgen van de MS-13. Door het grote risico zelf slachtoffer te worden, slagen zij er niet meer in de nodige zorgen te verstrekken aan slachtoffers.
De cultuur van de MS-13 en de gevolgen die het met zich meebrengt, zitten diepgeworteld in de Latijns-Amerikaanse samenleving. Met maras geïnfiltreerde corrupte organisaties bereiken alle institutionele lagen van de maatschappij. Het vormt een belangrijk deel van de cultuur en het samenleven in El Salvador, Guatemala en Honduras, waardoor het onmogelijk lijkt de MS- 13 uit de samenleving te verwijderen. Toch is de overheid ervan overtuigd het bendegeweld aan banden te leggen door het te bestrijden met een hard en repressief beleid.
4 Repressie
Om de vierde onderzoeksvraag te kunnen beantwoorden werd in het filmmateriaal op zoek gegaan naar de invulling die aan het concept ‘repressie’ werd gegeven. De geschiedenis van Latijns-Amerika toont een repressieve aanpak bij het aanvechten van problemen. Dit is voor het probleem van de MS-13 niet anders. Toch blijkt deze manier van aanpak op het fenomeen van de MS-13 een omgekeerd effect teweeg te brengen. In dit onderdeel wordt stilgestaan bij de repressieve maatregelen die de overheden van El Salvador, Guatemala en Honduras reeds genomen hebben en wat de belangrijkste reden is van hun impotentie. Aansluitend wordt een alternatieve oplossing geformuleerd die voor de huidige situatie het meest geschikt lijkt.
De meest omstreden repressieve maatregel die El Salvador, Guatemala en Honduras geïmplementeerd hebben, is het war on gangs beleid, begin deze eeuw. De drie landen doelden op een inkrimping van het criminaliteitscijfer en terug te voorzien in de maatschappelijke veiligheid door het bendegeweld hardhandig aan te pakken (Van den Boogert, 2015). Hun repressieve optreden resulteerde in het tegenovergestelde effect (Van Kelst, 2012). Door de gevangenisstraffen die de maras werden opgelegd, slaagden ze erin zich, vanuit de penitentiaire instellingen, beter te organiseren. Kleinere groepen maras gingen samenwerken als reactie tegen het repressieve beleid, met de gevangenis als pretorium. Na een decennium bereikt het criminaliteitscijfer dan ook haar hoogtepunt. Om deze reden werd besloten een wapenstilstand te institueren tussen de maras en de overheid. Met andere woorden, de overheid besloot minder nadruk te leggen op het war on gangs beleid en zich meer te focussen op de communicatie met en de noden van de MS-13. Na enige tijd besliste de overheid om, wegens te weinig middelen, de wapenstilstand te herroepen. Hierdoor kreeg het war on gangs beleid terug prioriteit. In 2015 werd het beleid dermate repressief door de invoering van een nieuwe wet: de anti-mara wet. Deze wet definieert de maras als terroristen, waardoor ze enkel en alleen om het feit een bendelid te zijn, gearresteerd kunnen worden. Tot op heden resulteert dit in een ware kloppenjacht op de maras en hun families door honderden huiszoekingen uit te voeren, hoofdzakelijk ’s nachts. De MS-13 wordt beschouwd als de grootste vijand van de staat. Om deze reden blijft zij optreden op een manier waarbij een grote mate van macht gehanteerd wordt. De overheid neemt hieromtrent geen ‘zachte’ positie in, maar wil door haar hardhandige aanpak tonen dat zij de bendeoorlog aan het winnen is.
Toch blijken de repressieve maatregelen niet haar beoogde effect te bereiken. De oorzaak hiervan ligt vooral bij de tekortkomingen van de staat. De overheden bieden weinig werkgelegenheid en lage lonen aan waardoor de stap naar de criminaliteit en corruptie kleiner is. Dit creëert een grote ongelijkheid tussen rijk en arm. Daarnaast brengen corrupte instanties nepotisme en straffeloosheid met zich mee. Zowel uit de literatuurstudie (Van Kelst, 2012) als uit het onderzochte filmmateriaal wordt geconcludeerd dat geweld bestrijden met geweld, niet de correcte oplossing is.
In de resultaten worden enkele alternatieve oplossingen aangehaald, om het bendegeweld te bestrijden. Wanneer de oorzaak van de impotentie van de repressieve maatregelen bij de staat gesitueerd wordt, lijkt het logisch om een oplossing voor dit probleem op hetzelfde niveau te formuleren. Volgens de Vice President van Honduras, Ricardo Alvarez, moet een nieuwe aanpak gehanteerd worden waarbij gestreefd wordt naar een veiliger land met een transparant bestuur. Een transparant overheidssysteem biedt volgens hem garantie aan investeerders, die vervolgens werkgelegenheid met zich meebrengen. Een alternatieve oplossing situeert zich bij de overheid an sich die moet instaan voor meer werkgelegenheid en betere werknemerscondities. Toch moet in het achterhoofd gehouden worden dat theoretisch geformuleerde oplossingen niet altijd even eenvoudig te implementeren zijn in de praktijk. Ongetwijfeld vormt dit voor de huidige situatie in El Salvador, Guatemala en Honduras een immense uitdaging.
5 Resistance
De vijfde, en laatste, onderzoeksvraag doelt op het invullen van het concept ‘resistance’ op basis van het onderzochte filmmateriaal.
In de literatuurstudie stelde Ferrell dat er slechts van resistance, ook wel verzet genoemd, gesproken kan worden indien er voldaan wordt aan twee zaken. Ten eerste moet resistance een motor voor sociale verandering vormen. Het gaat hier zowel om dagelijkse kleine daden van weerstand als om meer ingrijpende praktijken die grote structurele of politieke veranderingen teweegbrengen. Een tweede voorwaarde waaraan voldaan moet worden vooraleer van
resistance gesproken kan worden, is het kenmerk ‘intentionaliteit’. Met andere woorden, de
gestelde daden moeten erop gericht zijn verzet uit te lokken. Tot slot stelt Ferrell dat verzet het concept ‘macht’ een kritische invulling geeft waarop het deze invulling gaat gebruiken om machtsverhoudingen zichtbaar te maken en de ontkenning hiervan in kaart te brengen (Ferrell, 2019).
Afleidend uit de resultaten kan gesteld worden dat de daden die de MS-13 stelt, voldoen aan de voorwaarden van Ferrell en zodanig gedefinieerd kunnen worden als resistance. Toch moet een verschil gemaakt worden tussen het plegen van resistance als ontstaansmechanisme en de huidige manier van verzet. Resistance als ontstaansmechanisme kan beschouwd worden als een vorm van politiek verzet. Enerzijds tegen het immigratiebeleid van de Verenigde Staten, anderzijds tegen de verwerping die ze, na deportatie, in hun land van herkomst ervoeren. De manier van verzet heeft sinds de invoering van het war on gangs beleid een andere invulling aangenomen. Verschillende autoriteitsfiguren en onderzoekers definiëren het als een vorm van georganiseerde criminaliteit tegen de staat. Hierbij is de focus op het welzijn van de sociale omgeving volledig verdwenen en heeft de uitvoering van criminele misdrijven de bovenhand genomen.