van het primaat van de
middengroepen
Frank Ankersmit
110
dan juist contraproductief, omdat men dan aan de minderheid, die men bestrijdt, meer concessies moet doen dan nodig en wenselijk is. In de prak-tijk zal dit leiden tot een tweepartijensysteem, waarbij elke partij weliswaar haar basis in het centrum heeft, maar waarbij men steeds zoveel mogelijk naar links of naar rechts zal hangen als het behoud van die basis in het cen-trum toelaat. Binnen de logica van de Angelsaksische democratie zal dat centrum daarom doorgaans als een hinderlijk blok-aan-het-been worden ervaren: men kan weliswaar niet zonder om de nodige electorale massa te genereren, maar dat frustreert steeds het verlangen om tegemoet te komen aan de sociale groepen die buiten dat centrum liggen. Het centrum en de zich daar bevindende middenklassen zijn een dood gewicht dat men — he-laas — steeds moet meeslepen. Maar het ware hart van de Angelsaksische politieke partijen ligt bij de excentrische sociale groepen en niet in het mid-den. De politiek in de Angelsaksische landen zal daarom steeds zwenken tussen de (in onze ogen) extremere vormen van links en rechts. De Engelse politieke geschiedenis van zeg 1950 tot en met Thatcher, is daarvan een goede illustratie. Zoals ook in de VS het rechtsextremisme van de Republi-keinse partij van George Bush,waarbij men mag verwachten dat de pendel een heel eind in de andere richting zal gaan wanneer Barack Obama eind dit jaar de verkiezingen wint.
Maar in het midden blijft die pendel zelden lang staan (terwijl die daar in de Rijnlandse democratieën soms juist te lang blijft hangen). Dit verklaart tevens waarom Groot-Brittannië en de VS altijd zozeer klassenmaatschap-pijen gebleven zijn: men zocht immers in de politiek vooral de belangen te bevorderen van die excentrische sociale groepen (arbeiders of elite), wat paradoxalerwijs hun voortbestaan juist bestendigde. Wij zijn geneigd dat niet te herkennen, omdat voor ons de bevordering van de belangen van bi-jvoorbeeld de arbeidersklasse vanzelfsprekend neerkomt op hun emanicipa-tie en opname in de middenklassen. Maar daar was het bijvoorbeeld Labour in de tijd van de premiers Wilson en Callaghan helemaal niet om te doen. A forteriori geldt dat nog nog voor de vakbonden; die dachten niet aan eman-cipatie, maar streden uitsluitend voor de belangen van de arbeider. En dat is iets anders, zoals de PvdA hier tot haar ontsteltenis ontdekte, nadat die partij met zoveel succes de leden van de arbeidersklasse had getransformeerd tot typische vertegenwoordigers van de middenklassen. De VS en Groot-Brit-tannië hebben daarentegen nog steeds een omvangrijk proletariaat, hoewel dat proletariaat sociologisch bezien een geheel andere samenstelling heeft dan het arbeidersproletariaat uit de hoogtijdagen van de strijd tussen kapi-taal en arbeid.
Ook daar ligt de oorzaak van een misverstand dat bij ons leeft over de Angelsaksische wereld. De uitspraak dat de VS een klassenmaatschappij is,
111
Christen Democratische Verkenningen | Zomer 2008
klinkt kras en onwaarschijnlijk, omdat wij dat begrip altijd associëren met de klassen of standen die wij kennen uit ons West-Europese verleden, zoals adel, clerus, leger, bourgeoisie of arbeider. En ja, daarvan is in de VS (bijna) even weinig (of veel) sprake als op het Europese continent. Maar men moet bedenken dat men in de VS in de loop der tijd allerlei nieuwe vormen van proletariaat heeft uitgevonden, lopend van de Europese immigranten, via de zwarte bevolking tot en met de Mexicanen en de Latino’s van nu. Als men het begrip in die zin oprekt, kan men niet onder de constatering uit dat de VS ook hedentendage een omvangrijk en rijk gevarieerd proletariaat bezit. Veel groter althans dan in Europa. Men vindt dat in de VS ook veel minder zor-gelijk dan op het Europese continent, wat trouwens ook geldt voor degenen die door het lot zelf tot dat proletariaat werden veroordeeld. Een gegeven dat voor de continentaal-Europese bezoekers van de VS een permanente bron van verbazing is; en waarin zich, opnieuw, het gegeven manifesteert dat wij 1789 hebben meegemaakt en de VS niet.
5. Conclusie
Ik kom tot een conclusie. Michel Albert had gelijk met zijn stelling dat het noodzakelijk is om te onderscheiden tussen twee varianten van de demo-cratie (of het kapitalisme): de Angelsaksische en de continentaal-Europese variant. Wat beide scheidt, is de ervaring van 1789, van de Franse Revolutie. De Angelsaksische democratieën zijn, om zo te zeggen, Ancien Régime-democratieën, terwijl de Rijnlandse democratieën postrevolutionair zijn (‘romantisch’, zo men wil), in de zin van het soort van democratie dat naar recht en rede zoekt in een politiek sterk gepolariseerde samenleving. De Franse Revolutie gaf aan de naties van het West-Europese continent een traditie mee van politieke polarisatie, die men in die mate in de Angelsak-sische landen nimmer heeft gekend. Het permanente streven naar poli-tieke verzoening, naar een synthese van de antithesen in het principiële conflict, behoort daarom tot het hart van de Rijnlandse democratie; terwijl het politieke conflict in het Angelsaksische model veeleer aanleiding is tot een krachtmeting, tot een soms ruwe en met alle middelen gevoerde strijd om simpelweg vast te stellen wie de sterkste is. Welnu, de synthese streeft steeds naar het midden, naar het juste milieu, om met de doctrinaire libera-len te spreken, terwijl er in het Angelsaksische geen strikte noodzaak is om bij het midden uit te komen; dat kan, maar hoeft niet. Daar ligt het verschil tussen beide varianten van democratie. En dat verklaart waarom de demo-cratieën van het West-Europese continent zich, anders dan de Angelsak-sische democratieën, van nature altijd oriënteren op het midden en op de middenklassen.
Frank Ankersmit
112
Wat overigens in het geheel niet uitsluit dat die middenklassen soms de meest verbijsterende escapades uithaalden en zelf soms tot een ongekende radicalisering in staat bleken. Denk aan de Duitsers onder Hitler; zonder de aanhang die hij juist onder de middenklassen had, hadden we van Hitler en zijn abjecte naziregime nooit gehoord. Het is daarom onjuist dat men in de middenklassen altijd en onder alle omstandigheden de grootste politieke wijsheid kan vinden. Ook de middenklassen kunnen op een verschrikkelijke manier op hol slaan. Geen sociale klasse heeft de politieke wijsheid in pacht. Helaas. Was dat anders, dan zouden we de politiek tot de sociologie kunnen reduceren. Men kan daarom ook niet volhouden dat een democratie die een natuurlijke affiniteit heeft met de middenklassen, altijd is te verkiezen bo-ven een democratie waar dat niet zo is.
Dit neemt niet weg dat op hol slaande middenklassen in de geschiede-nis slechts zelden voorkomen, terwijl ophol slaande elites eerder regel dan uitzondering zijn. De geschiedenis kent eigenlijk geen voorbeelden van een regime van de laagste sociale klassen; en men zou met Mosca en Pareto een redenering kunnen opzetten om aan te tonen dat dat ook per definitie onmo-gelijk is. Van een oordeel over de gevaren van een deronmo-gelijk regime en over de kans dat het ontspoort, moet men zich dus onthouden.
Maar als dit alles dan zo is, dan lijkt het redelijk om de voorkeur te geven aan regimes die aansluiting zoeken bij de middenklassen boven regimes die dat niet doen. En daarmee wordt het pleit beslecht ten gunste van de Rijnlan-dse democratie en ten nadele van de Angelsaksische democratie. Eigen roem stinkt, zegt men wel. Maar in dit geval mogen we ons dus terecht gelukkig prijzen en moeten we er maar het beste van hopen voor onze Engelse en Ame-rikaanse vrienden.
In de passage uit Alberts boek die boven dit artikel staat, zegt hij te ve-rwachten dat de toekomst een concurrentiestrijd te zien zal geven tussen de beide soorten van democratie. Wanneer hij daarbij denkt aan Europa en de VS lijkt dat een beetje overdreven; zover zal het toch wel niet komen. En we konden elkaar in de toekomst nog wel eens nodig hebben. In hetzelfde citaat zegt hij ook dat beide soorten van democratie contradictoir zijn — maar waa-rom zouden ze niet van elkaar kunnen leren? Wij hebben toch zelf een flinke dosis van het Angelsaksische model in ons politieke systeem geïntrodu-ceerd? En wie George Bush de laatste jaren heeft zien opereren, kan niet aan de conclusie ontkomen, dat de Amerikanen er goed aan deden hun Consti-tutie eens goed op de helling te zetten (zoals Thomas Jefferson al aanried om dat met een zekere regelmaat te doen). En dan valt er wellicht ook iets te leren van de continentaal-Europese ervaringen met de democratie.
Zeker zo interessant is het om de democratie als exportartikel te bezien en wanneer we Alberts concurrentiestrijd tussen beide vormen van democratie
113
Christen Democratische Verkenningen | Zomer 2008