126 Hauerwas, Suffering Presence, 3-7.
3.3 Richard Dawkins
3.3.4 Dawkins en het doel van de mens.
De natuur is wreed. Dat zien we niet alleen in natuurfilms, maar ook in het lijden van mensen. In hun pogingen een verklaring te vinden voor dit kommervolle bestaan vragen mensen zich af wat hun betekenis is, hun doel. Gelovigen vinden over het geheel genomen betekenis in religie.
Een god nemen als bestaansgrond is echter overbodig, want het existentiële probleem waarmee mensen worstelen ligt volgens Dawkins daarvóór, namelijk in de vraag of er een bedoeling achter dit bestaan ligt.177 Deze vraag deugt niet en kan bijgezet worden in de galerie van onmogelijke en onzinnige vragen, net zoals de vraag welke kleur een gebed heeft of welke temperatuur jaloezie. Dat de vraag toch nog steeds gesteld wordt, komt door het fundamenteel causaal ontwikkelde menselijk brein, dat achter alles een reden zoekt, ergo, ook voor de existentie. Mensen moeten echter de zaak niet omdraaien en denken dat de natuur een achterliggend doel heeft. Als je het al een doel kunt noemen, dan heeft het leven op aarde er maar één: het overleven van genen, van DNA. Vanuit deze optiek kan er geen uniforme, absolute achterliggende bedoeling zijn, zelfs niet in de zin van God, immers, dan zou Hij wel heel erg tegenstrijdig opereren. Er is bijvoorbeeld geen eenduidige verklaring voor te geven dat Hij enerzijds aan luipaarden de spierkracht geeft om zo hard te lopen dat ze een antilope kunnen vangen en anderzijds aan antilopen weer lange poten uitdeelt om aan het luipaard te ontsnappen. “Wat wíl God?”, vraagt Dawkins zich af, “Leeuwen of antilopen?”. Wil hij werkelijk dat een sluipwesp haar eieren afzet in een rups die daardoor in levende lijve langzaam van binnenuit opgegeten wordt? Wil hij rupsen op een pijnlijke manier verdelgen of sluipwespen ‘over lijken’ zich laten vermeerderen? Hoe moeten wij een uniform doel vinden in deze vormen van ‘samenwerking?’ Het leed houdt niet op. Zelfs binnen de (door onze morele bril
176 Dawkins, God als Misvatting, 245-284.
bekeken) meest harmonieuze genetische samenwerking is er altijd weer een gen dat in de loop van de tijd de kop op steekt om de pret te bederven door zijn eigen belang voorop stellen. God’s Utility Function, vertaald als het vermogen dat ieder wezen zijn eigen door God gekregen functie heeft (zoals het luipaard en de antilope) zal altijd het utilitaristische motto, het grootste goed voor de grootste groep, dwarsbomen. Al met al maken genen dus niet gelukkig, domweg omdat ze nergens om geven, behalve om zichzelf. Als evolutiebioloog toont Dawkins zich pessimistisch ten opzichte van dit zinloze lijden, veroorzaakt door een, ten aanzien van onze morele waarden, volledig indifferente genenstrijd.178 Het enige doel waarvoor mensen op aarde zijn is, net als bij alle andere overlevingsapparaten, lang genoeg strijden en leven om de eigen genen door te geven. De pijn die daarmee gepaard gaat, daar helpt geen lieve God aan, aangezien Deze door mensen zelf, zonder redelijk argument, in het leven is geroepen.
Is het leven in Dawkins’ ogen dan een zinloze aangelegenheid? Nee, integendeel. Het leven heeft wel degelijk betekenis en de verklaring hiervoor is ook afkomstig vanuit de theorie van Darwin. Paradoxaal genoeg heeft de wrede natuurlijke selectie mensen namelijk uitgerust met een brein dat in staat is met deze Darwiniaanse wetten te breken (zie ook onder 3.3.2). Dit brein, dat zich aanvankelijk bezig hield met korte termijn denken in het kader van de overleving, stelt zich nu doelen die daar niets meer mee te maken hebben. Mensen kiezen levensdoelen die te maken hebben met ontdekking, kunst of gewoon plezier hebben, ofwel, doelen waar genen, mochten zij een mening kunnen koesteren, niet per definitie vrolijk van worden. Darwin heeft ons middels zijn theorie de ‘spirit of inquiery’ doorgegeven, en dit is precies wat ons leven betekenis geeft. De mens kan ontsnappen aan de natuurlijke selectie. Door zijn zucht naar kennis, zijn wetenschappelijk en technologisch inzicht werkt de mens buiten zijn genen om mee aan de evolutie, maar dan door artificiële selectie. Uitvindingen van het wiel tot de ruimtevaart, kennis van atomen en genetica, alles draagt bij aan deze evolutie, deze doelgerichte schepping. Mensen geven zelf betekenis aan hun leven door het stellen van hun eigen doel. De mens is zijn eigen doel.179
Dawkins neemt al met al een pragmatisch consequentialistisch of utilitaristisch standpunt in.180 De morele regels die de mens volgens hem zou moeten hanteren moeten dan ook geënt zijn op de huidige tijd. Deze houden kortweg in dat je goed voor jezelf zorgt, geniet, jezelf ontplooit, open staat voor meningen van anderen en hen geen leed berokkent.181 Het geheel onderbouwt hij met de regel van Rawls: ‘Stel je regels altijd zo op alsof je niet weet of je nu bovenin of onderaan de pikorde
178 Dawkins, “God’s Utility Function”, 80-85. 179Zie: Dawkins explains the Meaning of Life, Deel 1-3: https://www.youtube.com/watch?v=vNgMu8z2Ryc, https://www.youtube.com/watch?v=-YN_mUnZulo, https://www.youtube.com/watch?v=eTaYUsAlkIo. 180 Dawkins, God als Misvatting, 324. 181 Dawkins, God als Misvatting, 284-285. Hij citeert hier een van internet geplukte set Tien Geboden die hij zelf met wat andere aanvult. Het valt op dat van deze ’10 geboden’, die meer weg hebben van een ‘goede raad’, verschillende te herleiden zijn naar Bijbelse raadgevingen zoals ‘Wat gij niet wilt dat u geschiedt, doe dat ook een ander niet’, of ‘onderzoekt alles en behoudt het goede’ of het advies te kunnen vergeven. Overigens staat ‘Help een ander’, noch in het internetlijstje, noch in de aanvullingen van Dawkins expliciet vermeld.
komt te staan’. Via de term ‘Zeitgeist’, verklaart hij dat de mens in de laatste eeuw in een soort flow omhoog zit waarbij de normen synchroon meebewegen. Deze voortgang die onder zoveel mensen en in een tamelijk constante richting plaatsvindt, werd en wordt ingezet door inspirerende individuen die hun tijd ver vooruit zijn. 182 Het verbeterde onderwijs en het door de biowetenschappen, (met name de evolutiewetenschappen), doorgedrongen besef dat mensen allemaal gelijkwaardig zijn omdat we tot dezelfde soort horen, dragen volgens Dawkins bij aan het progressief positief ethisch normbesef.183
Uit het bovenstaande blijkt dat Dawkins aan de wetenschap,- als doel op zich en de evolutieleer in het bijzonder -, alsmede de technologie maar ook de (keuze)vrijheid van de mens grote waarde hecht voor de betekenis van het bestaan. Dat heeft gevolgen voor zijn kijk op prenatale screening. Het lijkt mij daarom opportuun om, net zoals bij Hauerwas, nog een korte paragraaf te wijden aan de vraag hoe Dawkins’ visie zich hiertoe verhoudt.
3.3.5 Dawkins en Prenatale Screening
Zoals hierboven (onder noot 44) reeds aangeven, haalde Dawkins de pers vanwege een uitspraak naar aanleiding van een prenatale Down-diagnose. Het verhaal is dat een vrouw zich op Twitter afvraagt wat ze zou doen als ze zwanger zou blijken van een kind met het syndroom van Down, waarop Dawkins terugtwittert: “Aborteer het en probeer opnieuw. Het zou immoreel zijn om het op de wereld te zetten als je de keuze hebt”. Er volgde een golf van kritiek op hem in kranten en social media, waardoor Dawkins zich genoopt voelde te reageren. Hij verontschuldigt zich echter alleen voor de botte manier waarop hij de vrouw geantwoord had, maar hij wenst zich niet te verontschuldigen voor “het op een logische wijze benaderen van een filosofisch ethisch probleem en het weergeven van wat gewoon gebeurt met foetussen die het Downsyndroom hebben, namelijk, abortus”.184
Op zijn website185 geeft hij toe dat ouders een sterke band kunnen ontwikkelen met hun gehandicapte kind, wat de vele haatreacties zou verklaren. Vervolgens geeft hij als reden voor zijn standpunt dat de praktijk leert dat de meeste ouders bij vroegontdekking kiezen voor abortus, en – saillant detail186 - dat artsen dit ook in de meeste gevallen aanraden.187 Hij schrijft dat zijn ethiek is
182 Het is opvallend dat Dawkins hier begint met een dominee (Martin Luther King), waarbij hij zich haast te zeggen dat deze aan Ghandi (geen christen!) een voorbeeld nam in geweldloos verzet, Jezus voor het gemak maar even buiten beschouwing latend. Voorts noemt hij alleen mannen, geen vrouwen, wat raar is omdat die er wel zijn, zeker binnen de door hem als voorbeeld van vooruitgang genoemde vrouwenemancipatie, en Dawkins van zichzelf zegt voor gelijkheid van vrouwen te zijn. 183 Dawkins, God als Misvatting, 284-294. 184 https://www.theguardian.com/science/2014/aug/21/richard-dawkins-immoral-not-to-abort-a-downs-syndrome-foetus. 185 https://richarddawkins.net/2014/08/abortion-down-syndrome-an-apology-for-letting-slip-the-dogs-of-twitterwar/. 186 Ik weet niet hoe de houding van artsen/klinisch genetici of genetisch counselors in Groot Brittannie is, in Nederland echter zou een dergelijke uitspraak uit den boze zijn, aangezien het hulpverleners hier verboden is ouders bij hun keuze een bepaalde richting op te sturen.
gebaseerd op het idee om de som van het geluk te vermeerderen en dat van het lijden te verminderen. In het licht hiervan zou het laten geboren worden van een kind met het syndroom van Down voor het kind zelf op een vermeerdering van lijden uit kunnen lopen. Natuurlijk is het ieders persoonlijke keuze, echter, ouders moeten er wel rekening mee houden dat zij, mocht hun kind lang in leven blijven, hun hele leven voor een volwassene met de behoefte van een kind moeten zorgen. Uit deze zelfde verklaring wordt duidelijk dat Dawkins er überhaupt geen problemen mee heeft als een vrouw voor abortus kiest. In zijn betoog in ‘The God Delusion’ baseert hij deze keuze vooral op zijn seculier-consequentialistische visie, waardoor hij de vraag centraal stelt of een embryo kan lijden. Dit kan niet als er nog geen zenuwstelsel aangelegd is. Mocht dit bij laat geaborteerde embryo’s wel het geval zijn, dan lijden zij toch anders dan dat mensen lijden, omdat zij geen mensen zijn. Hun lijden zou niet erger zijn dan dat van koeien- of schapenembryo’s. Hierdoor is het mogelijk om een abortus als een moreel goede beslissing te kwalificeren, immers, vanuit een consequentialistisch standpunt is het slechter om diegene die al een mens is en een zenuwstelsel heeft (de moeder) te laten lijden.188
Bezwaren als zou het aborteren van kinderen met het syndroom van Down leiden tot ongewenste eugenetica bij mensen wimpelt Dawkins af met de opmerking dat Down niet overerfelijk is. Ook in de waarschuwing dat het toestaan van abortus zou leiden tot een ‘hellend vlak’ kan Dawkins zich niet vinden, omdat uiteindelijk toch de grens van levensvatbaarheid bereikt wordt. Als evolutie, wetenschap, hang naar vrijheid en zelfontplooiing betekenis aan het leven geven, dan is het logisch dat Dawkins persoonlijk niet kiest voor het geboren laten worden van een gehandicapt kind. Deze keuze lijkt mij overigens lastig te rijmen met zijn ode aan het leven, zoals hij dat verwoordt in het korte filmpje ‘We are going to die’, waarin hij zegt dat mensen gelukkig zijn omdat ze sterven, immers, veel mensen sterven niet omdat ze niet geboren te zijn. Wij, de geborenen, zijn gezegend, geprivilegieerd omdat we op deze mooie aarde mogen leven en op zoek kunnen gaan waarom we hier zijn. 189 Met deze poëtische ode aan de wetenschap, muzikaal ondersteund door een nederige bede aan de Schepper, lijken we op het punt gekomen om de verschillen en mogelijke overeenkomsten van Hauerwas en Dawkins in de navolgende conclusie samen te vatten.