de Nederlandse samenleving
en veroverde in korte tijd
de hegemonie
a. De bevrijding van het individu uit nu als knellend ervaren verbanden (in-dividualisering, de-institutionalisering). Het gezin moest het bovenal ontgelden. Het huwelijk en de seksuele ethiek raakten in diskrediet. Het dichte woud van maatschappelijke organisaties (welzijn, zorg, woning-bouw), kernfenomeen van de burgerlijke cultuur, wordt snel overgedra-gen aan de nu subsidiegevende staat. De rol van de ouders, met name die van de vaders (de ‘ouwe lullen’) was uitgespeeld. Men ging ‘auf den Weg zur vaterlosen Gesellschaft’ (Alexander Mitscherlich), een einde aan alle repressie, inclusief het strafrecht.
b. Einde van de micro-ethiek. De bevrijding van het individu kreeg een directe vertaling in het afscheid van de ‘kleinburgerlijke moraal’, het afscheid van fatsoen en gedragsregels. Het ging er nu vooral om ‘jezelf te zijn’. Moraal, later aangeduid als ‘waarden en normen’ werd getaboeï-seerd: er mocht niet langer over gesproken worden. ‘Moet kunnen’ werd het dwingende parool.
c. Religiekritiek. Plotseling ontdekte iedereen dat zowel protestantisme als katholicisme, de ‘christendommelijkheid’, in de kern vervreemdende machtssystemen zijn, die de menselijke vrijheid onderdrukken. On-danks inderhaast ontwikkelde nieuwe theologische inzichten, waarvan onduidelijk is of zij brandvertragend dan wel brandversnellend werk-ten, voltrok zich een weergaloos snelle uittocht uit het institutionele christendom.
d. Spreiding van kennis, macht en inkomen – motto van het kabinet-Den Uyl. Cultureel betekende dit dat het samenleven opgevat werd als economi-sche machtsrelaties. Die machtsrelaties moesten ontmaskerd worden. Ar-beid en kapitaal werden als antagonisten gezien, waarbij wat de een heeft ten koste gaat van de ander. Daarmee bezegelde het kabinet-Den Uyl de overgang naar wat Hans van den Doel enkele jaren later zou noemen het ‘biefstuksocialisme’. Iets wat men in de klassieke marxistische beweging al kon vermoeden, namelijk dat de kritiek op de bourgeoiscultuur in feite de wens maskeerde de burgerlijke posities over te nemen, wordt nu wer-kelijkheid. Geen volksverheffing, maar een Opel Kadett!
e. Kosmopolitisme: het aanwijzen van de wereld als het primaire forum voor burgerschap en moraal. Hoewel men leeft in een nationale staat, wordt men nu aangesproken als wereldburger met dito solidariteit. Biafra eerder dan Twente of Limburg. De echo van dit kosmopolitisme klinkt door in het cultuurrelativisme en het multiculturalisme, de gedachte dat alle culturen wereldwijd gelijkwaardig zijn en daarom overal, dus ook in Nederland, vreedzaam naast elkaar moeten kunnen leven (de strijdigheid hiervan met in ieder geval genoemde punten a. en b. wordt voorlopig nog niet opgemerkt).
f. Alzijdige politisering. Leuzen als ‘alles is politiek’ en ‘het persoonlijke is politiek’ markeerden de overgang van wat men kan noemen een begren-zingsdemocratie of een vrijheidsdemocratie naar een totaaldemocratie. Een vrijheidsdemocratie gaat uit van de gedachte dat politiek een be-perkte levenssfeer is, die aanvullend is op allerlei andere, vrije levensver-banden. In een totaaldemocratie daarentegen is de politiek de hefboom voor de nieuwe wereld. Daarom moet één verhaal overwinnen en daarom ook moet er gepolariseerd worden! Denk aan de beruchte ‘meerderheids-strategie’ van de PvdA. In een totaaldemocratie worden de verwachtingen rond ‘de politiek’, rond ‘Den Haag’ hoog opgejaagd. Dat betekent overi-gens ook het risico van grote teleurstelling in de politiek.
Merkwaardig genoeg ziet men hier al volop de contouren van het neoli-beralisme opdoemen. Links is de wegbereider van ‘rechts’! Immers, als het in de samenleving draait om macht en geld, en men moet tegelijkertijd als individu bevrijd worden van alle knellende verbanden, dan is maar één arena passend: de markt. Zelfontplooiing wordt winstmaximalisatie, de ongeprijsde vrede en liefde van Woodstock wordt het najagen van bmw’s en bonussen. De Nieuw Links-kopstukken van weleer laten zich als direc-teuren van maatschappelijke organisaties (bijvoorbeeld de vara) topsala-rissen uitbetalen (en schrijven ter sussing van het geweten linkse columns en/of maken documentaires over ‘onrendabelen’) – een moeiteloze over-gang van Nieuw Links naar neoliberaal.
Daar moest in Nederland natuurlijk wel een coalitie van komen: Paars. De culturele agenda van de jaren zestig werd nu politiek voltooid. De laat-ste restanten van betutteling in onze wetgeving werden opgeruimd (eu-thanasie, prostitutie) en tegelijk werd economisch een stevige neoliberale koers ingezet. Ideologische veren werden afgeschud, politiek werd ‘prag-matisch’.
Overigens werd zelfontplooiing als ideaal in organisaties en bedrijven wat minder gewaardeerd dan in de private sfeer. En dus werd een impone-rend controleapparaat opgetuigd om werknemers in de zorg, in het onder-wijs, in allerlei bedrijven ‘af te rekenen’: targets, benchmarking en rende-mentscijfers werden jaar na jaar uitgerold over de werkvloer.
De verkregen vrijheid vraagt kennelijk om externe correctie – so much
for freedom.
Diezelfde correctie vond in het publieke domein maar mondjesmaat plaats. De roep om controle – niet voor mij maar wel voor mijn buurman – ligt ook hier voor de hand. Alleen zou daarmee het failliet van de oorspron-kelijke inzet van de jaren zestig zo opzichtig duidelijk worden, dat ‘links’ zich hier zo lang mogelijk tegen bleef verzetten.
De burger: boos op zichzelf
Inmiddels is het bevrijde individu boos geworden. Waarom toch? Waarom geeft onderzoek toch steeds aan dat velen persoonlijk gelukkig zijn, maar somber over de samenleving? De culturele revolutie van de jaren zestig zit in ons allen. Ze heeft de ‘software of our minds’ – een metafoor van de soci-oloog Hofstede – diepgaand gestempeld. Wij allen zijn aangestoken door het virus van de zelfontplooiing. Daarmee is in ons allen het verlangen wak-ker gekust naar een paradijs hier en nu en daarmee naar een voortdurende stroom paradijservaringen. In ieder van ons is het verlangen ontwaakt om te delen in kennis, macht en inkomen. Wij denken nu inderdaad ‘kennis’ te hebben – en hebben daarom allemaal een mening. We ventileren die mening omdat we inderdaad denken te delen in de macht – en verwachten daarom dat de dingen daadwerkelijk gaan zoals we menen dat ze moeten gaan.
In de private sfeer lijkt de in de jaren zestig ontwikkelde cultuur, deze nieuwe ‘software of the mind’, behoorlijk goed te werken. We zijn geluk-kiger dan ooit, gelukgeluk-kiger dan vrijwel iedereen overal elders ter wereld. De burger moet daarom niet zeuren, zeurt onze nationale brompot Maarten van Rossem, in boekjes en een eigen glossy. Dit is het paradijs, take it or
leave it, maar kanker niet, boos burgermannetje!
Dit luie, intellectualistische dedain van een babyboomer vlucht echter voor serieuze analyse. De metafoor van ‘cultuur’ als ‘software of the mind’ kan hier verder helpen. Zit er wellicht een structurele weeffout in de door ons geïnternaliseerde ‘software’, ontwikkeld in de jaren zestig? Is ze wel-licht gedateerd, niet meer in te staat in te spelen op nieuwe behoeften en mogelijkheden? Het is inderdaad alsof we in ons hoofd nog met een oude versie van Windows zitten, die bij introductie hip was, top of the bill, maar op een gegeven moment niet meer in staat is nieuwe ontwikkelingen te
ondersteunen.
Onze mentale software onder-steunt kennelijk onvoldoende het samenleven met anderen. We maken ons eigen leven tot een para-dijs. Maar als we ons hoofd buiten de deur steken, stuiten we direct op anderen die ook bezig zijn hun leven tot een paradijs te maken. En heel vaak blijken mijn paradijsont-werpen niet te passen in de paradijsontparadijsont-werpen van mijn buurman.
Geleidelijk gaan we beseffen dat als iedereen inderdaad het script van de jarenzestigsoftware letterlijk zou volgen, de samenleving niet langer