Ondernemende maatschappelijke en culturele organisaties zijn van belang voor de vitaliteit en leefbaarheid van gemeenten. De gemeente kiest maatschappelijke opgaven en geeft richting aan de invulling van functies.
Daarover gaat men in gesprek met onder meer de bibliotheek. Bibliotheken die de handschoen van het
maatschappelijk ondernemerschap oppakken handelen vanuit een richtinggevende culturele en maatschappelijke visie. Zij gaan actief om met initiatieven uit de bevolking en sluiten allianties. In hun werk maken zij gebruik van landelijke programma's en impulsgelden en vertalen deze in lokaal werkende vormen van dienstverlening. Zij worden hierbij waar mogelijk gefaciliteerd door provinciale serviceorganisaties.
Het eigen inkomstenpercentage van bibliotheken is laag (17%) in vergelijking met andere culturele instellingen als musea (37%), centra voor kunsteducatie (36%), theaters/concertzalen (58%) en poppodia (71%).
Bibliotheken moeten vertrouwd raken met ondernemerschap, businessmodellen en nieuwe vormen van publiek-private samenwerking. Ook gemeenten dienen op dit terrein kennis en vaardigheden te ontwikkelen, zodat zij een stimulerend beleid kunnen voeren en onbedoelde belemmeringen voor cultureel ondernemerschap kunnen wegnemen. Hierna gaan wij eerst in op de pijlers van cultureel ondernemerschap en daarna op de rol en mogelijkheden van de gemeente. Uit recent onderzoek blijkt dat de praktijk van het ondernemerschap in de bibliotheeksector nog weerbarstig is.
Pijlers cultureel ondernemerschap bibliotheek
In de recente VNG/Cultuur-Ondernemen publicatie Cultureel Ondernemen73 onderscheidt men vier pijlers van cultureel ondernemerschap: artistiek onderscheidend vermogen, maatschappelijk draagvlak, verdienmodellen en bestuur en bedrijfsvoering. Vertaald naar de bibliotheek:
1 Onderscheidend vermogen: Wat is het bestaansrecht van de bibliotheek? Wat zijn de kernactiviteiten die dat laten zien? Voor wie zijn die relevant?
2 Maatschappelijk draagvlak: Slaagt de bibliotheek erin banden te smeden met het publiek? Te ondernemen in netwerken? Vrijwilligers aan zich te binden?
3 Een ander verdienmodel: Streeft de bibliotheek naar een meer gemengde financiering, naast subsidie ook private bijdragen en meer projectgebonden financiering?
4 Bestuur en bedrijfsvoering: Is de kwaliteit van bestuur en bedrijfsvoering van de bibliotheek op orde? Is de bibliotheekorganisatie in staat om ook marketing en relatiemanagement in te zetten?
Mogelijk stimuleringsbeleid gemeenten
Gemeenten hebben verschillende mogelijkheden om ondernemerschap te stimuleren, vanuit hun onderscheiden rollen: die van beleidmaker/subsidiegever, (in)formateur van clustering en samenwerking in het culturele veld, eigenaar van vastgoed, stimulator van nieuwe ontwikkeling en verbinding, regisseur van maatschappelijke functies, handhaver van veiligheid en regelgeving en planner van ruimtelijke ordening. Concrete mogelijkheden voor een stimulerend beleid van gemeenten zijn:
publiek-private fondsen opzetten
garanties bij geldleningen verstrekken
locaties openstellen of beschikbaar stellen
een makelaar richting bedrijfsleven aanstellen
een sector overstijgende aanpak en algemene cultuurpromotie74
73 VNG / Cultureel ondernemen, Cultureel Ondernemen, nieuw rendement voor gemeenten en instellingen, 2014.
https://www.vng.nl/files/vng/brieven/2014/attachments/20141217_boekje-cultureel-ondernemen.pdf
In de handreiking Cultureel Ondernemen van de VNG is een overzicht opgenomen van het rijksbeleid rond cultureel ondernemerschap en informatie over de bevordering en belemmeringen die gemeenten in deze kunnen ondervinden..
Ondernemerschap van de bibliotheek in de praktijk
Recent is onderzocht in welke mate de bibliotheken ondernemend zijn en wat daarin de bepalende factoren zijn.75 De onderzoekers verbinden ondernemerschap met innovatie (nieuwe producten en ideeën), pro-activiteit (eigen initiatief, zoeken naar kansen, anticiperen op toekomstige situaties) en risicobereidheid.
Het onderzoek wijst uit dat het ondernemerschap van bibliotheken sterk samenhangt met de schaal van de organisatie - grotere bibliotheken zijn ondernemender - en de eerdere ervaring van de directie. Wanneer de directie ervaring heeft opgedaan in de commerciële sector of bij andere culturele organisaties, dan is het ondernemerschap vaak groter. Ondernemerschap omvat
de vergroting van het publiek;
een sterkere marktoriëntatie door introductie van nieuwe producten;
de toevoeging van sociaal culturele waarden.
De middelen die nu benut worden door bibliotheken zijn: verhuur van ruimten, crowdfunding, fondswerving, commerciële exploitatie van gebouw en café en samenwerken in een netwerk. Er zijn bibliotheken die werken met verschillende vormen van lidmaatschap (steunlidmaatschap, toplidmaatschap). Een hindernis in het
ondernemerschap is volgens de onderzoekers 'de taaie organisatiecultuur' van de bibliotheken, die marktgericht werken in de weg staat.76
Succesfactoren voor de ondernemende bibliotheek zijn: zelfstandigheid (los van de gemeente), ruimte krijgen in het subsidieregime, externe gerichtheid van de gehele organisatie, bedrijfseconomisch inzicht en
professionalisering.
De bibliotheek kan in de versteviging van haar marktpositie een strategie volgen die uit zes sporen bestaat:
Allianties verstevigen met groepen of organisaties van vrijwilligers, maatschappelijke en commerciële partners (publieksinformatie & dienstverlening, culturele programmering, welzijn en zorg, scholen en cursuscentra, binding met gebruikersgroepen, donateurs en vriendenverenigingen)
Commerciële activiteiten organiseren voor bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties.
Nieuwe diensten ontwikkelen voor nieuwe klanten.
De uitleenbibliotheek (ook voor spijtoptanten, 'luie leners' en 'not yet visitors') voortzetten en uitbouwen.
Kosten reduceren en inkomsten verhogen (tarieven, aanbieden betaalde dienstverlening aan leden).
Profilering en inzet op maatschappelijke waarden: vanuit visie en vertrouwen, met aandacht voor marketing, gerichte inzet en scholing van personeel, gezamenlijke huisvesting.77
Cultureel ondernemerschap Mogelijke inzet gemeente Mogelijke inzet bibliotheek
1. Onderscheidend vermogen Ontwikkelen van nieuwe diensten
2. Maatschappelijk draagvlak Openstellen van locaties Voortzetten en uitbouwen uitleenbibliotheek
74 VNG / Cultureel ondernemen, Cultureel Ondernemen, nieuw rendement voor gemeenten en instellingen, 2014, p. 7
75 Ondernemendheid in de culturele sector, Panteia / Universiteit van Amsterdam, februari 2014
76 Bontje, D. & Studulski, F., Beter leren door informatievaardigheden. Den Haag: Sectorinstituut voor Openbare Bibliotheken, 2013.
77 Van der Horst, A et al, De ondernemende bibliotheek, van chaos naar visie en durf, DSP – groep, 2012.
Sector overstijgende aanpak &
cultuurpromotie
Verstevigen allianties
3. Een ander verdienmodel Opzetten publieke- private fondsen Organiseren van verdienactiviteiten voor bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties
Vriendenkringen
4. Bestuur en bedrijfsvoering Verstrekken garanties bij geldlening Reduceren van kosten en verhogen van inkomsten
Vrijwilligers inzetten Aanstellen van makelaar richting
bedrijfsleven