Controle verwijst naast zelfkennis tevens naar handelingsbekwaamheid, dat relevant is omdat zorg voor zichzelf niet alleen betrekking heeft op ‘het zelf als kenobject, maar ook op het zelf als arbeidsterrein’. Bezinning op het zelf en daadkracht dat daarbij aansluit creëert de
mogelijkheid om gewoontes en verwachtingen te doorbreken waarbij het individu, vanuit zichzelf, handelingsbekwamer wordt.
Handelingsbekwaamheid in detentie is in beperkte mate realiseerbaar. Toch zijn er openingen waarin bezinning omgezet kan worden in daadkracht.
Door de ruimte waarin het individu zich bevindt zijn de mogelijkheden om vrij en daadkrachtig te handelen vanuit het ‘zelf’, beperkt.
Maar ik wil natuurlijk ook invloed op mijn leven hebben en als ik dan.. daar.. dat kan ik eigenlijk niet hebben. (RK)
Indien vanuit bezinning op het zelf een keuze tot handelen ontstaat, is de mogelijkheid hiertoe in detentie niet altijd aanwezig. Respondenten benoemen dit bijvoorbeeld ten opzichte van het verloop van hun traject. Reflectie op het verleden en het heden (zelfkennis) kan leiden tot het besluit (handeling) om naar een verslavingskliniek te gaan. Op het moment dat dit voornemen ontstaat, kan hier niet direct uiting aan gegeven worden vanwege gebondenheid aan de cel en contacten met de trajectbegeleiders van de ISD. Als deze eerste blokkades bovendien
overwonnen zijn en het individu in gesprek is met een trajectbegeleider, is het mogelijk dat deze een ander trajectverloop voor ogen heeft. Al met al zijn er heel wat blokkades door de afhankelijke en onderworpen positie waarin het individu zich bevindt, die bij kunnen dragen aan een beperking van handelingsmogelijkheden.
Anderzijds blijken er echter wel degelijk mogelijkheden te zijn om vanuit inzicht daadkrachtig te kunnen handelen.
(...) ik hou mezelf een beetje voor de gek hier.(...)
E: Hoe hou je jezelf dan voor de gek?
K: Omdat je nog, nog je.. mag niet.. desperaat worden (...) vandaag heb ik al een beetje een leuke dag gemaakt. Het weer is.. en, en..dat moet ik ook uit zelfbehoud doen. (RK)
Respondent I laat dit tweede aspect zien door de keuze te maken om in de toekomst over te stappen op het ‘gecontroleerd gebruiken’ van drugs. Ze heeft naar aanleiding van reflectie op de toekomst besloten dat dit voorlopig voor haar de beste manier is om voor zichzelf te zorgen.
Ik wil.. niet echt stoppen met gebruiken, dus ik wil gecontroleerd gaan gebruiken (...) Ja, eigenlijk heb ik zoiets van; Justitie kan wel willen dat ik stop maar het is niet mijn keuze geweest.. (RI)
Ze toont hiermee niet alleen daadkracht maar tevens weerstand waardoor vrijheid gecreëerd wordt die gevoelig is voor de inwerkende kracht van de discipline.
Vanuit het besef van de mogelijkheid om zelfstandig keuzes te maken in de gevangenis, en hier naar te handelen, kunnen ‘ kleine’ gebeurtenissen transformeren tot ervaringen van zelfzorg. Zo vertelt respondent I dat ze heeft geïnformeerd naar de mogelijkheden om een sportfiets op haar cel te krijgen of dat ze ervoor heeft gezorgd dat de koelkast uit haar cel is verwijderd, iets dat haar iedere week 2 euro oplevert.
Ja ik heb ze een briefje geschreven en toen zijn zij naar mij toegekomen en hebben mij gezegd dat ik wel dat recht had om dat weg te laten halen en dat is toen gebeurd. (RI)
Deze handelingen kunnen in de ogen van buitenstaanders klein lijken maar zijn voor de respondent mogelijkheden om te ontsnappen aan de disciplinerende inwerking en een ervaring van controle en zelfzorg te creëren.
Kwaliteit
In het theoretisch kader staat het volgende beschreven over kwaliteit als onderdeel van de zelfzorg: kwaliteit vraagt om waardeoriëntatie en -bezinning dat reageert op het verlangen naar en de behoefte aan een zinvol, betekenisvol en waardevol bestaan, op basis waarvan je je leven wilt evalueren.
En hier, weer niet goed voor mezelf opgekomen. Ik wil dat! (RK)
Net als binnen de controle zijn de empirische bevindingen met betrekking tot de kwaliteit tweezijdig: de respondenten illustreren de mogelijkheid om zich te bezinnen op hetgeen zij als waardevol achtten, echter door de beperkte mogelijkheden om dit om te zetten in gedrag en vrijheid voeren de beperkingen de boventoon.
Respondent I geeft aan de vrijheid te hebben zich te bezinnen op waarden en idealen: (...) alleen dan vrijheid in denken blijf je behouden dan.. dat wel.. (...)
E: En.. en dat is gewoon.. wat voor een denken is dat?
I: Hm.. in alle opzichten toch wel.. zowel politiek als eh wat idealen betreft.. je ideeën. (RI)
Het kwalitatief denken is echter niet voldoende om in het kader van zelfzorg het eigen leven te beschouwen als zinvol. Het uiting geven van de eigen waarden en dit verwerken in het gedrag en leven wordt tegengewerkt door de actualiteit waar het individu zich in bevindt en dat op allerlei manieren waarheden en werkelijkheden over het individu uitspreekt.
In detentie kan het leven niet ingevuld worden naar eigen wil en is iedere dag, ieder element en iedere gedraging gebonden aan restricties.
Hoe is zingeving dan mogelijk in detentie? Slechts in het denken zoals respondent I aangeeft? Het antwoord hierop is een terughoudend ‘nee’. Zingeving is mogelijk in detentie maar vergt veel reflectief en daadkrachtig vermogen van het individu.
Respondent W beschrijft een voorbeeld waarin ze op grond van haar waarden in haar gedrag, ondanks de disciplinerende machtswerking, bij zichzelf is gebleven.
Je hoort me wel normaal te behandelen. Ik ben netjes tegen het personeel, ik ben netjes op het werk. Ik werk hard, weet je.. en dan verwacht ik ook dat ik zo terug behandeld word hè. (RW)
Controle en kwaliteit komen hier samen en mede door de spiegeling in de ander zorgt W voor zichzelf.
Conclusie
Zowel controle als kwaliteit, functionerend in wisselwerking met elkaar, zijn mogelijk in detentie. Vanuit de interpretatie van zelfzorg als combinatie tussen controle en kwaliteit is de veronderstelling dat het individu in detentie in staat is zorg te dragen voor zichzelf, bevestigd. Er dient echter aan toegevoegd te worden dat de mogelijkheden hiertoe in detentie ingeperkt worden door allerlei elementen in de actualiteit. Uit de verhalen van de respondenten blijkt in detentie de nadruk te liggen op de aspecten die zelfzorg onmogelijk maken waardoor de bereidheid om te werken naar een vorm van zelfzorg minder ruimte krijgt. Bijstand in het creëren van ruimte en het bevorderen van zelfzorg, bijvoorbeeld in de vorm van geestelijke verzorging, is dan ook zeker een aanbeveling.