Conclusies

In dit hoofdstuk stond de vraag centraal wat health literacy is, een vraag die is beantwoord aan

de hand van literatuurstudie. Daarbij is meer duidelijkheid ontstaan over de definiëring en

operationalisering van het concept. Er is wetenschappelijke onderbouwing gevonden voor de

mogelijke relaties van health literacy met gezondheidsuitkomsten, en er is een vergelijking is

gemaakt met het in Nederland beter bekende concept ‘empowerment’. Ten slotte is

geïnventariseerd of health literacy al aandacht krijgt in Nederland en op welke wijze het concept

hier dan aandacht zou moeten krijgen. Op basis van de literatuurstudie is een aantal conclusies

te trekken, die hieronder aan bod komen.

2.4.1 Health literacy is meer dan het (begrijpend) kunnen lezen van informatie

Binnen het concept ‘health literacy’ is er aandacht voor verschillende niveaus van kennis en

vaardigheden die een individu of gemeenschap bezit in relatie tot gezond leven. De definiëring

van ‘health literacy’ is in de literatuur niet eenduidig en leidt mogelijk tot verwarring. De

meeste studies nemen de definitie van Ratzan en Parker als uitgangspunt (zie paragraaf 2.3.2).

Deze definitie heeft vooral betrekking op informatieverwerking. Kickbusch legt in haar definitie

(paragraaf 2.3.2) veel meer de link met toegang krijgen tot informatie en leren om die effectief

toe te passen. In Kickbusch’ definitie heeft health literacy relaties met empowerment: zelf

keu-zes kunnen maken en controle hebben over het eigen leven. Deze definitie maakt duidelijker dat

health literacy behalve over een individu’s kennis en vaardigheden ook over mogelijkheden en

dus leefomstandigheden gaat.

Duidelijk wordt in ieder geval dat literacy meer betekent dan ‘geletterdheid’. Het gaat bij

litera-cy om een scala aan vaardigheden, waarbinnen (begrijpend) kunnen lezen een basisvaardigheid

vormt. Het onderscheiden van ‘literate’ en ‘illiterate’ mensen is te eenvoudig. Het onderscheid

tussen van drie literacyniveaus (functional, interactive en critical) binnen het concept maakt

duidelijk dat iedereen ‘literate’ is tot op een bepaald niveau. Begrijpend kunnen lezen én de

gelezen informatie vervolgens interactief en kritisch kunnen toepassen, betekent dat je optimaal

‘health literate’ bent. Op individueel niveau leidt functional health literacy tot verbeterde kennis

van risico’s en gezondheidszorgdiensten, en therapietrouw aan voorgeschreven programma’s.

Interactive health literacy leidt tot een verbeterde mogelijkheid om onafhankelijk te handelen op

basis van aanwezige kennis, verbeterde motivatie en meer zelfvertrouwen. Critical health

litera-cy leidt tot verbeterd individueel incasseringsvermogen bij sociale en economische tegenspoed.

Dat health literacy in onze maatschappij niet los kan worden gezien van media literacy zal in de

toekomst steeds duidelijk worden.

2.4.2 De operationalisatie van health literacy alleen op het niveau (begrijpend)

lezen

Het health-literacyconcept wordt in de literatuur alleen geoperationaliseerd op het niveau van

(begrijpend) kunnen lezen. In de meeste studies worden de meetinstrumenten REALM of

TOFHLA gebruikt. Meetinstrumenten op het niveau van interactive health literacy en critical

health literacy lijken nog niet te zijn ontwikkeld. Het is belangrijk om ook voor deze niveaus te

komen tot operationalisatie van het concept. Duidelijk is dat dit geen eenvoudige zaak is, gezien

het feit dat het concept meerdere dimensies heeft. Meetinstrumenten zullen doel-, doelgroep- en

contextafhankelijk zijn. Mogelijk kan bij de operationalisatie van health literacy

gebruik-gemaakt worden van meetinstrumenten voor deelaspecten van het concept. De ‘Patient

Activa-tion Measure’ lijkt in het kader van health literacy een veelbelovend instrument om interventies

gericht te ontwikkelen en veranderingen te onderzoeken. Overlap met empowermentaspecten is

denkbaar. Verschillende auteurs geven aan dat voor meer inzicht in de doelgroep en de effecten

van gezondheidsbevorderende interventies operationalisatie noodzakelijk is.

2.4.3 Functional health literacy heeft relaties met gezondheidsuitkomsten

Uit de literatuurstudie blijkt dat het niveau ‘functional health literacy’ in de zin van verminderde

literacyvaardigheden een relatie heeft met gezondheidsuitkomsten. Aangetoond is dat mensen

met een laag literacyniveau in het algemeen slechter scoren op kennis van hun ziekte, minder

therapietrouw zijn, medicatie onjuist toepassen en frequenter een ziekenhuis bezoeken. Ook zijn

zij angstiger dan mensen met hogere literacyniveaus. Voor hiv/aids-patiënten werd aangetoond

dat er bij een laag literacyniveau sprake is van een minder functionerend immuunsysteem en

ook vaker van een onjuiste perceptie van de behandeling. Daarnaast wordt in de literatuur

duidelijk dat een laag literacyniveau veelal samengaat met slechtere communicatie tussen arts

en patiënt. Informatie wordt minder goed begrepen en instructies worden minder goed

opgevolgd. Literacyproblemen leiden daarmee tot hogere kosten in de gezondheidszorg. Het is

niet altijd duidelijk of er sprake is van een laag literacyniveau. Meerdere studies laten zien dat

patiënten zich schamen en niet voor hun literacyproblemen uitkomen. Belangrijk is te beseffen

dat patiënten met een laag literacyniveau gemist worden als wordt uitgegaan van het

opleidingsniveau zonder het health-literacyniveau te onderzoeken.

2.4.4 Functional health literacy heeft geen specifieke aandacht binnen

empowerment

In de literatuur is gezocht naar overeenkomsten en verschillen tussen ‘health literacy’ en

‘empowerment’. Voor beide concepten geldt dat er sprake is van complexe constructen met

meerdere dimensies, die contextafhankelijk zijn en waarvan geen eenduidige definities worden

gegeven. De niveaus ‘interactive health literacy’ en ‘critical health literacy’ hebben raakvlakken

met empowerment. De uitkomst ‘empowered’ lijkt synoniem te zijn met de uitkomst ‘critical

health literate’. Het niveau ‘functional health literacy’ lijkt echter toegevoegde waarde te

heb-ben ten opzichte van het empowermentconcept. Op dat niveau wordt ervan uitgegaan dat je

basale kennis en literacyvaardigheden (functioneel alfabetisme) nodig hebt om interactief en

kritisch met informatie te kunnen omgaan. Bij empowerment lijkt dit geen specifieke aandacht

te krijgen. Functional health literacy kan worden gezien als een voorwaarde om

empower-mentprocessen succesvol te kunnen laten verlopen.

2.4.5 Er is weinig (wetenschappelijke) aandacht voor health literacy in Nederland

In internationale literatuur wordt uiteengezet waarom health literacy aandacht zou moeten

krijgen. De behoefte van burgers aan meer informatie, keuze en empowerment, de vergrijzende

maatschappij, migratie en het steeds complexer wordende gezondheidszorgsysteem zijn

belangrijke argumenten. Aandacht voor health literacy zou vanuit meerdere terreinen plaats

moeten vinden: cultuur en maatschappij, het onderwijs en het gezondheidszorgsysteem zelf.

Verschillende auteurs geven het belang van operationalisatie aan voor beter inzicht in de

doel-groep en het evalueren van gezondheidsbevorderende interventies. In Nederlandse

wetenschap-pelijke literatuur is er nagenoeg geen aandacht voor health literacy. In één studie (Bekker &

Lhajoui, 2004) wordt de relatie van literacy met de beleving van gezondheid onderzocht bij

Marokkaans Berber sprekende vrouwen in Nederland. Aangetoond werd dat literacy een

signi-ficant effect heeft op het beleven van een betere gezondheid. In de praktijk van de Nederlandse

gezondheidsbevordering is er weliswaar (evidence-based) aandacht voor communicatie met de

doelgroep, maar de onderbouwing is vooral gebaseerd op buitenlandse studies.

Het is interessant om met gezondheidsbevorderaars in Nederland te kijken naar de waarde van

health literacy voor de Nederlandse situatie. Vinden deze gezondheidsbevorderaars – experts

werkzaam in beleids-, praktijk- en onderzoeksfuncties bij gezondheidsbevorderende instanties

en universiteiten – dat health literacy meerwaarde heeft in de discussie over

dering bij achterstandsgroepen in Nederland? Health literacy is bij de meeste

gezondheidsbevor-deraars in Nederland een onbekend concept. Daarom was het voor gezondheidsbevorgezondheidsbevor-deraars van

belang om dit concept eerst te verkennen, voordat zij in het kader van dit afstudeeronderzoek

uitspraken konden doen over de eventuele meerwaarde ervan. Daartoe is een masterclass health

literacy georganiseerd, die in het volgende hoofdstuk aan bod komt.

3 Verkenning van het concept: masterclass health

literacy

In document Health Literacy : werken aan een 'gezondheidsvaardig' Nederland (pagina 38-42)