In dit rapport wordt beschreven welke opties wetenschappelijk en praktisch haalbaar zijn om het MWTL aal meetnet duurzaam voort te zetten.
Twee alternatieven, gebruik van passive samplers en gebruik van modellen, zijn op dit moment nog niet haalbaar zonder aanvullend onderzoek.
& Samplers zijn goed inzetbaar om de waterkwaliteit te monitoren en zeer flexibel in het gebruik. Echter, de accumulatie van contaminanten in samplers op een locatie kan nog niet worden gecorrigeerd voor de factoren die accumulatie in aal sterk beïnvloeden; trofisch nivo van de aal op die locatie, opname contaminanten via voedsel, metabolisatie en excretie. De accumulatie data van samplers zijn daarom wezenlijk anders dan die van aal.
& Het gebruik van modellen om de accumulatie van contaminanten in biota te voorspellen, aan de hand van data over de biobeschikbare fractie van contaminanten in het sediment, karakterisatie van het sediment en voedselketen, kennis over metabolisatie& en excretiesnelheden, is nog niet haalbaar. Hoewel de kennis de afgelopen jaren sterk is toegenomen zijn de gemodelleerde accumulatieniveaus nog niet betrouwbaar genoeg.
Het derde alternatief, het gebruik van een andere vissoort, is wetenschappelijk en praktisch haalbaar. Door het gebruik van een andere vissoort zijn veel parameters, die de accumulatieniveaus beïnvloeden, vergelijkbaar. De mogelijke verschillen tussen de vissoorten die een effect hebben, een iets ander voedselpatroon of een hogere of lagere metabolisatie& excretiesnelheid, kunnen worden gekwantificeerd door tenminste twee jaar parallel de aal en de alternatieve vissoort te bemonsteren.
De vissoorten blankvoorn en brasem zijn beide zeer algemeen in de Nederlandse wateren en kunnen relatief eenvoudig worden bemonsterd zonder ingrijpende veranderingen aan het meetnetontwerp.
Met het oog op de doelstellingen van het huidige meetnet:
& het monitoren van de biobeschikbaarheid van bioaccumulerende microverontreinigingen & het bepalen van het risico op doorvergiftiging naar hogere organismen,
wordt het bemonsteren van een alternatieve vissoort voorgesteld om het MWTL aal meetnet duurzaam voort te zetten.
Alleen door grote aanpassingen van een paar locaties (verschuiving en/of uitbreiding) en door verlenging van de visduur kan het MWTL aal programma tijdelijk worden voortgezet. Dit is geen duurzaam alternatief omdat de aalstand alleen maar lager wordt in de komende jaren.
8. Het advies
Met het in acht nemen van de doelstellingen van het huidige meetnet:
& het monitoren van de biobeschikbaarheid van bioaccumulerende verbindingen & het bepalen van het risico op doorvergiftiging naar hogere organismen
en de eisen van duurzaamheid en zo min mogelijk trendbreuk, wordt geadviseerd het nieuw op te zetten meetnet op onderstaande manier in te richten. Dit nieuwe meetnet zal minimaal dezelfde zeggingskracht hebben als het huidige MWTL aal meetnet.
Om in groeiende en veranderende informatie&behoefte te voorzien en flexibel te zijn t.a.v. nieuwe onderzoeksvragen wordt een tweetal aanvullende aanbevelingen gedaan.
Nieuwe meetnet
& Het meetnet wordt in de huidige vorm nog ten minste twee jaar gecontinueerd om eventuele trendbreuk te kunnen kwantificeren. Zo mogelijk worden 25 alen per locatie bemonsterd.
& Parallel aan het huidige meetnet worden de, uit deze studie beide geschikt gebleken alternatieve vissoorten, blankvoorn en brasem (tenminste 25 exemplaren) op alle locaties bemonsterd. Indien beide soorten op alle locaties in voldoende mate aangetroffen worden, zal op basis van de doelstelling van het nieuwe meetnet een keuze gemaakt moeten worden welke vissoort gebruikt gaat worden als indicator voor de bioaccumulatie van de te bepalen microcontaminanten. De grootste overeenkomst in
accumulatie van bioaccumulerende organische stoffen wordt verwacht tussen aal en brasem. De leefwijze van de aal (benthisch), het trofisch niveau en de voedselkeuze van de aal komt net wat meer overeen met de brasem dan met de blankvoorn. Indien het zwaartepunt van de doelstelling van het nieuwe meetnet op doorvergiftiging naar hogere organismen komt te liggen, is wellicht blankvoorn een betere keuze. Door de vorm en levenswijze van deze vis wordt ook grotere blankvoorn door veel andere organismen bejaagd en gegeten, meer dan de brasem. De exemplaren van de gekozen vis worden per locatie gepoold en gehomogeniseerd en geanalyseerd voor de te bepalen stoffen.
Binnen een riviersysteem kan op verschillende locaties een groot verschil in variatie van
contaminantgehalten in de vissen worden gemeten. Het is waarschijnlijk dat elke locatie (in Nederland) een andere mate van variatie kent. Om eenzelfde trendberekening met betrouwbaarheidsintervallen te verkrijgen per stof voor de alternatieve vissoort zullen er daarom ook individuele metingen verricht moeten worden. Dit zou eigenlijk voor tenminste twee jaren op iedere locatie voor iedere stof plaats moeten vinden. Uit het oogpunt van kostentechnische overwegingen en praktische uitvoerbaarheid wordt echter voorgesteld om per watersysteem (meer, rivier, kanaal) individueel te bemonsteren en te
analyseren op de stoffen lindaan (γ&HCH) en enkele relevante PCBs.
Op tenminste drie locaties (meer, rivier, kanaal) wordt dan dus (naast de reguliere bemonstering) zowel brasem als blankvoorn (n= 25) individueel bemonsterd en na keuze van de vissoort worden de analyses van lindaan en de relevante PCBs in de individuele vissen verricht.
& Aanvullende optie is het tevens op iedere locatie uithangen van samplers en deze op een later tijdstip weer ophalen, gevolgd door het analyseren ervan. Een sampler is een zeer bruikbare tool voor het meten van de waterkwaliteit ter plekke, maar ongeschikt voor het bepalen van de risico’s op
doorvergiftiging naar hogere organismen. De trendbreuk met het huidige aalmeetnet zal aanzienlijk zijn. Naast de resultaten van de alen en de alternatieve vissoort zullen de samplers voor aanvullende
informatie zorgen aangaande de waterkwaliteit ter plekke en daarmee een verrijking zijn voor het gehele meetnet. Deze aanvullende optie is direct uitvoerbaar.
Extra aanbeveling
Naast het opzetten van een nieuw meetnet wordt ter ondersteuning van de data van dat meetnet ook aanbevolen om een mesocosm experiment uit te voeren met slib en water afkomstig van een niet verontreinigde en een sterk verontreinigde locatie. In een mesocosm kan de ophoping van contaminanten in aal, blankvoorn, brasem en sampler bepaald worden onder de invloeden van het heersende, gecontroleerde ecosysteem in de mesocosms. Door de proef in drievoud uit te voeren en alle vissoorten individueel te analyseren wordt een goed beeld geschetst van de mate van ophoping in de diverse vissoorten (en samplers) en de natuurlijke variatie die kan optreden binnen vissoorten in een identiek biotoop. De invloed van de mate van verontreiniging van het slib op de accumulatie wordt ook gemonitord. Het inzicht in processen rond bioaccumulatie wordt hierdoor vergroot en daarmee wordt voorzien in de groeiende en veranderende informatiebehoefte.
9. Referenties
9.1
Rapporten
Booij Kees, Evaline M. van Weerlee, Coen V. Fischer, José Hoedemaker Passive Sampling of Organic Contaminants in the Water Phase
Netherlands Institute for Sea Research NIOZ & RAPPORT 2000 & 5
W. Dekker
Monitoring van de intrek van glasaal in Nederland RIVO Rapport C006/04
W. Dekker en L. Schaap
Het voedsel van blankvoorn en bot in het IJsselmeer in augustus 1994 RIVO Rapport C035/95
W. Dekker en L. Schaap
Het voedsel van blankvoorn brasem en bot in het IJsselmeer RIVO Rapport C038/96
De Lange H.J., C.C.F. De Wit, J. Harmsen, A.A. Koelmans, 2006A. Nalevering van verontreinigende stoffen uit waterbodems, deelrapport A. Een literatuurstudie naar processen. Wageningen, Alterra en Wageningen Universiteit, Alterra&rapport 1404. In opdracht van RIKZ.
De Lange H.J., J. Harmsen, A.A. Koelmans, 2006B. Nalevering van verontreinigende stoffen uit waterbodems, deelrapport B. Beoordelingsstrategie om nalevering te meten. Wageningen, Alterra en Wageningen Universiteit, Alterra&rapport 1405. In opdracht van RIKZ.
Hoek& van Nieuwenhuizen, M. en M.J.J. Kotterman
Biologische Monitoring Zoete Rijkswateren: Microverontreinigingen in rode aal & 2006 IMARES Rapport C001/07
Hoek&van Nieuwenhuizen, M. en Dr. Ir. M.J.J. Kotterman
Biologische Monitoring Zoete Rijkswateren: Microverontreinigingen in driehoeksmosselen & 2006 IMARES Rapport C047/07
Hoogenboom L.A.P., M.J.J. Kotterman, M. Hoek&van Nieuwenhuizen, M.K. van der Lee, W.A. Traag
Onderzoek naar dioxines, dioxine&achtige PCB’s en indicator&PCB’s in paling uit de Nederlandse binnenwateren 2007
RIKILT Rapport 2007.003
Jansen H., I. de Booij, R. Hille Ris Lambers, B. van Os&Komen, J. van Willigen en J. de Leeuw Vismonitoring in het IJsselmeer en Markermeer in 2006
Klein Breteler, J., J. de Leeuw & O.A. van Keeken De Kaderrichtlijn Water en Visserij op de binnenwateren IMARES Rapport C029/07
Pieters H.
Dataset Ketelmeer. 1990. RIVO Rapport MO 90&206, Opdrachtgever RWS
Pieters, H. (1993). Biologische Monitoring Zoete Rijkswateren: microverontreinigingen in rode aal & 1992&1993. RIVO Rapport C007/93
Pieters H.
IRC Meetprogramma milieucontaminanten in zoetwatervis uit de Rijn 1995 RIVO Rapport C001/96
Pieters H.
IRC Meetprogramma milieucontaminanten in zoetwatervis uit de Rijn , 2000. RIVO rapport C031/01, mei 2001
Pieters, H., S.P.J. van Leeuwen en J. de Boer
Verontreinigingen in aal en snoekbaars: monitorprogramma ten behoeve van de Nederlandse sportvisserij 2002 IMARES Rapport C078/03
Pieters, H., S.P.J. van Leeuwen, J. de Boer
Verontreinigingen in aal en snoekbaars: monitorprogramma ten behoeve van de Nederlandse sportvisserij 2003 IMARES Rapport C063/04
Pieters H., S.P.J. van Leeuwen, M.J.J. Kotterman, J. de Boer Trends van prioritaire stoffen over de periode 1977 – 2002 RIVO rapport t.b.v. RIWA Rijnwaterbedrijven
Wiegerinck, J.A.M., I.J. de Boois, O.A. van Keeken & H.J. Westerink
Jaarrapportage Actieve Vismonitoring Zoete Rijkswateren. Samenstelling van de visstand in de grote rivieren gedurende het winterhalfjaar 2005/2006
IMARES Rapport C062/06
Wiegerinck, J.A.M., I.J. de Boois, O.A. van Keeken & H.J. Westerink
Jaarrapportage Passieve Vismonitoring Zoete Rijkswateren: Fuik& en zalmregistraties in 2006 IMARES Rapport C035/07
Jongbloed, R.H., B.J.W.G. Mensink, A.D. Vethaak & R. Luttik (1995): Risk&assessment of bioaccumulation in food chains of two marine AMOEBE species: common tern and harbour seal. Report RIVM&719102040 / RIKZ&95.036. Jongbloed, R.H., A.J.H. Visschedijk, H.P. van Dokkum & R.W.P.M. Laane
(2000): Toxaphene. An analysis of possible problems in the aquatic environment. Ministerie van Verkeer en Waterstaat. Rijksinstituut voor Kust en Zee (RIKZ) Rapportnummer: RIKZ/2000.010.
Kaag N.H.B.M. & A.C. Sneekes (2006): Een vergelijk van de bioaccumulatie van dioxine en andere contaminanten uit sediment in zeepier (Arenicola
marina) en zager (Nereis virens). TNO rapport 2006&DH&R0194. Opdrachtgever: RWS&RIKZ.
9.2
Publicaties
Åström, M. and Dekker W. 2006. When will the eel recover? A full life cycle model. – ICES Journal of Marine Science, in press
Baussant Thierry, Steinar Sanni, Grete Jonsson, Arnfinn Skadsheim, and Jan Fredrik Børseth Bioaccumulation of Polycyclic Aromatic Compounds:1. Bioconcentration in two Marine Species an in Semipermeable Membrane Devices During Chronic Exposure to Dispersed Crude Oil
Environmental Toxicology and Chemistry, pp. 1175–1184 Volume 20, Issue 6 (June 2001)
De Boer, J. and P. Hagel. 1994. Spatial differences and temporal trends of chlorobiphenyls in yellow eel (Anguilla anguilla) from inland waters of the Netherlands). Sci Total Environ,. 141, 155&174
Booij K., Foppe Smedes and Evaline M. van Weerlee. 2002. Spiking of performance reference compounds in low density polyethylene and silicone passive water samplers. Chemosphere, 46, 1157&1161.
Booij K., Foppe Smedes, E.M. van Weerle and P.J.C. Honkoop. 2006
Environmental monitoring of hydrophobic organic contaminants: the case of mussels versus semipermable membrane devices.
Booij K., Hanne E. Hofmans, Coen V. Fischer, and Evaline M. Van Weerlee
Temperature&Dependent Uptake Rates of Nonpolar Organic Compounds by Semipermeable Membrane Devices and Low&Density Polyethylene Membranes
Environ. Sci. Technol., 37 (2), 361 &366, 2003.
Buijse A.D., M.R. van Eeerden, W. Dekker and W.L.T. van Densen (1993)
Elements of a Trophic Model for IJsselmeer (The Netherlands), a Shallow Eutrophic Lake ICLARM Conf. Proc. 26, 390 p. p. 90&94
Cornelissen, G., O. Gustafsson, T.D. Bucheli, M.T.O. Jonker, A . Koelmans & P.C.M. van Noort (2005): Extensive Sorption of Organic Compounds to Black Carbon, Coal, and Kerogen in Sediments and Soils: Mechanisms and Consequences for Distribution, Bioaccumulation, and Biodegradation. Environ. Sci. Technol. 39: 6881&6895 Dekker, W. 2004. Slipping through our hands & Population dynamics of the European eel. Doctoral dissertation, University of Amsterdam, 186 pp.
Garcia&Berthou E. 1999
Spatial heterogeneity in roach (Rutilus rutilus) diet among contrasting basins within a lake ARCHIV FUR HYDROBIOLOGIE 146 (2): 239&256
Geeraerts C, Ovidio M, Verbiest H, Buysse D, Coeck J, Belpaire C, Philippart JC. 2007 Mobility of individual roach Rutilus rutilus (L.) in three weir&fragmented Belgian rivers HYDROBIOLOGIA 582: 143&153
Greenwood, R., G.A. Mills, B. Vrana, I. Allen, R. Aguilar&Martinez en G. Morrison. 2007. Chapter 9: Monitoring of priority pollutants in water using Chemcatcher passive sampling devices. In Passive sampling techniques in environmental monitoring. Editied by R. Greenwood, G. Mills and B. Vrana. Comprehensive Analytical Chemistry, volume 48
Reincke, H. 2000
Schadstoffe in Elbefischen, belasting und vermarktungsfahigkeit, von der Grenze bis zur See.
Hauck M., A.J. Hendriks, M.A.J. Huijbregts, A.A. Koelmans, M.J. Van de Heuvel&Greve, C.T.A. Moermond, K. Veltman, A.D. Vethaak. 2007. Including sorption to black carbon in modelling bioaccumulation of polycyclic aromatic hydrocarbons: Uncertainty analysis and comparison with field data. Environ. Sci. Technol. 41:2738& 2744
Heltsley, R.M., W.G. Cope, D. Shea and R. Bringolf. 2005
Assessing organic contaminants in Fish: Comparison of a nonlethal tissue sampling technique to mobile and stationary passive sampling devices. Environ. Sci. Technol. 39, 7601&7608
Hendriks A.J. (1995): Modelling equilibrium concentrations of microcontaminants in organisms of the Rhine delta: Can average field residues in the aquatic foodchain be predicted from laboratory accumulation? Aquat. Toxicol. 31:1&25
Hendriks A.J. (1996): Bioaccumulation of persistent chlorinated biphenyls, benzenes and biocides in various species compared with that of dioxins, furans and other aromatic hydrocarbons: modelling and field validation. Organohalogen Compounds 29:76&81
Hendriks A.J., A. van der Linde, G. Cornelissen & D.T.H.M. Sijm (2001): The power of size. 1. Rate constants and equilibrium ratios for accumulation of organic substances related to octanol&water partition ratio and species weight. Environ. Toxicol. Chem. 20(7):1399&1420
Hendriks, A.J & H. Pieters (1993): Monitoring concentrations of microcontaminants in aquatic organisms in the Rhine delta: a comparison to reference values. Chemosphere 26: 817&836.
Hladik M, Kubecka J. 2003
Fish migration between a temperate reservoir and its main tributary HYDROBIOLOGIA 504 (1&3): 251&266
Hoogenboom LAP, Kotterman MJJ, Zeilmaker MJ, Hoek&van Nieuwenhuizen M, van de Lee MK, Traag WA 2007 Dioxin and PCB levels in eel from large rivers in the Netherlands, the impact of the 2005 TEF values, and the risk for the consumer, In press
James N. Huckins, Kees Booij and Jimmie D. Petty. 2006 Monitors of Organic Chemicals in the Environment Semipermeable Membrane Devices
ISBN 978&0&387&29077&5
Kaag N.H.B.M., E.M. Foekema & M.C.Th. Scholten (1998): Ecotoxicity of contaminated sediments, a matter of bioavailability. Water Sci. Technol. 37(6&7):225&231.
Kangur K, Kangur A, Kangur P. 1999
A comparative study on the feeding of eel, Anguilla anguilla (L.), bream, Abramis brama (L.) and ruffe, Gymnocephalus cernuus (L.) in Lake Vortsjarv, Estonia
HYDROBIOLOGIA 408: 65&72
Koelmans A.A, Moermond C.T.A., Jonker M.T.O., Hoenderboom A.M., De Lange H.J., Van Geest G., Peeters E.T.H.M. and M. Scheffer. 2003. Hydrophobic Contaminant & Carbon Linkages in Aquatic Food Webs in the Rhine Meuse Delta. In: Eisenreich S.J. and Zaldivar Z.M. (Eds.), Proceedings of the State of the Art Workshop:
Bioaccumulation of Organic Compounds and Mercury in Aquatic Food Webs, Okt. 28&29 2002, European Commission, Joint Research Centre, Institute for Environment and Sustainability, Ispra, Italy, Special Publication No. I.03.49
Koelmans, A.A., M.T.O. Jonker, G. Cornelissen, T.D. Bucheli, P.C.M. van Noort, O. Gustafsson (2006): Black carbon: The reverse of its dark side. Chemosphere 63: 365–377
Moermond C.T.A., I. Roessink, M.T.O. Jonker, T. Meijer and A.A. Koelmans. 2007. Impact of Polychlorinated Biphenyl and Polycyclic Aromatic Hydrocarbon Sequestration in Sediment on Bioaccumulation in Aquatic Food Webs. Environ. Toxicol. Chem. 26: 607&615.
Moermond C.T.A., F.C.J.M. Roozen, J.J.G. Zwolsman and A.A. Koelmans. 2004. Uptake of sediment&bound polychlorobiphenyls by benthivorous carp (Cyprinus carpio). Environ. Sci. Technol. 38 : 4503&4509
Moermond, C.T.A. (2007): Bioaccumulation of persistent organic pollutants from floodplain lake sediment: linking models to measurements. Thesis Wageningen University.
Moermond C.T.A., T.P. Traas, Ivo Roessink, K. Veltman, A.J. Hendriks and A.A. Koelmans. 2007. Modeling decreased food chain accumulation of HOCs due to strong sorption to carbonaceous materials and metabolic transformation. Environ. Sci. Technol In press.
Molls F. 1999
New insights into the migration and habitat use by bream and white bream in the floodplain of the River Rhine JOURNAL OF FISH BIOLOGY 55 (6): 1187&1200
Morrison H.A., F.A.P.C. Gobas, R. Lazar, D.M. Whittle & G.D. Haffner (1997)
Development and verification of a benthic/pelagic food web bioaccumulation model for PCB congeners in western Lake Erie. Environ. Sci. Technol. 31:3267&3273.
Oost R. van der, A. Opperhuizen, K. Satumalay, H. Heida & N.P.E. Vermeulen (1996): Biomonitoring aquatic pollution with feral eel (Anguilla anguilla). I. Bioaccumulation: Biota&sediment ratios of PCBs, OCPs, PCDDs and PCDFs. Aquat. Toxicol. 35:21&46.
Pieters H. 1993.
Biomonitoring in relatie tot ekotoxicologische risiko’s in de Utrechts&Noordhollandse Vecht: mikroverontreinigingen in aal en mosselen.
Nota RPV 93.01
Pollux BJA, Korosi A, Verberk WCEP, Pollux PMJ, van der Velde G. 2006
Reproduction, growth, and migration of fishes in a regulated lowland tributary: potential recruitment to the river Meuse
HYDROBIOLOGIA 565: 105&120
Rijs, G.B.J., J.G.M. Derksen & R.H. Jongbloed. 2002. Geneesmiddelen in het milieu en risico's voor waterorganismen. Afvalwaterwetenschap 1 (3), 69&82
Russell R.W., F.A.P.C. Gobas & G.D. Haffner (1999): Role of chemical and ecological factors in trophic transfer of organic chemicals in aquatic food webs. Environ. Toxicol. Chem. 18(6):1250&1257.
Smedes, F. 2007. Chapter 19: Monitoring of chlorinated biphenyls and polycyclic aromatic hydrocarbons by passive sampling in concert with deployed mussels. In Passive sampling techniques in environmental monitoring. Editied by R. Greenwood, G. Mills and B. Vrana. Comprehensive Analytical Chemistry, volume 48.
Thomann, R.V. (1989): Bioaccumulation model of organic chemical distribution in aquatic food chains. Environ. Toxicol. Chem. 23: 99&707.
Traas Th.P., P.R.G. Kramer, T. Aldenberg & M.J. ’t Hart (1994): CATS&2: Een model ter voorspelling van accumulatie van microverontreinigingen in sedimentatiegebieden van rivieren. RIVM Report nr. 719102032. 68 pp.
Traas, T.P., R. Luttik & R.H. Jongbloed 1996. A probabilistic model for deriving soil quality criteria based on secondary poisoning of top predators. I. Model description and uncertainty analysis. Ecotoxicology and Environmental Safety 34: 264&278
Van Beusekom O.C., E. Eljarrat, D. Barceló and A.A. Koelmans. 2006. Dynamic modelling of food chain accumulation of brominated flame&retardants in fish from the Ebro river basin, Spain. Environ. Toxicol. Chem. 25:2553&2560
Van Emmerik, W.A.M. en H.W. de Nie. 2006. De zoetwatervissen van Nederland, ecologisch bekeken. Vereniging Sportvisserij Nederland, Bildhoven. ISBN 90&810295&1&7
Vrana, B., G.A. Mills, M. Kotterman, P. Leonards, K. Booij, R. Greenwood 2007
Modelling and field application of the Chemcatcher passive sampler calibration data for the monitoring of hydrophobic organic pollutants in water
Environmental Pollution, 145(3):895&904
Warnken, K.W., Hao Zhang en William Davidson. 2007. Chapter 11: In situ monitoring and dynamic speciation measurements in solution using DGT. In Passive sampling techniques in environmental monitoring. Editied by R.
Weltens R., G. Goemans, G. Huyskens, C. Belpaire, H. Witters 2003
Evaluatie van de kwaliteitsnormering voor oppervlaktewater in Vlaanderen: een praktijkstudie Studie in opdracht van de Vlaamse Milieumaatschappij, oktober 2002
Bijlage 2. Geschiktheid van blankvoorn, baars, pos, brasem en snoekbaars als
bioindicatoren t.o.v. rode aal
Verantwoording
Rapport C090/07
Projectnummer: 4395300101
Dit rapport is met grote zorgvuldigheid tot stand gekomen. De wetenschappelijke kwaliteit is intern getoetst door een collega&onderzoeker en beoordeeld door of namens het Wetenschapsteam van Wageningen IMARES.
Akkoord: drs. J.H.M. Schobben Afdelingshoofd Milieu Handtekening: Datum: 24 september 2007 Aantal exemplaren: 30 Aantal pagina's: 53 Aantal tabellen: 3 Aantal figuren: 3 Aantal bijlagen: 2