Het veldonderzoek heeft tot doel antwoorden te vinden op wat de bodemopbouw is binnen het plan-gebied en wat de gevolgen zijn van het in het planplan-gebied aangetroffen bodemprofiel voor de gespeci-ficeerde archeologische verwachting.
37 Bosch, 2005.
Het aangetroffen bodemprofiel komt grotendeels overeen met het bodemtype zoals weergegeven op de Bodemkaart van Nederland (zie § 2.5). Bij boring 1 en 2 lijkt de oorspronkelijke bouwvoor/dun ak-kerdek nog aanwezig te zijn onder een verstoord/opgebrachte laag. Bij de boringen 3 en 4 ontbreekt deze laag, maar de onderliggende Bw-horizont is hier nog wel (deels) intact aangetroffen. Bij boring 5 is vanwege het stuiten van de boring niet duidelijk vanaf welke diepte de onverstoorde Maasafzettin-gen aanwezig zijn.
4 CONCLUSIE EN ADVIES
Het bureauonderzoek toonde aan dat er zich mogelijk archeologische waarden in het plangebied zouden kunnen bevinden. In het bijzonder verhoogt de aanwezigheid van een nabijgelegen IJzertijd-nederzetting en de vondsten uit de IJzertijd gedaan door de heemkunde binnen het plangebied de kans daarop. Daarom is aansluitend een inventariserend veldonderzoek in de vorm van een verken-nend booronderzoek uitgevoerd.
De aangetroffen bodemopbouw is een ophoogpakket (verstoord) op een Aa-horizont. Hieronder heeft verbruining opgetreden van de C-horizont. De Aa-horizont is niet in het gehele plangebied aangetrof-fen.
De gespecificeerde archeologische verwachting, zoals die is weergegeven tijdens het bureauonder-zoek, blijft door het booronderzoek grotendeels gehandhaafd.
Op basis van het behoud van een hoge trefkans blijft de kans reëel dat archeologische resten binnen het plangebied aanwezig zijn.
Gezien de in dit onderzoek opgestelde archeologische verwachting is binnen het plangebied vervolg-onderzoek noodzakelijk om deze te toetsen. Het vervolgvervolg-onderzoek kan het beste worden uitgevoerd in de vorm van een karterend en waarderend proefsleuvenonderzoek.
Gezien de archeologische verwachting die geldt voor het plangebied is in dit stadium de meest ge-schikte onderzoeksmethode een karterend en waarderend proefsleuvenonderzoek. Bij een proefsleu-venonderzoek dienen verspreid over het plangebied sleuven gegraven te worden met als doel om eventuele archeologische waarden te karteren en waarderen. Omdat de sloop van de basisschool eventuele resten kan verstoren, dient het proefsleuvenonderzoek voor de ondergrondse sloop plaats te vinden. Voor dit onderzoek dient een door de bevoegde overheid goedgekeurd Programma van Eisen te zijn opgesteld waarin is vastgelegd waaraan het onderzoek moet voldoen.
Bovenstaand advies is van Econsultancy. De resultaten van onderhavig onderzoek dienen te worden beoordeeld door de bevoegde overheid (gemeente Cuijk). De bevoegde overheid neemt vervolgens een besluit.
LITERATUUR
Alterra, 2003: Digitale Geomorfologische kaart van Nederland, schaal 1:25.000.
Amersfoort, H. & P.H. Kamphuis, 1990: Mei 1940. De strijd op Nederlands grondgebied. ‘s- Graven-hage.
Archeologisch beleidsplan gemeente Cuijk, 2009.
Berendsen, H.J.A. & E. Stouthamer, 2001: Palaeogeographic development of the Rhine-Meuse delta, The Netherlands. Van Gorcum, Assen.
Berg, M.W. van den, 1996: Fluvial sequences of the Maas; a 10 Ma record of neotectonics and cli-mate change at various time-scales. Thesis, Landbouw Universiteit Wageningen.
Bosch, J.H.A., 2005: Archeologische Standaard Boorbeschrijvingsmethode, Versie 5.2. Utrecht (TNO-rapport, NITG 05-043-A).
Ellenkamp, G.R., D.M.G. Keijers en M. Verhoeven, 2010: Een archeologische verwachtings- en be-leidsadvieskaart voor de gemeente Leudal, Deelrapport II: Landschap en archeologie. RAAP-rapport 1952.
Jong, L. de, 1969-1994: Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog.‘s- Gravenhage.
Klep C. & B. Schoenmaker, 1995: De Bevrijding Van Nederland 1944-1945 - Oorlog op de flank. Den Haag.
Locher, W.P. & H. de Bakker, 1990: Bodemkunde van Nederland. Deel 1: Algemene bodemkunde.
Malmberg, Den Bosch.
Mulder, E.F.J. de, M.C. Geluk, I.L. Ritsema, W.E. Westerhoff, T.E. Wong, 2003: De ondergrond van Nederland. Wolters-Noordhoff, Groningen.
Stichting voor Bodemkartering, 1976: Bodemkaart van Nederland, schaal 1:50.000, blad 46 West en Oost, Vierlingsbeek.
Stiekema, M., 2015: Archeologisch bureauonderzoek en verkennend booronderzoek, plan Padbroek te Cuijk, gemeente Cuijk. Econsultancy-rapport 14102002.
Zwanenburg G.J., 1990: En nooit was het stil - Kroniek van een luchtoorlog. Emmen.
BRONNEN
AHN; internetsite, mei 2018.
http://www.ahn.nl
Archeologisch informatiesysteem Archis3, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE), Amersfoort, mei 2018.
https://archis.cultureelerfgoed.nl Bodemloket, internetsite, mei 2018.
http://www.bodemloket.nl
Beeldbank Vrije Universiteit; internetsite, mei 2018.
http://imagebase.ubvu.vu.nl/cdm/compoundobject/collection/krt/id/5629/rec/1 Beeldbank Cultureelerfgoed; internetsite, mei 2018
http://www.beeldbank.cultureelerfgoed.nl
Brabants Historisch Informatiecentrum; internetsite, mei 2018.
http://www.bhic.nl
Cultuurhistorische Waardenkaart van de Provincie Noord-Brabant; internetsite, mei 2018.
http://www.brabant.nl/kaarten.aspx Dinoloket; internetsite, mei 2018.
http://www.dinoloket.nl/
Indicatieve kaart Militair Erfgoed; internetsite, mei 2018.
http://www.ikme.nl/
Kadaster Topotijdreis; internetsite, mei 2018.
http://www.topotijdreis.nl/
Padbroek; internetsite, mei 2018.
http://padbroek.nl/?page_id=884 Ruimingskaart; internetsite, mei 2018.
http://www.beobom.nl/ruimingskaart/
SIKB; internetsite, mei 2018.
http://www.sikb.nl
VEO Bommenkaart; internetsite, mei 2018.
http://www.explosievenopsporing.nl/veo-bommenkaart/
Figuur 1. Situering van het plangebied binnen Nederland
basisschool De Harlekijn te Cuijk.
Legenda
Plangebied
Situering van het plangebied binnen Nederland
Figuur 2. Detailkaart van het plangebied
Legenda
Plangebied Detailkaart van het plangebied basisschool De Harlekijn te Cuijk.
Figuur 3. Luchtfoto van het plangebied
Legenda
Plangebied Luchtfoto van het plangebied basisschool De Harlekijn te Cuijk.
Figuur 4. Situering van het plangebied binnen de archeologische beleidskaart38
38 Archeologisch beleidsplan gemeente Cuijk, 2009.
Legenda
Plangebied
Situering van het plangebied binnen de archeologische beleidskaart gemeente Cuijk basisschool De Harlekijn te Cuijk.
Figuur 5. Situering van het plangebied binnen de Geomorfologische kaart39
39 Archeologisch informatiesysteem Archis3, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE), Amersfoort Plangebied
Situering van het plangebied binnen de Geomorfologische kaart basisschool De Harlekijn te Cuijk.
Figuur 6. Situering van het plangebied binnen het Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN) 40
40 AHN Legenda
Plangebied
Situering van het plangebied binnen Actueel Hoogtebestand Nederland (AHN) basisschool De Harlekijn te Cuijk.
Figuur 7. Situering van het plangebied binnen de Bodemkaart41
41 Archeologisch informatiesysteem Archis3, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE), Amersfoort Legenda
Plangebied
Situering van het plangebied binnen de bodemkaart basisschool De Harlekijn te Cuijk.
Figuur 8. Archeologische Gegevenskaart van het onderzoeksgebied42
42 Archeologisch informatiesysteem Archis3, Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE), Amersfoort Archeologische Gegevenskaart van het onderzoeksgebied (bron: Archeologisch informatiesysteem Archis3, AHN) basisschool De Harlekijn te Cuijk.
Plangebied
Figuur 9. Situering van het plangebied binnen de Cultuurhistorische waardenkaart43
43 Cultuurhistorische Waardenkaart van de Provincie Noord-Brabant Legenda
Plangebied
Situering van het plangebied binnen de Cultuurhistorische waardenkaart basisschool De Harlekijn te Cuijk.
Figuur 10. Situering van het plangebied binnen Militaire topografische kaart uit 186744
44 Kadaster Topotijdreis Legenda
Plangebied
Situering van het plangebied binnen de Militaire topografische kaart (nettekening) uit 1830-1850 basisschool De Harlekijn te Cuijk.
Figuur 11. Situering van het plangebied binnen de Topografische kaart uit 196745
45 Kadaster Topotijdreis Legenda
Plangebied
Situering van het plangebied binnen de Militaire topografische kaart (veldminuut) basisschool De Harlekijn te Cuijk.
Figuur 12. Situering van het plangebied binnen Topografische kaart uit 197846
46 Kadaster Topotijdreis Legenda
Plangebied
Situering van het plangebied binnen de Militaire topografische kaart (veldminuut) (bron: http://gis.kademo.nl/gs2/wms) basisschool De Harlekijn te Cuijk.
Figuur 13. Boorpuntenkaart
Plangebied Boorpuntenkaart Legenda
basisschool De Harlekijn te Cuijk.
Boorpunt met nummer
Bijlage 1 Overzicht geologische en archeologische tijdvakken
in jaren Chronostratigrafie MIS Lithostratigrafie
11.755
(veen), Echteld (fluviatiel) Late Dryas
Elsterien (ijstijd) Formatie
Cromerien
perioden
Chronostratigrafie voor Noordwest-Europa volgens Zagwijn (1974), Vandenberghe (1985) en De Mulder et al. (2003). Lithostratigrafie volgens De Mulder et al. (2003). Mariene isotoop stadium (MIS) volgens Bassinot et al. (1994). Atmosferische data volgens Stuiver et al. (1998).
Zuurstofisotoop calibratie (OxCal) versie 3.9 Bronk Ramsey (2003), toegepast op het Laat-Weichselien en het Holoceen.
Archeologische periode-indeling en ouderdom volgens de Rijksdienst voor het Oudheidkundig Bodemonderzoek (ROB).
Vegetatie bewerkt volgens Berendsen (2000). Pollenzones volgens P. Vos & P. Kiden (2005).
Cal. jaren v/n Chr.
14C jaren Chronostratigrafie Pollen
zones Vegetatie Archeologische
1950 0 Nieuwe tijd
eik en hazelaar Vb2 Loofbos
Subatlanticum overheersen Middeleeuwen
koeler Vb1 haagbeuk Romeinse tijd
vochtiger veel cultuurplanten
Va rogge, boekweit, IJzertijd Late Dryas LW III parklandschap
Laat-
Bijlage 2 Onderzoeksmeldingen
Zaaknummer (OM-nummer)
Situering t.o.v.
plangebied Aard, uitvoerder en resultaten van het onderzoek 2467611100 (64664) 250 meter ten
Op basis van het bureauonderzoek kunnen er archeologische resten voorkomen uit alle archeologische perioden. De resten worden direct aan of onder het maaiveld stortplaats op een deel van het plangebied, kan worden geconcludeerd dat archeo-logische waarden niet meer in situ worden verwacht. Econsultancy adviseert om het plangebied vrij te geven. stortplaats op een deel van het plangebied, kan worden geconcludeerd dat archeo-logische waarden niet meer in situ worden verwacht. Econsultancy adviseert om het plangebied vrij te geven. vind-plaats bevindt, daterend uit de IJzertijd-Romeinse tijd. Dit is in overeenstemming met de conclusies van het bureauonderzoek (middelhoge tot hoge verwachting voor het aantreffen van archeologische waarden). De omvang van de vindplaats is onbekend. Gezien het aangetroffen materiaal kan het gaan om een nederzetting en/of mogelijk een grafveld. Het is echter niet uitgesloten dat de verzamelde archeo-logica geen weerslag is van een nederzettingsterrein maar van andere aard is.
Omdat op de vindplaats bodemverstoringen dieper dan de bouwvoor (Ap-horizont) zijn waargenomen is de gaafheid en conservering van de vindplaats verstoord. de mate van verstoring varieert per deel van het plangebied.
Op grond van de resultaten van het karterend onderzoek wordt aanbevolen de kwaliteit (gaafheid en conservering), de aard, omvang en diepteligging van de vindplaats nader vast te stellen door middel van een waarderend onderzoek in de vorm van proefsleuven. Tijdens dit waarderend onderzoek dient zowel gefocust te worden op het al dan niet vaststellen van een nederzetting en/of mogelijk grafveld, als op het al dan niet aantreffen van een Romeinse weg in de onmiddellijke omge-ving van de Heerstraat.
2090880100 (12918) 450 meter ten
Grote delen van het plangebied bleken verstoord ten gevolge van bodemverstoren-de activiteiten, zoals egalisering, het aanleggen van infrastructuur en het aanleggen van een vijver, een zwembad en diverse gebouwen. Tijdens het onderzoek zijn er verspreid over het onderzoeksgebied aanwijzingen aangetroffen die duiden op menselijke activiteiten uit de IJzertijd en de Romeinse tijd. Met name in het noord-westelijk deel van het onderzoeksgebied (ter hoogte van de speeltuin) zijn sporen aangetroffen die wijzen op nederzettingsactiviteiten uit de Midden-IJzertijd. De aangetroffen Romeinse resten duiden mogelijk op een grafveld uit de Romeinse tijd.
Het plangebied is echter zeer ernstig verstoord met als gevolg dat de archeolo-gische waarden op de desbetreffende plaatsen niet dan wel zeer slecht bewaard zijn gebleven. Vooral het westelijk en zuidoostelijk deel van het plangebied is zeer ernstig verstoord. Daarom wordt aanbevolen om de graafwerkzaamheden verder archeologisch te begeleiden.
2238008100 (34234) 450 meter ten zuidoosten
Type onderzoek: archeologische begeleiding Toponiem: Cuijk
Uitvoerder: Sweco Datum: 23-3-2009 Resultaat:
Het onderzoek van de bouwkavels heeft zeer weinig aanvullende informatie opgele-verd. Er is slechts een gering aantal sporen aangetroffen, waarvan uiteindelijk één eenduidig kon worden geïnterpreteerd. Het betreft een crematiegraf uit de Romein-se tijd. De overige sporen betreffen een vermoedelijk recent karrenspoor en een aantal kuilen, waarvan twee mogelijk uit de IJzertijd stammen. Deze resultaten zijn niet in tegenspraak met het eerdere proefsleuvenonderzoek.
2356771100 (50411) 900c meter ten noorden
Type onderzoek: opgraving Toponiem: Cuijk Cuijk Uitvoerder: BAAC BV Datum: 1-2-2012 Resultaat:
Tijdens de archeologische begeleiding (protocol opgraven) zijn drie (delen van) graven en een stuk kringgreppel aangetroffen, behorend tot het grafveld van de vicus Ceuclum. Daarnaast werden in een verstoring 28 scherven aardewerk uit de Late-Bronstijd aangetroffen; een periode waar in eerdere onderzoeken in de directe omgeving ook al sprake van was. Ondanks dat het plangebied sterk afgetopt was, werden toch graven aangetroffen, wat een aanwijzing is dat er een goed deel van het plangebied nog archeologische informatie bevat. Het advies luidt dan ook alle bodemingrepen op dit terrein vergezeld te laten gaan met archeologisch onderzoek
Bijlage 3 Vondstmeldingen
Zaaknummer (Waarnemingsnr.)
Locatie t.o.v. plangebied Omschrijving 2774764100 (14748) 30 meter ten noorden Neolithicum - Bronstijd :
- fragment van een keramische potbeker 2769037100 (13946) 100 meter ten noordoosten Paleolithicum - Bronstijd :
- fragment van een vuursteen kling
IJzertijd :
- 87 fragmenten handgevormd aardewerk 2870213100 (30401) 190 meter ten zuidwesten IJzertijd :
- 20 fragmenten handgevormd aardewerk - plantaardig, hout palen
IJzertijd - Romeinse tijd : - grondsporen
200 meter ten westen IJzertijd :
- handgevormd aardewerk - fragmenten van ijzeren slakken - kuil, afvalkuil
- fragmenten van een glazen armband - houtskool
- 2 paalgaten
- fragment van een spinsteentje - 2 waterputten
IJzertijd - Romeinse tijd : - fragmenten van ijzeren slakken 2792876100 (17855) 250 meter ten zuidoosten Bronstijd :
- 24 fragmenten van Drakenstein aardewerk 3088744100 (13932) 250 meter ten oosten Paleolithicum - IJzertijd :
- klopstenen
Mesolithicum - Bronstijd : - fragment van een vuursteen spits
Neolithicum :
- fragmenten van vuursteen bijlen - vuursteen afslagen
- fragmenten van vuursteen werktuigen
Neolithicum – Late-Middeleeuwen :
- fragment van een bronzen kokerbijl
IJzertijd :
- handgevormd aardewerk
- fragmenten van keramische weefgewichten
Romeinse tijd :
- fragment van een dolium/voorraadvat - fragment van een bronzen fibula
Vroege-Middeleeuwen – Late-Middeleeuwen : - fragment van geelwitbakkend Pingsdorf aardewerk 2921024100 (38689) 300 meter ten zuidoosten Neolithicum - Bronstijd :
- fragmenten van keramische potbekers 2921187100 (38713) 300 meter ten zuidoosten Neolithicum :
- handgevormd aardewerk 2921073100 (38699) 350 meter ten oosten Paleolithicum - Bronstijd :
- 30 fragmenten van vuursteen objecten - 10 fragmenten van vuursteen klingen
Neolithicum :
- 20 fragmenten handgevormd aardewerk 2788753100 (17248) 400 meter ten zuidoosten IJzertijd :
- handgevormd aardewerk - fragment van een bronzen hanger 3032715100 450 meter ten noordoosten Romeinse tijd :
- Romeinse weg 2070832100 (60233) 450 meter ten zuidoosten Neolithicum - Nieuwe tijd :
- fragmenten van huttenleem/verbrande leem
Bronstijd - Nieuwe tijd :
- fragment van een bronzen object,
IJzertijd - Romeinse tijd : - handgevormd aardewerk 2238008100 450 meter ten zuidoosten IJzertijd :
- 2 kuilen
Romeinse tijd : - graf, crematie
Bijlage 4 Bewoningsgeschiedenis van Nederland
Als aanvullende informatie wordt hieronder een algemene ontwikkeling van de bewoningsgeschie-denis van Nederland weergegeven.
Paleolithicum (tot ca. 8800 voor Chr.)
De vroegste bewoningssporen in Nederland uit deze periode dateren uit de voorlaatste ijstijd, ca.
300.000-130.000 jaar geleden. Waarschijnlijk hebben in de koudste fasen van de ijstijden in Neder-land geen mensen geleefd. Daarentegen was bewoning in de warmere perioden wel mogelijk. De mensen die hier toen leefden trokken als jagers/vissers/verzamelaars rond in kleine groepen en maakten gebruik van tijdelijke kampementen. Veranderingen in het klimaat zorgden voor een veran-derende flora en fauna. Tijdens de koude perioden bestond het groot wild onder meer uit rendieren, mammoeten, paarden en steppewisenten. Vooral op paarden en rendieren werd in het Laat-Paleolithicum intensief jacht gemaakt. Tijdens de warmere perioden werd er onder andere op herten, wilde zwijnen en oerossen gejaagd.
Mesolithicum (ca. 8800-4900 voor Chr.)
Rond de overgang van het Pleistoceen naar het Holoceen (ca. 9000 voor Chr.) verbeterde het klimaat voor een langdurige periode. De gemiddelde temperatuur steeg, waardoor de variatie in flora en fau-na (o.a. bosontwikkeling) toefau-nam. De mens kreeg nu de mogelijkheid om meer gevarieerd te eten:
vruchten en andere eetbare gewassen stonden nu vaker op het menu. Doordat de temperatuur steeg, trok het groot wild (met name rendieren) naar het noorden, en maakte plaats voor meer territoriumge-bonden klein wild, vogels en vissen. Door deze veranderende leefomstandigheden werd de jacht-techniek aangepast. De vuursteen bewerkingsjacht-techniek hield met deze ontwikkeling gelijke tred. Er werden kleine vuursteenspitsen vervaardigd die als pijl- en harpoenpunt werden gebruikt. Met de stijging van de temperatuur begon het landijs te smelten en de zeespiegel te stijgen. Het tot dan toe droge Noordzee-Bekken kwam onder water te staan. De groepen jagers/vissers/verzamelaars wis-selden nog wel van locatie maar exploiteerden kleinere gebieden. In het voorjaar viste men in de ri-vieren, tijdens de zomer leefde men voornamelijk langs de kust, waar naast vis en schaaldieren ook zeehonden als voedselbron dienden. In de herfst verzamelde men noten en vruchten, terwijl in de winter op onder meer pelsdieren werd gejaagd.
Neolithicum (ca. 5300-2000 voor Chr.)
Aan het begin van deze periode gingen het jagen, vissen en verzamelen een steeds minder belangrij-ke rol spelen. Men ging nu zelf cultuurgewassen telen en dieren houden bij het kamp. Uit vondsten valt af te leiden dat het om twee groepen mensen gaat, enerzijds kolonisten met een vrijwel agrari-sche levenswijze, anderzijds om de autochtone mesolitiagrari-sche bevolking die een halfagrariagrari-sche levens-stijl erop na gaat houden. Deze verandering ging gepaard met enkele technologische en sociale ver-nieuwingen zoals: het wonen op een vaste plek in een huis, het gebruik van vaatwerk van (gebakken) klei en de introductie van geslepen stenen dissels en bijlen. De bevolking groeide nu gestaag, mede door de productie van overschotten. Uit het Neolithicum zijn verschillende nu nog zichtbare grafmo-numenten bekend, te weten grafkelders, hunebedden en grafheuvels.
Bronstijd (ca. 2000-800 voor Chr.)
Het begin van dit tijdvak valt samen met het eerste gebruik van bronzen voorwerpen zoals bijlen.
Vuurstenen werktuigen bleven, zij het minder, in gebruik. Het aardewerk uit deze periode is over het algemeen tamelijk zeldzaam. Vuursteenmateriaal uit de Bronstijd is meestal niet goed te onderschei-den van dat uit andere perioonderschei-den. Lange tijd bleven bronzen voorwerpen zeer schaars binnen Neder-lands grondgebied. Door het van nature ontbreken van de benodigde grondstoffen moest het brons worden geïmporteerd en ontstonden er handelscontacten over langere afstanden. Eén en ander had
wel tot gevolg dat er binnen de bevolking grotere verschillen ontstonden door verschillen op basis van bezit. De grafheuveltraditie, die tijdens het Neolithicum haar intrede deed, werd in eerste voortgezet, maar rond 1200 voor Chr. vervangen door begravingen in urnenvelden. Het gaat hier om ingegraven urnen met crematieresten waar overheen kleine heuveltjes werden opgeworpen, omgeven door een greppel. Een Kopertijd voorafgaand aan de Bronstijd wordt in Noordwest-Europa niet onderscheiden, in tegenstelling tot bijvoorbeeld het Middellandse Zeegebied. Wel zijn uit het Laat-Neolithicum kope-ren voorwerpen bekend.
IJzertijd (ca. 800-12 voor Chr.)
In deze periode werden voor het eerst ijzeren voorwerpen vervaardigd. Voor de productie van werk-tuigen en wapens werd brons vervangen door ijzer. Er ontstond een inheemse ijzerproductie. Het gebruik van vuursteen voor het vervaardigen van werktuigen duurde nog in beperkte mate voort. Ten opzichte van de Bronstijd traden er in de aardewerktraditie geen radicale veranderingen op. Evenals in het Neolithicum en de Bronstijd woonden de mensen in verspreid liggende hoeven ('Einzelhöfe') of in nederzettingen bestaande uit maar enkele huizen; deze werden in een beperkt gebied nogal eens verplaatst. Op de hogere zandgronden ontstonden uitgebreide omwalde akkercomplexen ('Celtic fields'). Opvallend zijn de verschillen in materiële welstand (bezit van metalen voorwerpen), die moge-lijk op sociale ongemoge-lijkheid duiden. In de zogenaamde vorstengraven uit Zuid Nederland, met daarin luxe, geïmporteerde bijgaven, zijn vermoedelijk lokale of regionale autoriteiten begraven. De meeste begravingen vonden nog immer plaats in urnenvelden. Tijdens de IJzertijd werd het Friese kustgebied gekoloniseerd en ontstonden de eerste terpen.
Romeinse tijd (ca. 12 voor Chr. - 450 na Chr.)
Met de komst van de Romeinen eindigt de prehistorie en begint de geschreven geschiedenis. Aange-zien de schriftelijke bronnen slechts een zeer fragmentarisch beeld schetsen, is men toch nog in be-langrijke mate aangewezen op de archeologie als informatiebron. Een tijd lang diende het Nederland-se rivierengebied als uitvalsbasis voor veldtochten in het noorden van Germanië. In 47 na Chr. werd de Rijn definitief als Romeinse rijksgrens ingesteld. Ter controle en verdediging van deze zogenaam-de 'limes' werzogenaam-den langs zogenaam-de Rijn, tot diep in Duitsland, 'castella' (militaire forten) gebouwd.
De inheemse manier van leven handhaafde zich nog lange tijd. Wel werd, vooral na de opstand van de Bataven tegen de Romeinse overheersers in 69-70 na Chr., de Romeinse invloed steeds duidelij-ker. In veel inheems-Romeinse nederzettingen was bijvoorbeeld, naast het eigen handgevormde aar-dewerk, Romeins importaardewerk in gebruik, dat op de draaischijf was vervaardigd. Er werden, vooral in Limburg, grootse villa's (Romeinse herenboerderijen) gebouwd, hetzij nieuw gesticht, hetzij ontwikkeld vanuit een bestaande inheemse nederzetting.
De Romeinen legden een voor die tijd al uitgebreide infrastructuur aan, waardoor het gebied steeds beter werd ontsloten. Op verschillende plaatsen ontstonden aanzienlijke nederzettingen, waarvan er enkele met een stedelijk karakter (zoals Nijmegen). De inheemse bevolking, ten noorden van de Li-mes, werd niet zo sterk beïnvloed door de Romeinse aanwezigheid. Er was wel sprake van handels-contacten en het uitwisselen van geschenken. In de tweede helft van de derde eeuw ontstond, onder meer door invallen van Germaanse stammen, een instabiele situatie die met korte onderbrekingen voortduurde tot in de vijfde eeuw. Uiteindelijk leidde dit in het jaar 406 tot de definitieve ineenstorting van de grensverdediging langs de Rijn.
Middeleeuwen (ca. 450-1500 na Chr.)
Over de Vroege-Middeleeuwen, vooral over het tijdvak 450-600 na Chr., is relatief weinig bekend.
Over de Vroege-Middeleeuwen, vooral over het tijdvak 450-600 na Chr., is relatief weinig bekend.