In Tabel 3 staat een overzicht gegeven van alle genoemde knelpunten, de fase van het aanvraagproces waarop het knelpunt hoofdzakelijk van toepassing is (oriënterende fase, aanvraagfase of uitkomst van de aanvraag), het type MKB dat het meest getroffen wordt (waarbij we het brede, meer traditionele MKB onderscheiden van de innovatieve kopgroep van starters en groeiers), en de bijbehorende vorm van markt- en/of systeemfalen.
Tabel 3: Overzicht van knelpunten
Knelpunt Fase Doelgroep MKB Type marktfalen
Vraagzijde
Gebrek aan kennis over mogelijkheden Oriëntatie Brede MKB en innovatieve kopgroep van starters en groeiers Coördinatiefalen, problemen met vaardigheden
Zoekkosten Oriëntatie Brede MKB en
innovatieve kopgroep
Coördinatiefalen
Drempelvrees eigen vermogen
Oriëntatie Brede MKB Institutionele problemen
Gebrek aan expertise rondom aanvraag Aanvraag Brede MKB en innovatieve kopgroep Problemen met vaardigheden Gebrek aan zekerheden en informatiegebreken
Uitkomst Kleine bedrijven, jonge bedrijven, innovatieve bedrijven (m.n. innovatieve starters), bedrijven met lange termijnrendement, bedrijven in de horeca, ICT, zakelijke dienstverlening en landbouw Informatieasymmetrie, Spillovers
Knelpunt Fase Doelgroep MKB Type marktfalen
Snijvlak vraag en aanbod
Gebrek kwaliteit adviseurs Oriëntatie, aanvraag Brede MKB en innovatieve kopgroep Coördinatiefalen Neiging van adviseurs tot bancaire financiering Oriëntatie, aanvraag Brede MKB en innovatieve kopgroep Coördinatiefalen Transactiekosten kleine aanvragen
Aanvraag Bedrijven met kleine financieringsaanvragen (< €250.000, m.n. bedoeld voor micro- kleinbedrijf) Coördinatiefalen Aanbodzijde Dominantie grootbanken Algemeen Brede MKB en innovatieve kopgroep Marktmacht Regelgeving alternatieve financiering Algemeen Brede MKB en innovatieve kopgroep Institutionele problemen, marktmacht Regelgeving crowdfunding Algemeen Brede MKB en innovatieve kopgroep Institutionele poblemen Verdeling van zekerheden Aanvraag Brede MKB en innovatieve kopgroep Coördinatiefalen Onvoldoende doorverwijzing Uitkomst/Oriëntatie Brede MKB en innovatieve kopgroep Informatieasymmetrie Vrouwelijke ondernemers Uitkomst Vrouwelijke MKB- ondernemers Institutionele problemen Mogelijke excessen bij niet-bancaire kredietverstrekking Uitkomst Brede MKB en innovatieve kopgroep Institutionele problemen, marktmacht
Bepaalde groepen binnen het MKB ervaren meer moeite bij het verkrijgen van externe financiering. Dit geldt onder andere voor (techno-)startups, omdat dit type bedrijf een beperkt track record kent en onzekere toekomstperspectieven heeft. Ook scale-ups komen relatief moeilijk aan externe financiering door de risico’s die verbonden zijn aan schaalvergroting. Daarnaast is het verkrijgen van financiering lastiger bij aanvragers met onvoldoende onderpand of aanvragers uit sterk conjunctuurgevoelige en seizoengebondenheid sectoren.
Hoewel startups over het algemeen meer open staan voor alternatieve financieringsvormen dan het brede MKB, blijkt dat ook deze groep moeite heeft om overzicht te krijgen met betrekking tot de mogelijkheden qua financiering en te beoordelen welke vormen passend zijn. Ook hebben zij vaak niet de financiële middelen om hier hulp bij in te schakelen. Daarnaast hebben (startende) ondernemers meestal geen voorkeur voor vormen van kapitaal waarbij zeggenschap gedeeld wordt.
MKB-ondernemers hebben bij het doen van financieringsaanvragen moeite met het opstellen van een goede, voldoende onderbouwde business cases. Fintech en de standaardisering en automatisering van aanvraagprocedures maken dit gebrek aan kennis tot een groeiend probleem. Doordat ondernemers vaak geen kennis hebben over welke informatie er door algoritmes gebruikt wordt om een beoordeling op te baseren, hebben ze meer moeite om op deze aanpassing in te spelen. Digitalisering van aanvragen leidt ook tot minder persoonlijk contact tussen aanvrager en financier, maar het is niet bekend of dat leidt tot hogere afwijzingspercentages. Overigens kan digitalisering ook drempels verlagen. Ondernemers kunnen immers bij meerdere partijen snel een aanvraag indienen. Ook draagt digitalisering bij aan de vernieuwing van het dienstenaanbod.
De aanbodzijde van de financieringsmarkt wordt gekenmerkt door de concentratie van drie grootbanken die in het grootste deel van de financiering van het brede MKB voorzien. Dit bevordert de concurrentie niet. Het MKB heeft hierdoor op het gebied van bancaire financiering op het eerste gezicht dus weinig keuze. Daarnaast is ten opzichte van bancaire financiering het aandeel van alternatieve financiering nog beperkt, wat concurrentie aan de aanbodzijde van de markt tevens onvoldoende bevordert.
Uit het onderzoek van het CPB blijkt dat Nederland een relatief lage acceptatiekans voor bancaire financieringsaanvragen kent en dat de verwachting om afgewezen te worden een reden is voor Nederlandse MKB-ondernemingen om geen financieringsaanvraag te doen.128 De digitalisering van het aanvraagproces voor bancair krediet kan vooral voor kleine kredieten leiden tot minder maatwerk en een hogere inspanning vereisen van ondernemers om de juiste informatie aan te leveren, waardoor het brede MKB (en daarbinnen vooral het kleiner MKB) – dat dus nog grotendeels leunt op banken voor externe financiering – lastiger aan financiering komt. Tevens is regelgeving op het gebied van alternatieve financiering nog in ontwikkeling en het toezicht beperkt, waardoor (kleine) ondernemers mogelijk nog niet altijd voldoende beschermd zijn tegen bijvoorbeeld ongewenste uitwassen.
De relatief beperkte beschikbaarheid van pre-seed en venture capital kan belemmerend werken voor het financieren van bedrijven met een hoger risicoprofiel. Dat kan ertoe leiden dat innovatieve starters, scale-ups en sterk conjunctuurgevoelige bedrijven, lastiger aan durfkapitaal kunnen komen. De groep innovatieve starters en bedrijven die pas op lange termijn rendement behalen vanwege lange ontwikkeltrajecten en terugverdientijden (zoals bij innovatie op het gebied van maatschappelijke transities als duurzaamheid) ondervinden aan de aanbodzijde van de financieringsmarkt nadeel van het ontbreken van een markt specifiek voor de financiering van grootschalige transities.
Op het snijvlak van de vraag- en aanbodzijde van de financieringsmarkt is sprake van enig kennisgebrek onder adviseurs wat betreft financieringsvormen, wat het brede MKB raakt. In de praktijk schakelt de ondernemer vaak een adviseur in bij financieringsvragen. Dit vanuit gemak of vanwege genoemd gebrek aan kennis bij de ondernemer. Naast ondernemers zijn sommige adviseurs ook niet altijd voldoende in staat een zoektocht naar financiering goed te ondersteunen. Ondernemers uit het brede MKB door ruilen vanwege administratieve rompslomp niet graag van bank. Daarnaast ontbreekt bij hen vaak de kennis over alternatieve financieringsvormen alsmede over wat adviseurs doen en voor hen kunnen betekenen. Hierdoor hebben (huis)banken een sterke informatiepositie verworven (wat voor hen van cruciaal belang is om te kunnen bepalen of een financieringsaanvraag gehonoreerd kan worden)
In hoofdstuk 6 zullen we de belangrijkste knelpunten indelen naar twee dimensies uit de bovenstaande tabel, namelijk:
1. In welke mate knelpunten zich voordoen op de aanbodzijde van de MKB- financieringsmarkt (financiers) en de vraagzijde (ondernemers).129
2. In welke mate de financieringsbehoefte speelt bij het brede MKB of bij een separate groep met een verhoogd risicoprofiel, zoals een innovatieve kopgroep van startups en groeiers.
Voor beide dimensies geldt dat er verschillende knelpunten spelen. De combinatie van deze dimensies leidt tot de volgende tabel.
Tabel 4. Ordening van knelpunten naar type MKB en aanbod- en vraagzijde 130
Aanbodzijde Vraagzijde
Financieringsbehoefte van het ‘brede MKB’
1. Bankenconcentratie kan de dienstverlening aan of
keuzemogelijkheid van het MKB verminderen
2. Alternatieve financieringsmarkt is deels nog in ontwikkeling
5. Intermediairmarkt heeft onvoldoende bekendheid met niet- bancaire financieringsvormen 6. Ondernemers te veel gericht op bancaire financiering
Financieringsbehoefte van de innovatieve ‘kopgroep’
3. Ontbrekende markt voor financieren transities 4. Weinig pre-seed en VC
7. Startups hebben onvoldoende overzicht van
financieringsmogelijkheden 8. Minder voorkeur voor delen zeggenschap
In het laatste hoofdstuk (paragraaf 6.3) zullen we de discussiepunten voor beleid bij deze knelpunten nader onder de loep nemen.
129 Voor de analysedoeleinden is het geen probleem deze knelpunten op het snijvlak van aanbod- en
vraagzijde onder één van beide zijden te plaatsen.
130 De knelpunten 3 en 4 komen voort uit de moeite die innovatieve starters en bedrijven die op lange
termijn rendement behalen ervaren met het verkrijgen van financiering door hun verhoogde risicoprofiel, wat nadelig kan zijn voor de ontwikkelingen in het kader van maatschappelijke transities (door de kansen die deze typen bedrijven door hun innovatieve karakter hiervoor bieden).
5 Analyse van het gevoerde beleid
In dit hoofdstuk staan we stil bij de vraag hoe het overheidsingrijpen op de MKB- financieringsmarkt eruitziet, waarbij we ons vooral richten op het EZK-instrumentarium. De analyse helpt ons om (1) zicht te krijgen op de gehele mix van beleidsinstrumenten die de overheid inzet131; (2) na te gaan in welke mate (de optelsom van) instrumenten zich richten
op specifieke knelpunten, bepaalde doelgroepen of uiteenlopende levensfasen van een MKB- onderneming; en (c) na te gaan in welke mate de beleidsmix voldoende tegemoetkomt aan de huidige en toekomstige ontwikkelingen en knelpunten in de MKB-financieringsmarkt (in hoofdstuk 6). Eerst schetsen we een overzicht van de totale beleidsmix (paragraaf 5.1). Vervolgens staan we stil bij financiële instrumenten (paragrafen 5.2, 5.3 en 5.4). Daarna komen niet-financiële instrumenten aan de orde zoals toezicht en wet- en regelgeving (paragraaf 5.5) en informatievoorziening (paragraaf 5.6).