Ondanks de beperkingen laat dit onderzoek zien dat de begeleide zelfhulpinterventie ‘Compassie als sleutel tot geluk, voorbij stress en zelfkritiek’ die gebaseerd is op de Compassion Focused Therapy en aangevuld is met zelfcompassie-oefeningen van Neff en Germer (2013) geschikt is voor het bevorderen van de complete state of mental health in de groep van hoogopgeleide Nederlandse vrouwen tussen de 20 en 78 jaar. Het vergroot de mate van welbevinden en verminderd de mate van psychopathologie bij mensen met lichte tot matige psychische klachten. De aanwezigheid van welbevinden is belangrijk omdat het beschermend werkt tegen het ontstaan van psychische klachten (Keyes, Dhingra, & Simoes, 2010; Wood & Joseph, 2009). Deze positieve effecten van de interventie worden versterkt door het mediërende effect van zelfcompassie. De bevindingen van dit onderzoek laten zien dat toekomstige studies het construct zelfcompassie moeten betrekken bij interventies die gericht zijn op het verbeteren van de complete state of mental health.
Vervolgonderzoek is nodig om aan te tonen dat interventies gericht op het vergroten van compassie ook bij mannen, allochtonen en mensen met een lager opleidingsniveau effectief is. Ook is het belangrijk om te onderzoeken in hoeverre de e-mailbegeleiding en het onderzoeksdesign invloed op de resultaten van de interventie heeft.
25
5. Referenties
Andersson, G. & Cuijpers, P. (2009). Internet-Based and Other Computerized Psychological Treatments for Adult Depression: A Meta-Analysis. Cognitive Behaviour Therapy, 38, 196-205.
Barnard, L.K. & Curry, J.F. (2011). Self-Compassion: Conceptualizations, Correlates, & Interventions. Review of General Psychology, 15: 289-303.
Bohlmeijer, E., Spijkerman, M. & Elfrink, T. (2015). Onderzoeksprotocol – De effecten van
zelfcompassietraining als begeleide zelfhulp op welbevinden: een gerandomiseerd onderzoek. Universiteit Twente, Faculteit Gedragswetenschappen, vakgroep
Psychologie, Gezondheid en Technologie, Enschede.
Bohlmeijer, E., Westerhof, G., Bolier, L., Steeneveld, M., Geurts, M., & Walburg, J. A. (2013). Over de betekenis van de positieve psychologie: Welbevinden: van bijzaak naar hoofdzaak?.
Bolier, L., Haverman, M., Westerhof, G. J., Riper, H., Smit, F., & Bohlmeijer, E. (2013). Positive psychology interventions: a meta-analysis of randomized controlled studies.
BMC public health, 13(1), 119.
Braehler, C., Gumley, A., Harper, J., Wallace, S., Norrie, J., & Gilbert, P. (2013). Exploring change processes in compassion focused therapy in psychosis: Results of a feasibility randomized controlled trial. British Journal of Clinical Psychology, 52(2), 199-214.
Clonan, S. M., Chafouleas, S. M., McDougal, J. L., & Riley-Tillman, T. C. (2004). Positive psychology goes to school: Are we there yet? Psychology in the Schools, 41(1), 101- 101-110.
Crawford, J. R., Henry, J. D., Crombie, C., & Taylor, E. P. (2001). Normative data for the HADS from a large non‐clinical sample. British Journal of Clinical Psychology, 40(4), 429-434.
Cuijpers, P., Donker, T., van Straten, A., Li, J., & Andersson, G. (2010). Is guided self-help as effective as face-to-face psychotherapy for depression and anxiety disorders? A systematic review and meta-analysis of comparative outcome studies. Psychological
medicine, 40(12), 1943-1957.
Cuijpers, P. & Schuurmans, J. (2007). Self-help Interventions for Anxiety Disorders: An Overview. Current Psychiatry Reports, 9, 284–290.
26 Cuijpers, P., van Straten, A., Warmerdam, L., & van Rooy, M. J. (2010). Recruiting participants for interventions to prevent the onset of depressive disorders: Possibile ways to increase participation rates. BMC health services research, 10(1), 181.
Depue, R. A., & Morrone-Strupinsky, J. V. (2005). A neurobehavioral model of affiliative bonding: Implications for conceptualizing a human trait of affiliation. Behavioral
and Brain Sciences, 28(3), 313-349.
Diener, E. (1984). Subjective well-being. Psychological bulletin, 95(3), 542-575.
De Graaf, R., Ten Have, M., & van Dorsselaer, S. (2010). De psychische gezondheid van de Nederlandse bevolking. Nemesis-2: Opzet en eerste resultaten, Trimbos-Instituut,
Utrecht.
Ed, D., Suh, E. M., Lucas, R. E., & Smith, H. L. (1999). Subjective well-being: Three decades of progress. Psychological Bulletin, 125(2), 276-302.
Gellathy, J., Bower, P. Hennessy, S., Richards, D., Gilbody, S. & Lovell, K. (2007). What mak makes self-help interventions effective in the management of depressive symptoms? Meta-analysis and meta-regression. Psychological Medicine, 37, 1217-1228.
Gilbert, P. (2009). Introducing compassion-focused therapy. Advances in psychiatric
treatment, 15(3), 199-208.
Gilbert, P. (2010). Compassion Focused Therapy. London: Routledge.
Gilbert, P. (Ed.). (2005). Compassion: Conceptualisations, research and use in psychotherapy. Routledge.
Gilbert, P., & Plata, G. (2013). Compassion focused therapy. Junfermann Verlag GmbH. Gilbert, P., & Procter, S. (2006). Compassionate mind training for people with high shame and
self-criticism: Overview and pilot study of a group therapy approach. Clinical Psychology and Psychotherapy, 13(6), 353–379.
Hofmann, S. G., Grossman, P., & Hinton, D. E. (2012). Lovingkindness and compassion meditation: Potential for psychological interventions. Clinical Psychology Review, 31 (7), 1126–1132.
Hulsbergen, M. L., & Bohlmeijer, E. T. (2015). Compassie als sleutel tot geluk; voorbij stress
en zelfkritiek. Boom.
Hulsbergen, M., Smeets, E., Loeb, E., Lindenborn, A. M., Wagenaar, K., van Herksen, T., ... & van der Meijden, E. (2015). Schematherapie en de gezonde volwassene: positieve
technieken uit de praktijk. Springer.
Judge, L., Cleghorn, A., McEwan, K., & Gilbert, P. (2012). An exploration of group-based compassion focused therapy for a heterogeneous range of clients presenting to a
27 community mental health team. International Journal of Cognitive Therapy, 5(4), 420-429.
Kelly, A. C., Zuroff, D. C., Foa, C. L., & Gilbert, P. (2010). Who benefits from training in self-compassionate self-regulation? A study of smoking reduction. Journal of Social and
Clinical Psychology, 29(7), 727-755.
Kelly, A. C., Zuroff, D. C., & Shapira, L. B. (2009). Soothing oneself and resisting self-attacks: The treatment of two intrapersonal deficits in depression vulnerability. Cognitive Therapy and Research, 33(3), 301–313.
Keyes, C.L.M. (2002). The mental health continuum: From languishing to flourishing in life.
Journal of Health and Social Behavior S2- Journal of Health & Human Behavior, 43, 207-222.
Keyes, C.L.M. (2005). Mental illness and/or mental health? Investigating axioms of the complete state model of health. Journal of Consulting and Clinical Psychology, 73, 539– 548.
Keyes, C. L. (2007). Promoting and protecting mental health as flourishing: a complementary strategy for improving national mental health. American psychologist, 62(2), 95. Keyes, C. L., Dhingra, S. S., & Simoes, E. J. (2010). Change in level of positive mental health
as a predictor of future risk of mental illness. American Journal of Public
Health, 100(12), 2366-2371.
Keyes, C. L., Fredrickson, B. L., & Park, N. (2012). Positive psychology and the quality of life. In Handbook of social indicators and quality of life research (pp. 99-112). Springer Netherlands.
Keyes, C. L., Wissing, M., Potgieter, J. P., Temane, M., Kruger, A., & van Rooy, S. (2008). Evaluation of the mental health continuum-short form (MHC-SF) in Setswana-sp speaking South Africans. Clinical psychology and psychotherapy, 15(3), 181.
Köhle, N., Drossaert, C. H., Schreurs, K. M., Hagedoorn, M., Verdonck-de Leeuw, I. M., & Bohlmeijer, E. T. (2015). A web-based self-help intervention for partners of cancer patients based on Acceptance and Commitment Therapy: a protocol of a randomized controlled trial. BMC public health, 15(1), 1.
Lamers, S. M. A. (2012). Positive mental health: Measurement, relevance and implications. Enschede, the Netherlands: University of Twente.
Lamers, S. M., Bolier, L., Westerhof, G. J., Smit, F., & Bohlmeijer, E. T. (2012). The impact f of emotional well-being on long-term recovery and survival in physical illness: a meta-analysis. Journal of behavioral medicine, 35(5), 538-547.
28 Lamers, S., Westerhof, G. J., Bohlmeijer, E. T., ten Klooster, P. M., & Keyes, C. L. (2011). Evaluating the psychometric properties of the mental health continuum‐short form (MHC‐SF). Journal of clinical psychology, 67(1), 99-110.
MacBeth, A., & Gumley, A. (2012). Exploring compassion: A meta-analysis of the association between self-compassion and psychopathology. Clinical Psychology Review, 32(6), 545--552.
Neff, K. (2011). Self-compassion. Hachette UK.
Neff, K. D. (2012). The science of self-compassion. Compassion and wisdom in psychotherapy, 79-92.
Neff, K. D. (2003a). The development and validation of a scale to measure self-compassion. Self and identity, 2(3), 223-250.
Neff, K. D. (2003b). Self-compassion: An alternative conceptualization of a healthy attitude toward oneself.
Neff, K. D., & Dahm, K. A. (2015). Self-compassion: What it is, what it does, and how it relates to mindfulness. In Handbook of mindfulness and self-regulation (pp. 121-137). Springer New York.
Neff, K. D., & Germer, C. K. (2013). A pilot study and randomized controlled trial of the mindful self‐compassion program. Journal of clinical psychology,69(1), 28-44.
Neff, K. D., Rude, S. S., & Kirkpatrick, K. L. (2007). An examination of self-compassion in re relation to positive psychological functioning and personality traits. Journal of Research
in Personality, 41(4), 908-916.
Preacher, K. J., & Hayes, A. F. (2004). SPSS and SAS procedures for estimating indirect effects in simple mediation models. Behavior research methods, instruments, &
computers, 36(4), 717-731.
Preacher, K. J., & Hayes, A. F. (2008). Asymptotic and resampling strategies for assessing and comparing indirect effects in multiple mediator models. Behavior research
methods, 40(3), 879-891.
Raes, F. (2010). Rumination and worry as mediators of the relationship between self compassion and depression and anxiety. Personality and Individual Differences, 48(6), 757-761.
Richards, D., & Richardson, T. (2012). Computer-based psychological treatments for depression: A systematic review and meta-analysis. Clinical Psychology Review, 32, 329-342.
29 Ryff, C. D., & Keyes, C. L. M. (1995). The structure of psychological well-being
revisited. Journal of personality and social psychology, 69(4), 719.
Ryff, C. D., & Singer, B. H. (2008). Know thyself and become what you are: A Eudaimonic approach to psychological well-being. Journal of Happiness Studies, 9, 13-39.
Ryff, C.D. (1989) Happiness is everything, or is it? Exploration of the meaning of psychological wellbeing. Journal of Personality and Social Psychology, 57(6), 1069–1081.
Sabaté, E. (2003). Adherence to long-term therapies: evidence for action. World Health Organization.
Salazar, L. F., Crosby, R. A., & DiClemente, R. J. (2006). Qualitative research strategies and methods for health promotion. Research methods in health promotion, 150-198. Schueller, S. M., & Parks, A. C. (2014). The science of self-help. European Psychologist. Schulz, K. F., & Grimes, D. A. (2002). Blinding in randomised trials: hiding who got what. The
Lancet, 359(9307), 696-700.
Seligman, M. E., & Csikszentmihalyi, M. (2000). Positive psychology: An introduction (Vol. 55, No. 1, p. 5). American Psychological Association.
Hulsbergen, M., & Bohlmeijer, E. (2014). Trans-diagnostische factoren, theorie & praktijk.
Spinhoven, P. H., Ormel, J., Sloekers, P. P. A., Kempen, G. I. J. M., Speckens, A. E. M., & Van Hemert, M. (1997). A validation study of the Hospital Anxiety and Depression Scale (HADS) in different groups of Dutch subjects. Psychological medicine, 27(02), 363-370.
Warmerdam, L., van Straten, A., Twisk, J., Riper, H., & Cuijpers, P. (2008). Internet-based treatment for adults with depressive symptoms: randomized controlled trial. Journal of
medical Internet research, 10(4).
Watson, D., Clark, L. A., & Tellegen, A. (1988). Development and validation of brief measures of positive and negative affect: the PANAS scales. Journal of personality and social
psychology, 54(6), 1063.
Westerhof, G. J., & Keyes, C. L. (2010). Mental illness and mental health: The two continua model across the lifespan. Journal of adult development, 17(2), 110-119.
Wood, A. M., & Joseph, S. (2010). The absence of positive psychological (eudemonic) well-being as a risk factor for depression: A ten year cohort study. Journal of affective
disorders, 122(3), 213-217.
World Health Organization. (2004). Promoting mental health: Concepts, emerging evidence, practice (Summary Report). Geneva: WHO.
30 Zessin, U., Dickhäuser, O., & Garbade, S. (2015). The Relationship Between Self‐Compassion
and Well‐Being: A Meta‐Analysis. Applied Psychology: Health and Well‐Being, 7(3), 340-364.
Zigmond, A. S., & Snaith, R. P. (1983). The hospital anxiety and depression scale. Acta
31
6. Bijlagen
6.1 Advertentie Interventie ‘Compassie als sleutel tot geluk, voorbij stress en zelfkritiek’. 6.2 Informatie voor deelnemers
6.3 Toestemmingsverklaring
6.4 Vragen over de demografische variabelen van de deelnemers 6.5 Self-Compassion Scale-Short Form (SCS-SF)
6.6 Mental Health Continuum-Short Form (MHC-SF) 6.7 Hospital Anxiety and Depression Scale (HADS) 6.8 Positive and negative Affect Schedule (PANAS)
32
6.1 Advertentie Interventie ‘Compassie als sleutel tot geluk, voorbij stress
en zelfkritiek’.
33
6.2 Informatie voor deelnemers
Onderzoek naar een zelfhulpcursus voor het vergroten van zelfcompassie
en welbevinden
Informatie voor deelnemers
Enschede, september 2015
Geachte heer, mevrouw,
Wij vragen u vriendelijk om mee te doen aan een wetenschappelijk onderzoek naar een zelfhulpcursus om mensen te helpen bij het vergroten van hun zelfcompassie en welbevinden. U beslist zelf of u wilt meedoen aan dit onderzoek. Deelname is vrijwillig. Voordat u de beslissing neemt, is het belangrijk om meer te weten over het onderzoek. Lees deze informatiebrief rustig door. Bespreek de inhoud met uw partner, vrienden of familie. Mocht u na het lezen van deze informatie nog vragen hebben, dan kunt u deze stellen aan de onderzoeker Marion Spijkerman. Onderaan deze brief vindt u haar contactgegevens. Als u besluit niet mee te doen, hoeft u verder niets te doen. Als u wel meedoet, kunt u zich tijdens het onderzoek altijd bedenken en toch stoppen, u hoeft daarvoor geen reden op te geven.
Over dit onderzoek heeft de Ethische Commissie van de Universiteit Twente een positief
oordeel uitgebracht. De voor dit onderzoek internationaal vastgestelde richtlijnen zullen
nauwkeurig in acht worden genomen.
Doel van het onderzoek
De Universiteit Twente heeft op basis van nieuwe wetenschappelijke inzichten een zelfhulpcursus ontwikkeld. Deze cursus is bedoeld voor mensen vanaf 18 jaar die zelfstandig aan de slag willen om compassie (vriendelijkheid en mildheid) voor henzelf en voor anderen te vergroten. Het doel van dit onderzoek is om vast te stellen of het volgen van deze zelfhulpcursus, met e-mail begeleiding, kan helpen om een plezierig, betrokken en betekenisvol leven te leiden en minder stress te ervaren.
Wie voert het onderzoek uit?
Het onderzoek wordt uitgevoerd door de Universiteit Twente.
Wie kunnen deelnemen aan het onderzoek?
Het onderzoek is bedoeld voor mensen die het gevoel hebben met meer plezier en kalmte te kunnen leven, bijvoorbeeld omdat ze nu stress en spanning ervaren of kritisch zijn op zichzelf. U heeft behoefte aan ondersteuning bij het vergroten van uw welbevinden en/of het verminderen van stress. En u vindt dat u best wat milder en vriendelijker voor u zelf kunt worden. U kunt meedoen aan het onderzoek als u 18 jaar of ouder bent en een verminderd welbevinden heeft. Omdat de begeleiding online plaatsvindt, is het wel noodzakelijk dat u toegang heeft tot een computer, laptop of tablet/iPad met een goede internetverbinding en beschikt over een e-mailadres.
34
Wie kunnen niet deelnemen aan het onderzoek?
De zelfhulpcursus is niet bedoeld voor mensen met ernstige angst- of depressieve klachten. In dat geval adviseren we u om contact op te nemen met uw huisarts. Mensen die een optimaal welbevinden ervaren (floreren) kunnen ook niet meedoen.
Twee groepen
Om te kunnen onderzoeken of de zelfhulpcursus werkt verdelen we de deelnemers aan het onderzoek in twee groepen. Als u deelneemt aan het onderzoek, kunt u in één van de volgende twee groepen terecht komen:
Groep 1: U volgt de zelfhulpcursus en heeft wekelijks e-mailcontact met een begeleider. Groep 2: U komt op een wachtlijst en ontvangt de zelfhulpcursus (zonder e-mail begeleiding)
zes maanden nadat het onderzoek van start is gegaan.
Via een loting bepalen we in welke groep u zit. De kans dat u in groep 1 komt is even groot als de kans dat u in groep 2 komt. Tijdens het onderzoek bent u vrij om een andere (psychologische) cursus of behandeling te volgen als u dat zou willen.
De zelfhulpcursus
De zelfhulpcursus bestaat uit 7 lessen die in 7 weken doorlopen kunnen worden. Als deelnemer aan dit onderzoek krijgt u 9 weken de tijd om de cursus te doorlopen. In deze lessen leert u uw compassie voor uzelf en anderen te vergroten. Zelfcompassie is het vermogen om meer kalmte te ontwikkelen, vriendelijker voor onszelf en anderen te worden en ons eigen lijden en het lijden van anderen te verminderen. Het doel van deze lessen is dat ze u helpen om een plezierig, betrokken en betekenisvol leven te leiden en minder stress te ervaren.
Elke les begint met informatie over het onderwerp. U leest dan waarom het onderwerp belangrijk is voor uw zelfcompassie en welbevinden. Vervolgens is het de bedoeling dat u in ieder geval één of twee door ons aangereikte oefeningen doet. Daarnaast kunt u ook andere oefeningen doen die u aanspreken.
E-mailbegeleiding
Als u in de eerste groep terecht komt heeft u wekelijks e-mailcontact met een persoonlijk begeleider. Deze begeleiders zijn psychologen van de Universiteit Twente. Zij zijn getraind in het geven van de e-mailbegeleiding. De persoon die u begeleidt zal altijd dezelfde persoon zijn. Voordat de e-mailbegeleiding van start gaat, ontvangt u een uitgebreide e-mail van uw persoonlijk begeleider. Daarin stelt hij/zij zich voor en staat de procedure beschreven. Daarnaast wordt van u verwacht dat u elke zondag of maandag een e-mail stuurt naar uw persoonlijk begeleider. Daarin kunt u iets schrijven over uw ervaringen en vragen stellen. De begeleider stuurt u elke woensdag een e-mail terug. Daarin ontvangt u feedback op uw ervaringen en vragen, staan vragen over de vorderingen van de afgelopen week en vragen over mogelijke knelpunten en problemen. De verstuurde e-mails van de begeleider en de ontvangen e-mails van u zullen anoniem opgeslagen worden voor eventuele analyse na afloop van het onderzoek (zie verder onder kopje “privacy”).
35
Geen therapie
Het is belangrijk om te beseffen dat het niet om therapie gaat, maar om een zelfhulpcursus. U bent zelf verantwoordelijk voor hoe het met u gaat en om eventueel andere hulp te zoeken wanneer u die nodig heeft. De begeleider kunt u beschouwen als een coach die u ondersteunt bij het doorlopen van de cursus.
Hoe kunt u zich aanmelden voor het onderzoek?
Als u mee wilt doen aan het onderzoek vragen wij u zich aan te melden door het aanmeldformulier op de website www.utwente.nl/zelfcompassie in te vullen. In dit formulier dient u toestemming te geven voor deelname aan het onderzoek. U gaat dan akkoord met de voorwaarden voor deelname. Ter informatie vindt u deze toestemmingsverklaring ook op de website. Daarnaast wordt u gevraagd om een aantal screeningsvragen in te vullen om te kijken of u binnen de doelgroep valt. Het invullen neemt ongeveer 5 à 10 minuten. U ontvangt binnen 5 werkdagen per e-mail bericht van ons of u mee kunt doen.
Uitslag van de loting
Omdat de loting voor alle deelnemers op hetzelfde moment plaatsvindt, kan er vanaf het moment van uw aanmelding tot de uitslag van de loting maximaal vier weken wachttijd zitten. U ontvangt per e-mail de uitslag van de loting, u krijgt dan te horen in welke groep u bent ingedeeld. Aan de uitslag van de loting kunnen wij niets veranderen.
Wat wordt er van u verwacht?
De cursus
Het is belangrijk dat u gemotiveerd bent om de zelfhulpcursus in 7 tot 9 weken te doorlopen en dat u in deze periode ongeveer 2 à 4 uur per week (op voor u geschikte tijden) met de zelfhulpcursus aan de slag gaat. Ook bent u bereid gedurende 7 keer (na elke les) e-mailcontact te hebben met de begeleider, voor het geval u in de eerste groep wordt ingedeeld.
Vragenlijsten
In een periode van 12 maanden, vragen we u 4 keer een vragenlijst in te vullen voor het onderzoek. Dit geldt voor beide groepen. U ontvangt de vragenlijsten op een door u opgegeven e-mailadres. De eerste vragenlijst ontvangt u bij de start van het onderzoek, de andere vragenlijsten ontvangt u 3 maanden, 6 maanden en 12 maanden na de start van het onderzoek. Alle vragenlijsten vult u online in, bijvoorbeeld thuis op uw computer. Het invullen neemt per keer ongeveer 20 tot 30 minuten in beslag.
Wanneer begint de cursus?
Deelnemers in groep 1 krijgen de zelfhulpcursus half oktober per post toegestuurd (nadat de uitslag van de loting bekend is). Deelnemers in groep 2 ontvangen de zelfhulpcursus nadat zij de derde vragenlijst hebben ingevuld (dus na 6 maanden).
36
Voor- en nadelen van deelname aan dit onderzoek
Voordelen van deelname zijn:
• U krijgt gratis de zelfhulpcursus over zelfcompassie aangeboden.
• U levert een belangrijke bijdrage aan de kennis over de werkzaamheid van de zelfhulpcursus.
• We verwachten dat de cursus uw welbevinden zal vergroten.
Nadelen van deelname zijn:
• Wanneer u in groep 2 komt, moet u zes maanden wachten voordat u de zelfhulpcursus kunt doen.
• Deelname aan het onderzoek heeft tot gevolg dat u op vier momenten een vragenlijst moet invullen. Dit kost circa 20 tot 30 minuten per keer.
Beloning
Alle deelnemers aan het onderzoek krijgen de zelfhulpcursus gratis thuisgestuurd ter compensatie voor de tijd die het kost om de vragenlijsten in te vullen. Daarnaast maken alle deelnemers die vier keer de vragenlijst invullen (+ de korte screeningsvragenlijst) kans op één van de volgende prijzen:
• 50 x bol.com waardebon ter waarde van 10 euro • 20 x bol.com waardebon ter waarde van 20 euro • 5 x bol.com waardebon ter waarde van 50 euro
De waardebonnen worden aan het eind van het onderzoek per e-mail toegestuurd.
Privacy
Uw persoonlijke gegevens, uw antwoorden op de vragenlijsten en uw e-mails aan de begeleider (voor deelnemers in de eerste groep) worden vertrouwelijk behandeld en gecodeerd opgeslagen. Dit betekent dat er een code wordt gegeven aan uw gegevens, die niet naar u herleidbaar is. De antwoorden op de vragenlijsten worden los van uw persoonlijke gegevens bewaard. Wij zijn verplicht uw onderzoeksgegevens en persoonsgegevens 15 jaar te bewaren (dus los van elkaar). Daarvoor geeft u toestemming als u meedoet aan dit onderzoek. Gedurende de looptijd van het onderzoek kunt u altijd contact opnemen met de onderzoeker wanneer u inzage in uw gegevens wilt hebben. Uw gegevens worden alleen voor dit onderzoek gebruikt en met niemand anders gedeeld.
Onafhankelijk advies
Wilt u graag een onafhankelijk advies over deelname aan dit onderzoek? Dan kunt u terecht bij een onafhankelijk deskundige, dhr. Peter ten Klooster (e-mail: p.m.tenklooster@utwente.nl, tel: 053 – 489 6056). Hij is niet direct bij het onderzoek betrokken, maar wel voldoende op de hoogte om uw vragen te beantwoorden.
Klachten
Wij proberen het onderzoek zo goed mogelijk uit te voeren. Toch kan het voorkomen dat u klachten heeft over het onderzoek. U kunt dit melden bij dhr. Ernst Bohlmeijer (e-mail: e.t.bohlmeijer@utwente.nl, tel: 053 – 489 6046)
Vragen
Mocht u nog vragen hebben na het lezen van deze brief, dan kunt u altijd contact opnemen met uitvoerder van het onderzoek, mw. Marion Spijkerman (email: