COMMUNICATIE, UITDRAGEN RESULTATEN

66

leid tot veel communicatie in de pers op diverse vlakken, kranten, radio, televisie naar aanleiding van het project maar ook via Moeders voor Moeders en bijvoorbeeld het WK vierspan waar in eerste instantie ook urine ingezameld is. Daarnaast hebben er veel loca-tiebezoeken plaatsgevonden door ingenieurs- en adviesbureaus, waterschappen, particuli-ere partijen, en studenten/scholen, en heeft het projectteam andparticuli-ere projecten bezocht om ervaringen uit te wisselen.

• De in het project gewonnen struviet is in andere (onderzoeks)projecten beproefd en toege-past.

PROJECTAANPAK

• De pragmatische aanpak die gekozen is vanwege de geringe tijdspanne van het project, heeft vruchten afgeworpen. De opstart/inregeling van het proces heeft wellicht wat langer geduurd dan strikt noodzakelijk maar uiteindelijk heeft de aanpak geleid tot een robuuste en functionele installatie.

• De financiële en arbeidsinspanning die nodig zijn voor het verzamelen van een betrouw-bare dataset zijn onderschat.

• Alle deelnemende projectpartners hebben vanuit eigen competenties een wezenlijke bij drage aan het project geleverd. Dit creëerde commitment en waardering en bevorderde de samenwerking en daarmee het resultaat in forse mate.

8.2 AANBEVELINGEN

• De veelbelovende resultaten van het Betuwse Kunstmest project geven aanleiding tot toe-passing van dit proces op volle schaal met een bedrijfsmatige aanpak.

• Vanwege de beperkte volumes struviet in de “markt” zijn er nog geen geplaveide afzet-kanalen voor dit relatief zuivere product. Bij opschaling van struvietproductie zal er van-uit schaalvoordelen meer hoogwaardige afzet moeten worden bewerkstelligd (“kip en ei”). • Als dit proces in de praktijk wordt uitgevoerd kan medicijnverwijdering relatief

gemakke-lijk worden geïntegreerd in het proces.

• Medicijnen komen, behalve in geval van ongewenste/onbedoelde lozingen, slechts in het milieu terecht via urine en feces. Aanpak van deze bronnen zal daarom noodzakelijk zijn om daadwerkelijk iets te doen de problematiek van het voorkomen van medicijnen in het milieu. Met de verwijdering van stikstof en fosfor is een begin gemaakt met aanpak aan de bron van verontreinigingen. De verwijdering van medicijnen zal van echt van toe-gevoegde waarde zijn voor de bronaanpak van verontreinigingen in urine.

• In een vervolgproject zou een businesscase doorgerekend kunnen worden waarbij de grenzen van het project kunnen worden vastgesteld. Hierbij kan dan rekening gehouden worden met stikstofconcentraties, transport van de te behandelen stromen, optimali-satie van elektriciteitsverbruik en andere zaken die binnen het kader van het Betuwse Kunstmest project niet onderzocht konden worden.

• Andere geconcentreerde N- en P stromen kunnen ook behandeld worden in het systeem. Het combineren van dit soort afvalstromen en opschalen naar praktijkschaal is de vol-gende stap.

• Toelating van “groene” meststoffen verdient bijzondere aandacht

• Afstemming tussen kwaliteitseisen marktvraag en de winningsmogelijkheden moeten worden afgestemd/onderzocht/afgetast.

• Urine moet zo geconcentreerd mogelijk blijven. Minimaliseren van watergebruik is essen-tieel. Hiermee moet rekening gehouden worden bij het ontwerp van een scheidingstoilet. • De volgorde van de verschillende processtappen zoals die binnen het Betuwse Kunstmest

project is toegepast is slechts een van de mogelijkheden voor de gecombineerde verwij-dering van N en P uit urine en andere stromen. Het verdient aanbeveling om in een vol-gend project te onderzoeken of een andere volgorde (bijvoorbeeld struviet als laatste stap of gecombineerde hydrolyse en CO₂ verwijdering tijdens opslag) mogelijk leidt tot een efficiëntere verwijdering van N en P en ook een hoger rendement voor de winning van struviet en ammoniumsulfaat.

• Er zijn meerdere criteria die bepalen welk proces het meest geschikt is voor urinebehan-deling. Naast de energievraag zijn dit bijvoorbeeld:

• Waarde van duurzaamheid, wat is bijvoorbeeld de waarde van het terugwinnen van fosfaat?

• Infrastructuur, logistiek • Beschikbare ruimte

• Te behandelen effluentkwaliteit

• Inkomende concentraties, kwaliteit urine

• Robuustheid van het proces, zowel biologisch versus chemisch als keuze voor messtof • Wisselende samenstelling van ingaande urinestromen

68

9

REFERENTIES

1. 2009. Ammonium sulfate. http://en.wikipedia.org/wiki/Ammonium_sulfate.

2. 2006. Anders omgaan met huishoudelijk afvalwater; strategienota. Koepelgroep ONSS Ontwikkeling Nieuwe Sanitatie Systemen in opdracht van STOWA.

3. 2009. Gebruikershandleiding/afleveringsbewijs. Ref wk26/Fr/Fr/GMB SZ.0 4. 2009. Haber process. http://en.wikipedia.org/wiki/Haber_process.

5. 2009. Struviet blijkt goede meststof. Neerslag, tijdschrift voor de regionale secties van Waternetwerk.

6. Battistoni, P., A. De Angelis, P. Pavan, M. Prisciandaro, and F. Cecchi. 2001. Phosphorus removal

from a real anaerobic supernatant by struvite crystallization. Water Research 35:2167-2178.

7. Battistoni, P., A. De Angelis, M. Prisciandaro, R. Boccadoro, and D. Bolzonella. 2002. P removal

from anaerobic supernatants by struvite crystallization: long term validation and process modelling. Water Research 36:1927-1938.

8. Bennenbroek, M. 2009. Pers. comm.

9. Corre, K. S. l., E. Valsami-Jones, P. Hobbs, and S. A. Parsons. 2009. Phosphorous recovery from

wastewater by struvite crystallization: a review. Critical reviews in Environmental Science and Technology 39:433-477.

10. Haarhuis, R. 2009. www.waterstromen.nl.

11. Kujawa-Roeleveld, K. 2009. Pers. comm.

12. Kujawa-Roeleveld, K., D. Kragic-Kok, E. Schuman, J. Jacobi, T. Grotenhuis, and A. Mels. 2008.

Sorption and biodegradation of pharmaceuticals from urine in soil. LeAF.

13. Kuntke, P. 2009. Pers. comm.

14. LEI. 2009. (http://www.lei.wur.nl/NL/statistieken/Agrarische+prijzen/)15. Maurer, M., W. Pronk,

and T. A. Larsen. 2006. Treatment processes for source-separated urine. Water Research 40: 3151-3166.

16. Maurer, M., P. Schwegler, and T. A. Larsen. 2003. Nutrients in urine: energetic aspects of removal

and recovery. Water Science and Technology 48:37-46.

17. Mels, A. e. a. 2005. Afvalwaterketen ontketend. STOWA.

18. Mobley, H. L., and R. P. Hausinger. 1989. Microbial ureases: significance, regulation, and molecular

characterization. Microbiol. Mol. Biol. Rev. 53:85-108.

19. Nelson, N. O., R. L. Mikkelsen, and D. L. Hesterberg. 2003. Struvite precipitation in anaerobic

swine lagoon liquid: effect of pH and Mg:P ratio and determination of rate constant. Bioresource Technology 89:229-236.

20. Roeleveld, P., P. Loeffen, H. Temmink, and B. Klapwijk. 2004. Dutch analysis for P-recovery from

21. Ronteltap, M., M. Maurer, and W. Gujer. 2007. The behaviour of pharmaceuticals and heavy metals during struvite precipitation in urine. Water research 41:1859-1568.

22. STOWA-themasite. http://themas.stowa.nl/Themas/Nieuwe_sanitatie.aspx?rID=846.

23. Udert, K. M., T. A. Larsen, and W. Gujer. 2003. Biologically induces precipitation in urine-collecting

systems. Water Science and Technology 3:71-78.

24. Udert, K. M., T. A. Larsen, and W. Gujer. 2003. Estimating the precipitation potential in

urine-collecting systems. Water Research 37:2667-2677.

25. Verdoes, N., and R. Melse. 2005. Mestverwerkersmarkt telt achttien typen met perspectief. V

focus:38-39.

26. Versluis, H. P., S. Radersma, and W. van Dijk. 2005. Ondersteuning duurzame mestbe- en

verwerkingsproducten. Praktijkonderzoek Plant & Omgeving B.V.

27. Wilsenach, J. A. 2006. Treatment of source seprated urine and its effects on wastewater systems.

Delft University of Technology, Delft.

BIJLAGE 1