en vitaal landschap en verwachten dat hier een correcte
prijs tegenover staat. Dit kan niet zonder waardering
voor hun bedrijf en de manier waarop gewerkt wordt.
Door burgers, sectorgenoten, ketenpartners én overheid.
Hoof
dstuk 6: Landbo
uw
Pilo
t lands
chapsincl
usie
ve landbo
uw S
alland
B
ronnen
Bro
nn
en
Agrimatie WUR (2019a). Ontwikkeling en spreiding van inkomen uit bedrijf per onbetaalde aje - varkensbedrijven. Geraadpleegd via https://www.agrimatie.nl/SectorResultaat. aspx?themaID=2272&indicatorID=2046&subpubID=2232§orID=2255
Agrimatie WUR (2019b). Ontwikkeling en spreiding van inkomen uit bedrijf per onbetaalde aje - melkveebedrijven. Geraadpleegd via https://www.agrimatie.nl/SectorResultaat. aspx?themaID=2272&indicatorID=2046&subpubID=2232§orID=2245
Agrimatie WUR (2020). Grondprijs stabiel, mobiliteit lager. Geraadpleegd via https://www. agrimatie.nl/ThemaResultaat.aspx?subpubID=2232&themaID=3588&indicatorID=3589 Beek, R. van (2009). Reliëf in tijd en Ruimte. Interdisciplinair onderzoek naar bewoning en landschap van Oost-Nederland tussen vroege prehistorie en Middeleeuwen. Proefschrift Wageningen Universiteit, Wageningen.
Bieleman, J. (2008). Boeren in Nederland. Geschiedenis van de landbouw 1500-2000. Boom, Meppel.
Blanken, K., de Buisonje, F., Evers, A., Ouweltjes, W., Verkaik, J., Vermeij, I., & Wemmenhove, H. (2019). KWIN 2019-2020: Kwantitatieve Informatie Veehouderij. (Handboek / Wageningen Livestock Research; No. 41). Wageningen: Wageningen Livestock Research.
CBS, PBL, RIVM, WUR (2009). Belevingskaart van het Nederlandse landschap (indicator 1023, versie 05 , 17 december 2009 ). www.clo.nl. Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS), Den Haag; PBL Planbureau voor de Leefomgeving, Den Haag; RIVM Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu, Bilthoven; en Wageningen University and Research, Wageningen.
CBS (2018). Bodemgebruik; uitgebreide gebruiksvorm, per gemeente. Geraadpleegd via https:// opendata.cbs.nl/statline/#/CBS/nl/dataset/70262ned/table?ts=1592895074960
CBS (2020a). Landbouwtelling. Landbouw; gewassen, dieren en grondgebruik naar gemeente. Geraadpleegd via https://opendata.cbs.nl/statline/#/CBS/nl/dataset/81302ned/table?fromstatweb CBS (2020b), Welke sectoren stoten broeikasgassen uit? Geraadpleegd via https://www.cbs.nl/ nl-nl/dossier/dossier-broeikasgassen/hoofdcategorieen/welke-sectoren-stoten-broeikasgassen-uit- CBS (2020c). Living Planet Index. Geraadpleegd via https://www.cbs.nl/nl-nl/maatschappij/natuur- en-milieu/groene-groei/natuurlijke-hulpbronnen/indicatoren/living-planet-index
CBS (2020d), Regionale prognose bevolkingsgroei 2020-2050. Geraadpleegd via https://opendata. cbs.nl/statline/#/CBS/nl/dataset/84528NED/table?ts=1592997884117
CBS, PBL, RIVM, WUR (2020). Boerenlandvogels, 1915-2018 (indicator 1479, versie 11, 5 februari 2020)
Cruyningen, P. van (2003). Landgoederen, landbouw en landschap in de Noord-westelijke Achterhoek 1825-1950. Belvedere en de geschiedenis van de groene ruimte, Historia Agricultura 33. Nederlands Agronomisch Historisch Instituut. Groningen/Wageningen.
Dat marckenboek van Bathmen (1892). Overijsselsche Stad-, Dijk- en Markeregten, 3e serie XIX, Zwolle.
Doesburg, J. van, Kort, J.W. de, Spek, T. en Terlouw, B. (2009). Verkennend booronderzoek naar een omgracht complex uit de Middeleeuwen te Ramele, gemeente Raalte (prov. Overijssel). Rapportage Archeologie Monumentenzorg 172. Amersfoort.
Duinkerken, G. van, & Spek, J. W. (2016). Tabellenboek Veevoeding 2016 : voedernormen rundvee, schapen, geiten en voederwaarden voedermiddelen voor herkauwers. (CVB-reeks; No. nr. 52). Rijswijk: Federatie Nederlandse Diervoederketen. Geraadpleegd via https://edepot.wur.nl/397414 Erisman J.W., van Eekeren N., Cuijpers W. de Wit J. (2016). Biodiversiteit als basis voor het agrarisch bedrijf, Louis Bolk Instituut, rapport, 7p
Gasunie (2018). Verkenning 2050 – discussiestuk; rapport 60p.
Haartsen), A., Storms, E. (2009). Ontgonnen verleden. Regiobeschrijvingen provincie Overijssel. Ede.
Huisman C., Stoeldraijer L., Jong de A., Duin van C. en Husby T. (2019); Statische trends: Regionale bevolkings- en huishoudensprognose 2019–2050: Belangrijkste uitkomsten; PBL/CBS: rapport 36p. Jezeer, W. (2007). Olst Wijhe – Den Nul Informatiecentrum. Een inventariserend Veldonderzoek in de vorm van proefsleuven. ADC Rapport 1124. Amersfoort.
KNMI (2015). KNMI’14 klimaatscenario’s – herziende uitgave 2015; rapport 36p.
Lesschen, J.P., Heesmans H., Mol-Dijkstra J., Doorn van A., Verkaik E., Wyngaert van den I. en Kuikman P. (2012). Mogelijkheden voor koolstofvastlegging in de Nederlandse landbouw en natuur, Wageningen University & Research, rapport 64p.
LISA (2019). Vestigingenregister. Geraadpleegd via https://www.waarstaatjegemeente.nl/ dashboard/werk-en-inkomen
Luske B., Bestman M., van Veluw K, Prins E., Rombouts P. (2020). Masterman Agroforestry, Advies voor het realiseren van een schaalsprong van agroforestry in Nederland, Louis Bolk Instituut, rapport 42p
LTO Nederland, Unie van Waterschappen (2013). Deltaplan agrarisch waterbeheer
Ministerie van Economische zaken (2016). Energierapport – transitie naar duurzaam, rapport 148p. Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (2018). Visie Landbouw, Natuur en Voedsel: Waardevol en Verbonden, Beleidsnota, 21p.
Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit (2020). Voortgang stikstofproblematiek: structurele aanpak, kamerbrief, geraadpleegd via https://www.rijksoverheid.nl/documenten/ kamerstukken/2020/04/24/voortgang-stikstofproblematiek-structurele-aanpak
Nationaal Georegister (2015). Veehouderijbedrijven - Bedrijven, Interprovinciaal Overleg, dataset via https://ngr.acceptatie.nationaalgeoregister.nl/geonetwork/srv/api/records/6e59592e-3251-4334- b34a-73dcbb69ffb0
Nationaal Georegister (2019). Geomorfologische kaart van Nederland, dataset via https://www. nationaalgeoregister.nl/geonetwork/srv/dut/catalog.search#/metadata/56e8ce20-0e6f-4ef2-8c09- 6e30bc3680b9
Provincie Overijssel, VOF De Natuurverdubbelaars (2018). Natuurlijk Kapitaal in Balans, Inventarisatie weidevogels, dataset via https://www.geoportaaloverijssel.nl/metadata/ dataset/9ae4ca94-7ca7-4042-bded-612d5fca14e7
Provincie Overijssel (2019a). De staat van de biodiversiteit in Overijssel, rapport, 36p Provincie Overijssel (2019b). Cultuurhistorische waardekaart, dataset via https://services. geodataoverijssel.nl/geoserver/B73_Cultuur/wms
Provincie Overijssel (2020a). Zeer kwetsbare gebieden volgens de Wet ammoniak en veehouderij, dataset via https://www.geoportaaloverijssel.nl/metadata/dataset/c7679eb2-21ba-462e-970c- f1e95267fc0c
Provincie Overijssel (2020b). Natuur en landschap, dataset via https://www.geoportaaloverijssel.nl/ metadata/service/281728b8-18e7-432e-afbb-fb6f0447de18
Remmelink, G., van Middelkoop, J., Ouweltjes, W., & Wemmenhove, H. (2019). Handboek melkveehouderij 2019/20. (Handboek / Wageningen Livestock Research; No. 42). Wageningen: Wageningen Livestock Research. Geraadpleegd via https://doi.org/10.18174/498270
Salland Centraal / Nu.nl (2014). Gemeentebelangen Raalte wil werkgroep leegstand boerderijen, nieuwsbericht.
Smit, M. (2018). De duurzaamheid van de Nederlandse landbouw, 1950 - 2015 – 2040; Wageningen University & Research, proefschrift 212p.
Pilo
t lands
chapsincl
usie
ve landbo
uw S
alland
B
ronnen
Spek, T., Zeiler F.D. en Raap E. (1996). Van Hunnepe tot de zee. De geschiedenis van het Waterschap Salland. IJsselacademie, Kampen.
Spek, T., Van der Velde, H., Hannink, H., Terlouw, B. (2010). Mens en land in het hart van Salland. Matrijs, Utrecht.
Stichting Deltaplan Biodiversiteitsherstel (2018). Deltaplan Biodiversiteitsherstel Stichting Kostbaar Salland (2019). Bidbook landschapsbeheer 2.0 Salland
Velde, H.M. van der, Bouwmeester, J. (2007). Germanen, Franken en Saksen in Salland. Archeologisch en landschappelijk onderzoek naar de geschiedenis van het landschap en nederzettingsresten uit de Romeinse Tijd en Vroege Middeleeuwen in centraal Salland. ADC Monografie 1. Amersfoort.
VMDA (2019). VDMA - Koepelorganisatie van Duitse machinebouwers, digitaal artikel, geraadpleegd via https://www.pigbusiness.nl/artikel/189230-mondiale-vleesconsumptie- in-2026-38/
Wetenschappelijk Bureau SP (2013). De boer aan het woord.
WUR (2019). Vleesconsumptie per hoofd van de bevolking in Nederland, 2005-2018; Dagevos H., Verhoog D., Horne van P. en Hoste R., rapport, 16p.
Zijlstra, J., Timmerman, M., Reijs, J., Plomp, M., de Haan, M., Sebek, L., & van Eekeren, N. (2019). Doelwaarden op bedrijfsniveau voor de KPI’s binnen de Biodiversiteitsmonitor
Melkveehouderij. (Wageningen Livestock Research rapport; No. 1151). Wageningen: Wageningen Livestock Research.
Pilo
t lands
chapsincl
usie
ve landbo
uw S
alland
B
eeldv
erant
w
oor
ding
Be
eld
ve
ra
nt
w
oo
rdin
g
Afb. 1Overzichtsfoto kasteel De Haere en omgeving. JMK Media Afb. 6
Overzichtsfoto van een wetering nabij Raalte. JMK Media Afb. 7
Overzichtsbeeld het landschap rond het Boetelerveld. JMK Media
Afb. 8
Overzichtsfoto Pleegsterenk. JMK Media Afb. 10
Invloed in de keten. PBL, 2019 Afb. 11
Panorama Nederland, College van Rijksadviseurs 2018. Afb. 13
Overzichtsbeeld van een wetering nabij Okkenbroek. JMK Media
Afb. 16
Topografische kaart Salland. Gebaseerd op de Top50NL, PDOK, 2020.
Afb. 17
Grondgebruik cultuurgrond in Salland ten opzichte van Nederland. Naar CBS, 2020, landbouwtelling. Afb. 18
Samenstelling van grasland in Salland. Naar CBS, 2020, landbouwtelling.
Afb. 19
Akkerbouwgewassen in Salland. Naar CBS, 2020, landbouwtelling.
Tabel 1
Aantal dieren naar soorten en per hectare in Salland en Nederland. Naar CBS, 2020, landbouwtelling. Afb. 20
Overzicht van de ontwikkelingen in de Sallandse agrarische sector tussen 2005 en 2019. Naar CBS, 2020, landbouwtelling.
Afb. 21
Overzichtskaart veehouderijtypen in Salland. Nationaal georegister, 2015.
Afb. 22
Ontwikkeling van het inkomen uit een bedrijf
(melkveehouderij en varkenshouderij). Agrimatie/WUR, 2019.
Afb. 23
Belevingskaart landschap Salland, in rapportcijfers. Compendium voor de Leefomgeving, CBS, RIVM, PBL, WUR, 2009.
Afb. 28
Verstoorde stads-land relatie en afbraak van landschapselementen. Beeldbank RCE. Afb. 30
Globaal illustratief overzicht van actoren in het landelijk gebied van Salland, hun belang en invloed. Grondgebruik gebaseerd op CBS, 2020.
Afb. 32
Overzichtsfoto dorpsrand Raalte met bedrijventerrein. JMK Media
Afb. 33
Natuurgebieden in Salland in relatie tot gebieden gevoelig voor ammoniak en locaties van aangetroffen broedparen weidevogels. Provincie Overijssel, 2009 en Provincie Overijssel / VOF De Natuurverdubbelaars, 2018). Afb. 34
Salland Boert en Eet Bewust, gebiedsbreed initiatief Foto: Boert en Eet Bewust.
Afb. 35
Nieuwsbericht over leegstand agrarisch vastgoed Salland. Bron: Salland Centraal / Nu.nl - 2014.
Afb. 37
Boerderij De Zonnenbergen bij Heeten. Beeldbank RCE. Afb. 38
Geomorfologische kaart van Salland. Gebaseerd op Geomorfologische Kaart van Nederland. WUR, 2019. Afb. 39
Geologische dwarsdoorsnede. Naar IJsselID.nl, 2019. Afb. 39
Actueel Hoogtebestand Nederland, 2020. Afb. 42
Pleegster Enk. Beeldbank RCE. Afb. 43
Overzichtsfoto met kasteel De Haere en landerijen. JMK Media
Afb. 44
Onze_flora_Wikimedia CC. Hoffmann, Carl; Oudemans, Anthonie Cornelis.
Afb. 45
Boerderijen op landgoed Schoonheten . Foto: Rob Boon.
Afb. 46
De bezitsverhoudingen van de Pleegster Enk omstreeks 1832. Naar: HISGIS.
Afb. 47
De Pleegster Enk. Beeldbank RCE. Afb. 48
Overzichtsfoto van een wetering nabij Raalte. JMK Media Afb. 49
Sallandse weteringen. Nicolaas ten Have 1643, Wikimedia CC.
Afb. 50
Bonnekaart. Ca. 1900. Afb. 51
Jong Dekzandlandschap. Beeldbank RCE. Afb. 52
Zonnenbergen ten zuiden van Heeten Beeldbank RCE. Afb. 53
Linderter Vloedgraven. Beeldbank RCE. Afb. 54
De Duursche Waarden. Beeldbank RCE. Afb. 55
Nieuw-Heeten. Beeldbank RCE. Afb. 56
De Luttenberg. Beeldbank RCE. Afb. 57
Molenbeltsweg ten zuiden van Heeten. Beeldbank RCE. Afb. 58
Overzichtsfoto agrarisch landschap nabij Okkenbroek. JMK Media
Afb. 59
Overzichtsfoto uiterwaarden IJssel. JMK Media Afb. 68
Overzichtsfoto veehouderij op de Pleegsterenk. JMK Media
Afb. 70
Overzichtsfoto Pleegsterenk. JMK Media Afb. 71
Overzichtsfoto wetering nabij Okkenbroek. JMK Media Afb. 72
Singels op landgoed Schoonheten. Beeldbank RCE Afb. 73
Overzichtsfoto Boetelerveld. JMK Media
Overige beelden zijn gemaakt door NOHNIK architecture and landscapes en zijn onder voorwaarde van naamsvermelding vrij te gebruiken. Het College van Rijksadviseurs heeft zijn uiterste best gedaan om bronnen en rechthebbenden van beeldmateriaal dat is gebruikt te achterhalen en te vermelden. Wanneer desondanks beeldmateriaal wordt getoond waarvan u (mede)rechthebbende bent en u voor het gebruik daarvan niet als bron of rechthebbende wordt genoemd, ofwel geen toestemming geeft voor het gebruik, dan kunt u contact met ons opnemen.
Pilo
t lands
chapsincl
usie
ve landbo
uw S
alland
C
olo
fon
College van RijksadviseursBerno Strootman Floris Alkemade Daan Zandbelt
Shera van den Wittenboer Marieke Francke
Rienke Groot
NOHNIK architecture and landscapes
Jorrit Noordhuizen Wieteke Nijkrake Thije Poels Lotte Meijer Corné Bloed
Louis Bolk Instituut
Jan-Paul Wagenaar Evert Prins
Kenniscentrum Landschap, Rijksuniversiteit Groningen
Theo Spek Lisa Timmerman
Regionale stakeholders
De Salland Deal:
Provincie Overijssel: Rini Bulterman
Gemeente Raalte: Brigitte Keijzer, Leonie van Dam Gemeente Olst-Wije: Arno van Dijk
Gemeente Deventer: Marieke Hottenhuis, Marlies Spreen Stichting IJssellandschap: Jaap Starkenburg
Waterschap Drents Overijsselse Delta: Bas van Barneveld, Wimjan van der Heijden LTO Salland: Rudie Haarman, Marcel Strijtveen
Landschap Overijssel: Gerke Brouwer, Eibert Jongsma Kostbaar Salland: Gerard Jutten
Agrarische Natuurvereninging Groen Salland: Rinus Bos
We willen de volgende agrariërs bedanken voor hun inbreng:
Heleen van Beek, Martijn van den Berg, Rinus Bos, Coen Bosch, Hedwig Haarman-Honshorst, Rik Kievitsbosch, Henk Kuipers, Bea Linthorst, Ellis Lugtenberg, Stephan Rientjes, Gerjan Roetert, Guido Tuten
De pilot landschapsinclusieve landbouw Salland is een initiatief van het College van Rijksadviseurs en is opgezet in samenwerking met en met co-financiering van de ministeries LNV, BZK, OCW en de Salland Deal.
Om het toekomstperspectief uit te werken, moesten de nodige aannames worden gedaan over hoe de landbouw zich in de toekomst zal ontwikkelen en hoe de maatschappelijke opgaven daar richting aan geven. De bij de pilot betrokken adviseurs, onderzoekers en landschapsarchitecten hebben elk vanuit de eigen expertise bijgedragen. In de uitwerking is die kennis samengebracht, waarbij het kan voorkomen dat er keuzes zijn gemaakt die niet noodzakelijkerwijs door alle betrokken experts volledig worden ondersteund. Tijdens de weg naar 2050 zullen er nieuwe inzichten komen waarop het perspectief moet worden bijgesteld.’