Vergelijkende taalproeve van de oud Friesche wetten, en de taal van het handschrift.
Dyo forme need is: hweerso en kynd jongh is finsen ende fitered noerd wr hef, jefta (sud) wr birgh. Soe moet die moder her kindes eerwe setta ende sella ende her kynd lesa ende des lives bihelpa.
Dioe oder need is: jef da jere diore wirdat, ende di heta honger wr dat land faert, ende dat kynd honger stere wil, so moet dio moder her kindes eerwe setta ende sella ende capia her bern ky ende ey ende coern deerma da kinde des lives mede helpe.
Dyo tredde need is: Als dat kind is al stocnaken, jefta huus laes, ende dan di tiuestera nevil ende calde winter oen comt sa faert allermanick oen syn hof ende oen sin huis ende an waranne gaten, ende da wiilda dier seket diin holla baem ende der birgha hlii, aldeer hit siin liif oen bihalda mey. Soe weinet ende scryt dat onieriga kind ende wyst dan syn nakena lyae ende syn huuslaes, ende syn fader deer him reda schuld, to ienst dyn honger ende winter nevil cald, dat hi so diepe ende dimme mitta fiower neylen is onder eke ende onder da eerda bisloten ende bitacbt, so moet dio moder her kindes eerwe setta ende sella omdat hio da bihield habbe ende biwaer also lang so hit onierich is, dat hit oen forste ner oen honger naet forfare.
Anjumer druk, e.i.i.. (1466.)
XXIX
Thju forma nêd is: Sâhwersa en baern jvng is fensen aend fêterad northward vr-et hef jeftha sûdward vr tha berga, sa âch thju maem hjara baerns erva to settande aend to seljande aend hjra baern to lêsane aend thes lives to bihelpane.
Thju ôthera nêd is: jef tha jêra djura waerthat aend thi hête hvnger wr thet lând fârth aend thaet baern stjera wil, sa mot thju maem hjara baerns erva setta aend selja aend kâpja hiri baerne ky aend skêp aend kêren thêr mitha maen thet baern thes lives bihelpe.
Thju tredde nêd is: sâhwersa thaet baern is stoknâked jefta hûslâs aend then thi tjustera nêvil aend kalda winter ankvmth, sa fârth allera maennalik an sin hof aend an sin hus aend an wârande gâta, aend thet wilde kwik sykath thene hola bâm aend thêre berga hly thêr-it sin lif an bihalda mêi, sa wênath aend krytath thaet vnjêrich baern aend wyst then sin nâkeda litha aend sin hûslâs-sâ aend sin tât thêr him hrêda skolde tojenst tha hvnger aend tha kalda winter nêvil, that hi sa djap aend dimme mith fjuwer nêilum vndera êke aend vnder tha irtha bisletten aend bidobben is, sa mot thju maem hjara baerns erva setta and selja vmbe that hju tha bihield haeve aend tha wâringa al sa long sa hit vnjêrich sy, til thju-t hor an frost ner an hvnger navt vmkvma ne mêi.
Adela.
2
Okke min svn.
Thissa boka mot i mith lif aend sêle wârja. Se vmbifattath thju skêdnise fon vs êle folk âk fon vsa êthlum. Vrlêden jêr haeb ik tham ut-er flod hred tolik mith thi aend thinra moder. Tha hja wêron wet wrden; thêr thrvch gvngon hja aefternei vrdarva. Vmbe hja navt to vrlysa haeb ik-ra vp wrlandisk pampyer wrskrêven. Sa hwersa thu se erve, mot hu se âk wrskryva. Thin baern alsa til thju hja nimmerthe wêi navt ne kvma.
Skrêven to Ljuwert. Nêi âtland svnken is(*)thaet thria thû sond fjvwer hvndred aend njugon aend fjvwertigoste jêr, thaet is nei kersten rêknong that tvelfhvndred sex aend fiftigoste jêr. Hidde tobinomath oera Linda. - Wâk.
Ljawa ervnôma. Vmb vsa ljawa êthlas wille aend vmb vsa ljawa fridoms wille, thusand wâra sâ bidd-ik to jo. Och ljawa ne lêt tha âgon ênis pâpekappe tach nimmerthe over thissa skrifta ne wêja. Hja sprêkath swêta wirda: men hja tornath vnmaerksêm an alles hwat fon vs fryas trefth. Vmbe rika prebende to winnande sâ hêlath hja mith tha poppa kêninggar. Thissa wêtath that wi hjara grâteste fianda send. thrvchdam wi hjara liuda to sprêke thvra vr frijdom, rjucht aend forstne plicht. Thervmbe lêtath hja alles vrdiligja, hwat fon vsa êthlum kvmt aend hwat thêr jeta rest fon vsa alda sêdum. Och ljawa ik haev by tham et hove wêst. Wil Wr.alda-t thjelda aend willath wi vs navt sterik ne mâkja hja skilun vs algâdur vrdiligja.
Skrêven to Ljudwerd. Acht hondred aend thrju jèr nei kersten bigrip. Liko tonômath ovira Linda.
Okke mijn zoon.
Deze boeken moet gij met lijf en ziel bewaren, zij bevatten de geschiedenis van ons geheele volk, en ook van onze voorvaderen. Verleden jaar heb ik die uit den vloed gered tegelijk met u en met uwe moeder. Doch zij waren nat geworden, daardoor gingen zij naderhand bederven. Om ze niet te verliezen, heb ik ze op overlandsch papier overgeschreven. Bijaldien gij ze erft, moet gij ze ook overschrijven. Uwe kinderen desgelijks, opdat zij nimmer verloren gaan. Geschreven te Liuwert, nadat Atland verzonken is, het drie duizend vier honderd negen en veertigste jaar, dat is naar de Christen-rekening het twaalf honderd zes en vijftigste jaar. Hiddo bijgenaamd Over de Linde. Waak.
Lieve erfgenamen, om onze lieve voorouderen wille, en om onze lieve vrijheids wille, duizendmaal bid ik u. Och lieve, laat de oogen van een monnik toch nooit over deze schriften weiden. Zij spreken zoete woorden, maar zij tornen ongemerkt, aan alles wat ons Fries betreft. Om rijke prebenden te winnen, heulen zij met de vreemde koningen; deze weten dat wij hunne grootste vijanden zijn, omdat wij hunne lieden toespreken durven over vrijheid, recht en vorstenplicht. Daarom laten zij alles vernielen, wat van onze voorvaderen komt, en wat nog overig is van onze oude zeden. Och lieve, ik ben bij hen aan het hof geweest; wil Wralda het gehengen, en wij ons niet sterk maken, dan zullen zij ons altegader verdelgen. Geschreven te Liudwert, acht honderd en drie jaar, na de Christen meening. Liko bijgenaamd Over de Linde.
4
Thet bok thêra Adela folstar.
Thrittich jêr aeftere dêi that thju folksmoder wmbrocht was thrvch thêne vreste Mâgy stand et er aerg vm to. Alle stâta thêr-er lidsa anda ôre syde thêre Wrsara, wêron fon vs ofkêrth aend vnder-et weld thes Magy kêmen, aend-et stand to frêsane, that er weldig skolde wertha vr-et êlle lând. Vmbe thaet vnluk to wêrane hêde maen êne mêna âcht bilidsen, hwêr gâdurath wêron âllera maennelik, thêr ann-en gode hrop stande by tha fâmna. Tha nêi thât-er mâr vrlâpen wêron as thrjv etmelda, was al go-rêd anda tys aend al-ên sa by hjara kvmste. Thâ to tha lesta frêge Adela thaet wird, aende kêth. J alle wêt-et that ik thrjv jêr burchfàm wêsen sy. Ak wêt j that ik kêren sy to moder, aend âk, that ik nên moder nêsa navt nilde, thrvchdam ik Apol to min êngâ jêrde. Thach hwat j navt nête, thaet is, that ik alle bêrtnisa nêigvngen haew, êvin as ik en wrentlike folksmoder wêsen wêre. Ik haev al-an fon aend witherfâren to sjande hwaet-er bêrde. Thêr thrvch send my fêlo sêka bâr wrden, thêr ôra navt nête. J haeweth jester sêith, thaet vsa sibba an tha ôra syd thêre Wrsara njvt aend lâf wêre. Thâ ik mêi sedsa to jv, thaet-er Mâgy se nên yne gâ of wnnen heth thrvch thaet weld synra wêpne, men blât thrvch aergelestige renka, aend jeta mâr thrvch thaet gyrich sa thêra hyrtogum aend thêra êthelinga. Frya heth sêit wi ne skoldon nên vnfrya ljvd by vs tolêta, thâ hwat haevon hja dên? hja haevon vsa fjand nêi folged: hwand an stêd fon hjara fensenum to dêiande, jeftha fry to lêtane, haevon hja Fryas rêd minacht aend se to hjara slâfonum mâked. Thrvchdam hja sok dêdon, macht Frya navt longer wâka ovir hjam: hja haevon ynes ôtheris frydom binimen, aend thaet is êrsêke, thaet hja hjara aejn vrlêren+
Het boek van Adela's aanhangers.
Dertig jaren na den dag, waarop de volksmoeder omgebracht was, door den overste Magy, stond het er erg aan toe. Alle Staten, die er liggen aan de andere zijde der Weser, waren van ons afgescheurd en onder het geweld des Magy gekomen; en het stond te vreezen, dat hij geweldig zoude worden over het geheele land. Om dat ongeluk te weeren, had men eene algemeene volksvergadering belegd, alwaar vergaderd waren alle manspersonen, die in een goeden roep stonden bij de maagden (priesteressen). Doch nadat er meer verloopen waren dan drie etmalen, was de geheele Go-raad in de war, en alles even als bij hunne komst. Toen ten laatste vroeg Adela het woord, en sprak: Gij allen weet, dat ik drie jaren burgtmaagd geweest ben; ook weet gij, dat ik gekozen ben tot volksmoeder en dat ik niet volksmoeder wezen wilde, omdat ik Apol tot mijn echtgenoot begeerde. Doch wat gij niet weet, dat is, dat ik alle gebeurtenissen nagegaan heb, evenals of ik een wezenlijke volksmoeder was geweest. Ik heb gestadig heen en weder gereisd, toeziende wat er gebeurde. Daardoor zijn mij veele zaken openbaar geworden, die anderen niet weten. Gij hebt gisteren gezegd, dat onze stamverwanten aan de andere zijde der Wezer tam en laf waren; doch ik mag tot u zeggen, dat de Magy hun niet één dorp afgewonnen heeft door het geweld zijner wapenen, maar bloot door arglistige ranken en nog meer door de hebzucht der hertogen en edelingen. Frya heeft gezegd: wij moesten geene onvrije lieden bij ons toelaten; doch wat hebben zij gedaan? Zij hebben onze vijanden nagevolgd; want in plaats van hunne gevangenen te dooden of vrij te laten, hebben zij Fryas raad veracht en hen tot hunne slaven gemaakt. Omdat zij zulks deden, had Frya geene lust meer langer over hen te waken; zij hebben eens anders vrijheid benomen, en dat is oorzaak, dat zij hunne
6
haewe. Thach thaet ella is jo selva âken. Men ik wil sedsa to jo, ho hja nêi grâdum sâ lêg vrsylth send. Thêra finnum hjara wiva krêjon baern. Thissa waxton vppa mith vsa frya baern. Altomet tvildon aend joldon hja to samne vppa hêm, jeftha hja wêron mith ekkorum by thêre hêrd. Thêr hêrdon hja mith lustum nêi tha vrdwâlska finna sâgum, thrvchdam hja thjvd aend nêi wêron. Sâ send hja vntfryast vnthônkes thene wald hjarar aldrum. As tha baern grât wrdon aend sagon thaet tha finna-ra baern nên wêpne hantêra machte, aend blât waerka moste, thâ krêjon hja anneth waerka en gryns aend wrdon haerde hâchfârande. Tha bâsa aend hjara storsta svnum krupton by tha lodderiga finna mangêrtum; aend hjara aejne toghatera thrvch thaet vvle fârbild fon-a wêi brocht, lêton hjara selva bigorda thrvch tha skênesta finna knâpa, hjara vvle aldrum to spot. Tha thêne Magy thaet anda nôs kryg, tha nam-er tha skênesta sinar Finna aend Magyara vrlovende râ ky mith golden horna, sa hja ra thrvch vs folk fata dêdon, aefterdam sina lêr vtbrêda. Men sin ljuda dêdon mâr: bern wrdon to sok makad, nei vpsalândum wêibrocht, aend sâhwersa hja vpbrocht wêron an sina vvla lêr, thaen wrdon hja to bek sendon. Thâ tha skinslâvona vsa tâl maechtich wêron, thâ klivadon hja tha hêrtoga aend êthelinga an bord, aend kêthon, hja moston thene Magy hêroch wertha, sa kvndon hjara svnum vpfolgja tham, oni(*)thrvch-et folk kêron to wrdane. Thêra thêr vmbe goda dêdum en fârdêl to-ra hus kryen hêde-vrlovadon hja fon sinant wêgum jeta-n aefter-dêl bij; hoka tham en fâr aend aefter-dêl kryen hêde sêidon hja en rond-dêl to, aend tham en rond-dêl hêde en êlle stât. Wêron tha êthla to haerde fryas, thâ wendon hja tha stêwen aend hildon vppar vrbastera svnum an. Jesterdêi wêron-er mong(†)jo tham allet folk to hâpa hropa wilde
eigene verloren hebben. Doch dat alles is u zelven ook bekend; maar ik wil tot u zeggen, hoe zij allengs zoo laag verzeild zijn. De vrouwen der Finnen kregen kinderen; deze groeiden op met onze vrije kinderen. Somtijds dartelden en joelden zij te zamen op het hiem, of zij waren met elkander bij den haard. Daar hoorden zij met welgevallen naar de losbandige sagen der Finnen, omdat die slecht en nieuw waren. Zoo zijn zij ontfriesd ondanks de macht hunner ouders. Toen de kinderen groot werden en zagen dat de kinderen der Finnen geene wapenen mochten hanteeren en slechts moesten werken, kregen zij van het werken een afkeer en werden zeer hoogmoedig. De meesters en hunne kloekste zoonen kropen bij de wulpsche meisjes der Finnen; en hunne eigene dochteren, door het slechte voorbeeld van den weg gebracht, lieten zich door de schoonste knapen der Finnen begorden, ten spot van hare verdorvene ouders. Toen de Magy dat in de neus kreeg, toen nam hij de schoonste zijner Finnen en Magyaren, en beloofde hun roode koeijen met gouden hoornen, zoo zij zich door ons volk lieten gevangen nemen, ten einde zijne leer te verbreiden. Maar zijne lieden deden meer; kinderen werden te zoek gemaakt, naar de bovenlanden weggevoerd, en nadat zij opgevoed waren in zijne verderfelijke leer, dan werden zij terug gezonden. Toen de schijn-slaven onze taal machtig waren, klampten zij de Hertogen en Edelingen aan boord en zeiden, dat zij den Magy onderhoorig moesten worden, dan konden hunne zoonen hen opvolgen zonder door het volk gekozen te worden. Diegenen, die om hunne goede daden een vóórdeel tot hun huis gekregen hadden, beloofden zij van zijnentwege ook nog een achterdeel er bij; zulken die een voor- en achterdeel gekregen hadden, zeiden zij een ronddeel toe; en die een ronddeel hadden eene geheele State. Waren de ouders te hard Fryasgezind, dan wenden zij den boeg en hielden aan op hunne verbasterde zoonen. Gisteren waren er onder u, die al het volk te hoop roepen wilden
8
vmb tha âstlike stâta wither to hjara plyga to tvangande. Thach nêi min ynfalda myning skolde thât falikant(*)utkvmma. Thaenk ynes thêr was wêsen en haerde lvngsyakte among-eth fja, aend thaet-er thêr jeta aerg vvde, skolde j-eth thaen wel wâgja vmbe jvw hêlena fja to fârande among hjara syaka fja? aemmer nâ. Sâhwersa allra maennelik nw biâma aend bijechta mot, thaet-eth thêr mitha stapel aerg of kvma skolde, hwa skolde thaen alsa dryst wêsa vmbe sina baern to wagande among en folk thaet êlle aend al vrdêren is. Macht ik jo rêd jêva, ik skolde sedsa to jo, j moste bifara alle dingum jo en nêie folksmoder kyasa. Ik wêt wel thaet j thêrmitha anda brvd sitte, vt hawede thaet-er fon tha thredtine burchfâmna than wi jeta ower haeve wel achte send thêr nêi thêre êra dinge, men thaet skold ik navt ne melda. Tüntja thêr fâm is et-er burch Mêdêasblik het er naemmer nêi tâlth; tach is hja fol witskip aend klarsyan, aend wel sa haerde vppir folk aend usa plyga staelth as all ôthera etsamne. Forth skold-ik rêda j moste nêi tha burgum gâ, aend thêr vpskrywa alle êwa fryas tex, bijvnka alle skydnisa, jâ ella thaet er to finda sy vppa wâgum, til thju ella navt vrlêren ni gâ, aend mitha burgum alsa vrdên navt ne werth. Thêr staet askriwen: thiu moder aend jahwelik burchfàm skil haeva buta helpar aend senda bodon, yn and twintich fâmna aend sjugon lêrfâmkis. Macht ik thêr hwat to dvande, thà skol-ik skrywa, aend alsa fêlo êrsêma toghatera vmbe to lêrane, sa thêr vppa burgum wêsa müge; hwand ik seg an trowe aend tid skil-eth jechta, sâhwersa j aefta Fryas baern wille naemmer to winnande, hor thrvch lesta ner thvch wêpne, sa hagath j to nvdande thaet jvwe toghatera aefta frya wiva wrde. Baern mot maen lêre, ho grât vs lànd êr wèsen sy, hokke grâte maenniska vsa ethla wêron, ho grât wi jeta send, sa wi vs dael ledsath bij ôra, maen
om de oostelijke Staten weder tot hare plicht te dwingen. Doch naar mijne eenvoudige meening zou dat verkeerd uitkomen. Denk eens, daar was er eene hevige longziekte onder het vee, en dat die daar nog erg woedde, zoudt gij het dan wel wagen om uw gezonde vee te voeren onder hun ziek vee? Immers neen. Bijaldien nu iedereen beamen en toestemmen moet, dat het dan met de (vee)stapel erg afloopen zoude; wie zoude dan zoo onvoorzichtig wezen om zijne kinderen te wagen onder een volk, dat geheel en al verdorven is?
Mocht ik u een raad geven, ik zoude tot u zeggen, gij moest voor alle dingen eene nieuwe volksmoeder kiezen. Ik weet wel dat gij daarmede aan den grond zit, uithoofde dat er van de dertien burgtmaagden, die wij nog overig hebben, wel acht zijn, die naar die eere dingen, maar daar zoude ik geen acht op slaan. Teuntia, die maagd is op de burgt Medeablik, heeft er nooit naar getaald, en toch is zij iemand van wetenschap en helder inzicht en wel zoo sterk op haar volk en onze gewoonten gesteld, als alle andere te zamen. Voorts zoude ik aanraden, gij moest naar de burgten gaan en daar opschrijven alle wetten van Fryas tex, benevens alle geschiedenissen, ja alles wat er te vinden is op de wanden, opdat die alle niet verloren gaan, en met de burgten tevens niet worde vernield. Daar staat geschreven: De moeder en elke burgtmaagd zal hebben buiten helpers en zendboden,
eenentwintig maagden en zeven leermeisjes. Mocht ik daar wat bijvoegen, dan zoude ik schrijven, en alzoo veele eerzame dochteren om te leeren, als daar op de burgten wezen mogen. Want ik zeg in trouwe en de tijd zal het bevestigen, bijaldien gij echte Fryas kinderen wilt zijn, nimmer te overwinnen noch door list noch door wapenen, zoo behoort gij er voor te waken, dat uwe dochters echte Fryas vrouwen worden. Den kinderen moet men leeren, hoe groot ons land weleer geweest is, hoe groote mannen onze voorvaderen waren, hoe groot wij nog zijn, zoo wij ons neder