Bevorderen en ondersteunen van het informele netwerk 1 Inleiding

In alledaagse omstandigheden krijgen kinderen en volwassenen aanzienlijke sociale steun van familie, buren en vrienden op school of op het werk. Ouders en kinderen rekenen op deze mensen voor advies, informatie, materiële ondersteuning en emotionele stabiliteit, vooral in moeilijke situaties. Met name in stressvolle situaties hebben mensen behoefte aan sociale steun vanwege de vriendschap, concrete begeleiding, materiële hulp en het objectieve perspectief dat anderen kunnen bieden. Jammer genoeg zijn de personen die het meest behoefte hebben aan sociale steun, vaak de meest geïsoleerde mensen (Thompson & Ontai, 2000). Sociale steun kan stress helpen voorkomen en biedt bescherming tegen stress in alledaagse omstandigheden. Het is dan ook niet verrassend dat veel therapeutische en preventieve programma’s sociale steun benutten om problemen bij kinderen en in gezinnen te voorkomen en tegen te gaan. Deze programma’s maken bijvoorbeeld gebruik van huisbezoeken, groepstherapie voor kinderen en volwassenen, sociale vaardigheidstraining, ‘peer counseling’, oudereducatieprogramma’s met behulp van ‘peers’ en therapeutische voorschoolse programma’s. (Thompson & Ontai, 2000). Sociale steun van familie, buren, formele hulpverleners (zoals sociaal-werkers en therapeuten) of anderen kan helpen om de interactie tussen ouder en kind te verbeteren, of het opvoedingsgedrag van ouders te veranderen. De (in)formele hulpverleners kunnen model staan voor ander gedrag of voor gewenste relationele patronen. Ook kunnen ze een uitlaatklep bieden voor stress (die anders op de kinderen afgereageerd wordt). En ze kunnen verwachtingen van ouders helpen afstemmen op het ontwikkelingsniveau van het kind (Thompson & Ontai, 2000). Dergelijke sociale steun aan ouders, die preventief bijdraagt aan de

(psychologische) gezondheid van kinderen, kan geboden worden via natuurlijke sociale netwerken, via oudereducatie of in ‘peer support groups’. Bovendien bieden de ‘helpers’ kinderen een alternatieve bron van emotionele steun, waardoor de kinderen weerbaarder kunnen worden tegenover moeilijke gezinsomstandigheden (Masten & Coatsworth, 1995)2. Ten derde is sociale steun belangrijk omdat de sociale isolatie van gezinnen met problemen een risicofactor kan zijn voor kindermishandeling en andere problemen.

Er bestaat veel vertrouwen in de inzet van sociale steun, maar ook goed ontworpen programma’s die sociale steun proberen te bevorderen leiden op een langere termijn niet aantoonbaar tot substantiële verbeteringen in het functioneren van kind of gezin. Het bieden van ondersteunende interventies is in theorie makkelijk, maar lijkt moeilijk in praktijk te brengen (Thompson & Ontai, 2000).

Interventies die sociale steun bevorderen moeten een enorm breed gebied omvatten. Veel informele hulpverleners vinden het relatief makkelijk om emotionele en praktische steun te bieden aan ouders, maar het is moeilijker om mogelijk ‘verkeerd’ gedrag van ouders aan de orde te stellen. En dat is juist cruciaal bij het helpen van kinderen in (probleem)gezinnen. Uit Korbins studies (1989, 1995) naar moeders die veroordeeld waren wegens dodelijke kindermishandeling, blijkt dat familieleden, vrienden en buren de tekenen van het niet goed functioneren van de ouders over het hoofd zagen en de signalen van mishandeling negeerden. Ze waren te veel bezig om niet-kritische emotionele steun te geven en de betreffende moeder gerust te stellen over haar goede intenties.

Het is moeilijk om alle (levens)gebieden die door ‘sociale steun’ aan ouders positief bevorderd zouden kunnen worden, met elkaar in verband te brengen. Bovendien kunnen de behoeften van ouders en kinderen van elkaar verschillen, terwijl helpers behulp van sociale steun aan de behoefte van beiden tegemoet moeten komen (Thompson & Ontai, 2000).

6.1.2 Voorbeelden uit de praktijk

Ouders en kinderen kunnen informele sociale steun krijgen op verschillende plaatsen: thuis, op het schoolplein en in school, bij de kinderopvang, in de wachtkamer van het consultatiebureau, op de werkplek van de ouder, op de sportclub van ouder of kind et cetera. Ook zijn er uiteenlopende bronnen van sociale steun: de partner, bevriende ouders, familie en de schoolpleinouders. Een collega kan steun bieden bij eisen die op het werk worden gesteld, een buurvrouw kan af en toe op het kind passen en vrienden met kinderen en familieleden zijn beschikbaar voor advies en informatie. Daarnaast zijn er mogelijkheden voor informele steun via face-to-face contact (Walker & Riley, 2001), via internetfora (Scharer, 2005) en via de telefoon (Mertensmeyer & Fine, 2000).

Er is weinig wetenschappelijke literatuur gevonden waarin grootschalig interventies worden ingezet om het informele netwerk van ouders te versterken. De internationale wetenschappelijke literatuur over het stimuleren van informele sociale steun via interventies is voor een groot deel gericht op ouders die behoren tot een risicogroep, zoals alleenstaande tienermoeders en ouders in

achterstandswijken (Green, Furrer & McAllister, 2007). Er zijn verscheidene interventies voor risicogroepen die zich onder andere richten op het versterken van het informele netwerk, zoals de twee huisbezoekprogramma’s het ‘Nurse Home Visiting Program’ (Olds, Kitzman, Cole & Robinson, 1997) dat in Nederland wordt uitgevoerd onder de naam ‘Voorzorg’ en ‘Home Start’3.

In de niet-wetenschappelijke en in de beschrijvende wetenschappelijke literatuur zijn voorbeelden te vinden van manieren om informele sociale steun in het algemeen te bevorderen. Daarnaast hebben ouders en experts in ons onderzoek hiervoor suggesties gedaan (zie de hoofdstukken 4 en 5 en bijlage 1). De effecten van het bevorderen van informele sociale steun in gezinnen zonder ernstige problemen is weliswaar niet (goed) onderzocht, maar er zijn wel de nodige initiatieven op dat terrein ontwikkeld.

In Engeland en Australië organiseert men ‘support groups’ voor ouders en ‘play groups’ voor kinderen, soms gelijktijdig. Ouders zijn vaak welkom bij de play groups, waar zij in contact kunnen komen met andere ouders. Verder zijn er in Engeland landelijk al zo’n honderd zogeheten ‘baby cafés’4 waar aanstaande ouders en ouders met jonge kinderen terecht kunnen bij andere ouders en professionals met vragen over borstvoeding geven. Ook kunnen (aanstaande) ouders hier terecht om informeel te kletsen met andere (aanstaande) ouders.

In Nederland zijn er drie ‘baby cafés’ bekend: een ‘borstvoedingscafé’ in café Seven2Seven te Utrecht, het borstvoedingscafé ‘maMMa’ in café Van Kinsbergen te Apeldoorn en een ‘baby café’ in café Tante Truus te Almere. Deze cafés zijn ‘baby café’ tijdens bepaalde inloopochtenden. Dat deze café's alleen 's ochtends baby café zijn - en niet eens op alle ochtenden - maakt de beschikbaarheid, toegankelijkheid en laagdrempeligheid van de Nederlandse baby café's een stuk lager dan wanneer een café zich helemaal toespitst op jonge (aankomende) ouders (zoals in Engeland).

Uit een kwalitatief onderzoek naar een internetforum van Net Clinic, bedoeld voor zwangere vrouwen, bleek dat ouders niet alleen informatie met elkaar uitwisselden en hun bezorgdheid met elkaar konden delen. In sommige gevallen leidden contacten via het forum ook tot praktische steun zoals het naar een ziekenhuis brengen van een aanstaande moeder die zelf geen vervoer had (Kouri, Turunen, Tossavainen & Saarikoski, 2006).

Resumerend

Het bevorderen van informele sociale netwerkvorming maakt deel uit van verschillende interventies. De gedachte erachter is dat het informele netwerk ook na een interventie blijft bestaan en steun en advies kan blijven geven. Probleem is wel dat het informele sociale netwerk verschillende functies vervuld, waarvan sommige elkaar kunnen conflicteren. Voorbeelden van laagdrempelige initiatieven zijn support groups, play groups, baby café’s en internetfora op websites over opvoeding en ontwikkeling.

3 _{Zie voor een beschrijving van de interventies het schema in bijlage 2).} 4 _{Zie www.thebabycafe.co.uk.}