Eindnoten:
1 Bart Tromp, ‘Beginselprogramma: noodzaak en onmogelijkheid’, in: Socialisme en Democratie, 47, (1990), 4, (april).
2 Idem, p. 107.
3 P. Kalma, e.a., Een partij om te kiezen. Partijvernieuwing en PvdA, Amsterdam, PvdA, 1991, p. 152-153.
4 Deze term verwees naar mijn artikel “Gestolde vernieuwing”, in: Socialisme en Democratie, 46, (1989), 12, (december), waarin ik de balans opmaakte van het na de “overwinningsnederlaag” van 1986 begonnen vernieuwingsdebat en constateerde dat ten onrechte in de PvdA de mening opgeld deed dat dit met de zojuist begonnen regeringsdeelname aan zijn natuurlijk einde was gekomen.
5 Een partij om te kiezen, op. cit., p. 58.
6 Maar achtte de opstelling van zo'n programma pas mogelijk na 1994. Cf. Bart Tromp, ‘Partijvernieuwing’, in: Socialisme en Democratie, 49, (1992), 1, (januari), 29.
7 De ontwikkeling van de PvdA in de jaren negentig in termen van het moedwillig afbreken van interne democratie en constitutionele verhoudingen heb ik in kaart gebracht in enkele artikelen: ‘De vloek van Michels. Afscheid van de partijdemocratie’, in: Socialisme en Democratie, 52, (1995), 2, (februari) en ‘Inzake partijvernieuwing’, Socialisme en Democratie, 53, (1996), 1, (januari).
8 Notitie ‘beginselprogramma’ van Paul Depla, Beleidsstaf,PB076 1996, 7 juni 1996. 9 Cf. Jaap Jansen, ‘Tegen het kapitalisme! Nieuw beginselprogramma trekt PvdA naar links’,
Elsevier, 10 februari 1996.
10 Cf. noot 12.
11 Cf. Peter de Bruijn, ‘De spijt van Wöltgens’, De Groene Amsterdammer, 19 juli 1995. 12 Cf. Jansen, op. cit.
13 Cf. Bart Tromp, ‘Een haalbaar ideaal’, Het Parool, 13 december 1995; Wim Kok, We laten
niemand los, Amsterdam, Stichting Den Uyl-lezing, 1995.
14 J.M. den Uyl, ‘Theorie en beweging’, in: Socialisme en Democratie, 1956; geciteerd naar: dezelfde, Inzicht en uitzicht. Opstellen over economie en politiek, Amsterdam, Bert Bakker-Wiardi Beckman Stichting, (1978), 1988, p. 57.
15 Jaap Jansen, ‘PvdA-top: Wöltgens loopt te hard van stapel’, Elsevier, 17 februari 1996. 16 ‘Verwarring over beginselprogram’, pro. Maandblad voor de Partij van de Arbeid, februari
1996, 1.
17 ‘PvdA onderzoekt nut van beginselprogram’, de Volkskrant, 20 juni 1996; basis van dit verhaal was een notitie van stafmedewerker Paul Depla voor het partijbestuur,PB076 1996, gedateerd 7 juni 1996.
18 Frans Becker, Wim van Hennekeler, Bart Tromp, Marjet van Zuijlen (red.), Inzake beginselen.
Het zeventiende jaarboek voor het democratisch socialisme, Amsterdam, Wiardi Beckman
Stichting/De Arbeiderspers, 1996.
19 Alleen Femke Halsema, toen nog verbonden aan deWBS, had er enige goede woorden voor over. Halsema, ‘Leeft gij oude vormen en gedachten!’, in: Inzake beginselen, op. cit.
20 Hans Banens, ‘Beginselprogramma's en strategisch management in ondernemingen’, in: Inzake
beginselen, op. cit.
21 Nog in een interview in Het Parool op 28 september 1996 had Wöltgens gewag gemaakt van ‘een voorstel van Bart Tromp, Paul Kalma en mij’ dat ‘binnenkort door de PvdA-leiding’ besproken zou worden.
22 De betreffende passage luidde: ‘De bijgaande notitie komt geheel voor mijn
verantwoordelijkheid. Maar zij zou in deze vorm niet tot stand zijn gekomen zonder de hulp van Paul Kalma en Bart Tromp. In schriftelijke bijdragen en mondelinge discussies hebben zij deze notitie mede gestalte gegeven. Wij hebben elkaar echter niet willen dwingen het op alle punten eens te worden.’
23 Thijs Wöltgens, Een nieuw beginselprogramma voor de Partij van de Arbeid?, z.p., Partij van de Arbeid, november 1996.
24 Geciteerd bij Hans Wansink, ‘Beginselpartij? Nee, dank u!’ de Volkskrant, 1 februari, 1997. 25 Arie van der Zwan, ‘Het wordt tijd dat de PvdA in de aanval gaat’, de Volkskrant, 1 februari
1997.
26 Volgens een brief van partijbestuurslid Jan Marinus Wiersma aan Wöltgens. ‘PvdA schrijft nieuw program met beginselen’,NRCHandelsblad, 12 december 1996.
27 Brief aan het bestuur van de PvdA van Karin Adelmund, Jet Bussemaker en Paul Kalma, 15 april 1998.
28 Thijs Wöltgens, De nee-zeggers. Of de politieke gevolgen van het economisch liberalisme, Amsterdam, Prometheus, 1996; dezelfde, De actualiteit van opvattingen die men socialistisch
zou kunnen noemen, Willem Drees-lezing 1996, Den Haag, Stichting Willem Drees-lezing,
1997.
29 Jet Bussemaker, e.a., De rode draden van de sociaaldemocratie. Rapport van de PvdA-Commissie
Beginselen, Den Haag oktober 1998.
30 Bart Tromp, ‘Geen goed begin beginseldebat’, in: Socialisme en Democratie, 56, (1999), 1, (januari).
31 Vrij naar Koos Vorrink, Een halve eeuw beginselstrijd, tweede druk, Amsterdam, De Arbeiderspers, 1945, p. 43.
32 In afwachting van de publicatie van Het sociaaldemocratisch program verwijs ik naar Beginselen
ter sprake, p. 34.
34 Cf. Evelien Tonkens, ‘Betekent diversiteit het einde van de gelijkheid en solidariteit’ en Jos de Beus, ‘Het echte millenniumprobleem: hoe sociaaldemocratische beschaving te handhaven en te beschaven’, beide in: Socialisme en Democratie, 56, (1999), 1, (januari). Willem Witteveen reageerde in het volgende nummer, ‘De sociaaldemocratische beginselen volgens Joseph, Olympe, Jos, Evelien, Bart en de anderen’, in: Socialisme en Democratie, 56, (1999), 2, (februari).
35 Bram Peper, ‘Voorwaarts en vrij veel vergeten’,NRCHandelsblad, 13 februari 1997.
36 pro, Ledenblad van de Partij van de Arbeid, 8, november 2000, 4.
37 Althans bij de publicatie in pro. In de officiële uitgave van het conceptprogramma werd er geen melding van gemaakt. Cf. Idealen in praktijk brengen. Deel 1. Voorstellen voor partijvernieuwing
en een nieuw beginselprogramma, z.p., Partij van de Arbeid, november 2000.
38 Cf. hun brief in pro, Ledenblad van de Partij van de Arbeid, 8, november 2000, 3.
39 Maarten Hajer, en Paul Kalma, ‘De terugkeer van de politiek’, dat in iets gewijzigde vorm onder de titel ‘PvdA moet nu aanval op liberalisme inzetten’ verscheen inNRCHandelsblad, 27
november 2000.
40 Jet Bussemaker, en Willem Witteveen, ‘Markt versus overheid is achterhaald debat’,NRC
Handelsblad, 23 december 2000.
41 Bijvoorbeeld Andries Hoogerwerf, ‘PvdA slaat rechtsaf’, De Bazuin, 9 februari 2001. 42 Bijvoorbeeld Pieter Hilhorst, en Hans Wansink, ‘De verdwijntruc van de PvdA’, de Volkskrant,
11 november 2000.
43 ‘PvdA-beginselen’,NRCHandelsblad, 7 november 2000.
44 Zoals in de loop van dit jaar valt na te gaan aan de hand van mijn dan gepubliceerde studie Het
sociaaldemocratisch program 1878-1977, waarop ik mij ook verder in dit artikel baseer.
45 In Socialisme en Democratie, 56 (1999), 1 (januari) reageerden ondergetekende, ‘Geen goed begin van beginseldebat’, Evelien Tonkens, ‘Betekent diversiteit het einde van de gelijkheid en solidariteit?’ en Jos de Beus, ‘Het echte millennium probleem: hoe sociaaldemocratische beschaving te handhaven en te verbreiden’; in het daaropvolgende nummer repliceerde de voorzitter van de Commissie-Beginselen, Willem Witteveen, ‘De sociaaldemocratische beginselen volgens Joseph, Olympe, Jos, Evelien Bart en de anderen’, in: Socialisme en
Democratie, 56 (1999), 2 (februari).
46 Cf. Willem Banning, ‘Het beginselprogramma 1959’, in: Socialisme en Democratie, 17 (1959), 204-211.
47 Cf. Frans Becker, Wim van Hennekeler en Bart Tromp, red., Hedendaags kapitalisme. Het
twintigste jaarboek voor het democratisch socialisme, Amsterdam, Wiardi Beckman Stichting/De
Arbeiderspers, 1999.
48 Bart Tromp, ‘Organisatie en program: de PvdA op een historisch dieptepunt’, in: Socialisme
en Democratie, 58, (2001), 2, (februari).
49 ‘Zwakke partijleiding ondermijnt vernieuwing beginselprogram PvdA’, de Volkskrant, 17 februari 2001.
50 Willem Witteveen, ‘Toespraak op het partijcongres over sociaaldemocratische beginselen’, kopie in bezit auteur.
51 Max Weber, Wirtschaft und Gesellschaft. Grundriss der verstehenden Soziologie, fünfte, revidierte Auflage, Band 1, Tübingen, J.C.B. Mohr (Paul Siebeck), 1976, p. 167. 52 Idem, p. 167-168.
53 Ik heb geargumenteerd van niet. Cf. Bart Tromp, ‘Een partijloze democratie, of: het einde van de politieke partij?’, De Gids, 163, (2000), 8, (augustus).