Belofte 2 MR en het begrip kwaliteit als belevingsvraagstuk

Uit hoofstuk twee is naar voren gekomen dat een van de meest gehoorde be- loftes van MR is dat het de kwaliteit van de leefomgeving kan verhogen. De stelligheid en de frequentie waarmee deze bewering in rapporten zijn terug te vinden doet vermoeden dat het wel waar moet zijn, dat MR per definitie de

1 Zie Hoekstra, J. D., D. Sijmons, and F. Feddes. 2001. De Hoed en de Rand. Utrecht: H+N+S.

VROM. 2000a. Mens en ruimte : essay over de sociale dimensie van intensief ruimte- gebruik. Den Haag: Ministerie van Volkshuisvesting Ruimtelijke Ordening en Milieu- beheer Centrale Directie Communicatie.

2 Hoekstra, J. D., D. Sijmons, and F. Feddes. 2001. De Hoed en de Rand. Utrecht: H+N+S.

3 VROM. 1996. Discussiescenario's Nederland 2030. Den Haag: Rijksplanologische Dienst.

kwaliteit van onze leefomgeving vergroot. Er zijn echter nogal wat vraagtekens te zetten bij deze veronderstelling. Want wat is ‘kwaliteit’ precies en waarom zou er een relatie zijn tussen MR en ruimtelijk kwaliteit? Waar is die gedachte op gebaseerd? In deze paragraaf zal de veronderstelling nader worden be- schouwd en geproblematiseerd.

4.3.1 Kwaliteit is een constructie

In diverse recent gepubliceerde studies is het begrip kwaliteit geproblemati- seerd.1 _{De uitkomsten van deze studies kunnen als volgt worden samengevat: Of} iets (een toepassing van MR, bijvoorbeeld) ruimtelijke kwaliteit biedt is afhan- kelijk van diegene die de kwaliteit toekent aan het landschap. Naar aanleiding van hoofdstuk drie kan hetzelfde worden beweerd. De kwaliteiten van een landschap zijn niet intrinsiek aan dat landschap verbonden maar onstaan doordat mensen bepaalde betekenissen toekennen. Eén en hetzelfde landschap kan voor verschillende groepen mensen totaal verschillende kwaliteiten hebben. De kwa- liteit van het landschap bestaat dan ook niet. Van Assche verwoordt het als volgt:

‘Iets heeft kwaliteiten als die toegekend worden; toekenning gebeurt door groepen mensen. Objectieve kwaliteiten bestaan niet. Ruimte wordt gebruikt door vele groepen mensen, die daar elk andere kwali- teiten in herkennen. (…)’2

Dat verschillende experts verschillende kwaliteiten toekennen wordt geïllu- streerd in het rapport ‘Dubbel Zinnig’, een studie naar de bijdrage van MR aan ruimtelijke kwaliteit.3 _{Voor deze studie is een aantal experts geïnterviewd en} hen is gevraagd wat ze onder ruimtelijke kwaliteiten verstaan. Uit de interviews blijkt dat het begrip door een ieder weer anders wordt geïnterpreteerd. Iedereen heeft zo zijn eigen expertcriteria waarmee hij de ruimtelijke kwaliteit beoor- deelt.

1 Jacobs, M. H. 2000. Kwaliteit leefomgeving : kennisontwikkeling. Wageningen: Al- terra Research Instituut voor de Groene Ruimte., Assche, K. 2001. Habiforum, als netwerk, als discours, als innovatie- omgeving. Grondbegrippen, aspecten, polemieken.: (Ongepubliceerd).

Hooimeijer, P., H. Kroon, and J. Luttik. 2001. Kwaliteit in meervoud : conceptualise- ring en operationalisering van ruimtelijke kwaliteit voor meervoudig ruimtegebruik. Gouda: Habiforum.

Vliet, v., M.E. 2000. Dubbel zinnig. Onderzoek naar de bijdrage van meervoudig ruimtegebruik aan ruimtelijke kwaliteit. Gouda: Habiforum.

2 Assche, K. 2001. Habiforum, als netwerk, als discours, als innovatie- omgeving. Grondbegrippen, aspecten, polemieken.: (Ongepubliceerd)., Jacobs, M. H. 2000. Kwa- liteit leefomgeving : kennisontwikkeling. Wageningen: Alterra Research Instituut voor de Groene Ruimte.: 69

3 Vliet, v., M.E. 2000. Dubbel zinnig. Onderzoek naar de bijdrage van meervoudig ruimtegebruik aan ruimtelijke kwaliteit. Gouda: Habiforum.

4.3.2 Wiens kwaliteit domineert?

Aan de hand van het door Habiforum uitgegeven rapport ‘Kwaliteit in Meer- voud’1 _{zal nu worden laten zien dat de kwaliteitsaanspraken zoals deze door ex-} perts worden toegekend aan de ruimte vaak domineren over de aanspraken die de gebruikers van de ruimte toekennen.

In het rapport werd eveneens de conclusie getrokken dat kwaliteit sterk con- text gebonden is, afhankelijk van degene die het toekent:

‘Ruimtelijke kwaliteit is daarmee een normatief begrip, dat vanuit ver- schillenden disciplines anders zal worden beschouwd en dat in de tijd een wisselende invulling krijgt.’2

In het rapport wordt de vraag: ‘Wat is ruimtelijke kwaliteit’ dan ook niet be- antwoord met een lijst criteria waaraan een ruimte moet voldoen om als kwali- tatief hoogstaand te worden bestempeld. Om de verschillende soorten kwali- teitsaanspraken enigszins te ontwarren hebben de auteurs verschillende aspecten van ruimtelijke kwaliteit in kaart gebracht en in samenhang weergeven in een tabel. Daarin worden op de verticale as drie waarden onderscheiden: de ge- bruikswaarde, de belevingswaarde en de toekomstwaarde.3 _{Op de horizontale as} staan de begrippen: economisch, sociaal, ecologisch en cultureel. Het idee is dat de matrix kan worden ingezet als flexibel analyse kader. Verschillende visies op ruimtelijke kwaliteit, van verschillende actoren, kunnen met de matrix te op- zichte van elkaar worden gepositioneerd.4 _{In de publicatie ‘Kwaliteit in meer-} voud’ wordt om de werking van de matrix te illustreren de kwaliteitsmatrix aan de hand van een aantal praktijkvoorbeelden ingevuld. De matrix wordt gebruikt om de kwaliteiten van een aantal cases te beoordelen.5

Ondanks dat men in het rapport beweert dat kwaliteit een begrip is dat keer op keer anders kan worden ingevuld, wordt de matrix, ter illustratie, ingevuld met expert criteria. Hiermee lijkt te worden gepretendeerd dat de kwaliteit van de ruimte door kenners kan worden bepaald. Het gebeurt vaker dat de door experts toegekende kwaliteiten door beleidsmakers als uitgangspunten genomen worden bij de bepaling van het beleid.

Lengkeek wijst er terecht op dat de sociale constructies van groepen mensen die belang hebben bij de omgeving vaak ten onrechte gelijkgeschakeld worden met bepaalde objectieve kenmerken. Wetenschappers pretenderen dat hun

1 Hooimeijer, P., H. Kroon, and J. Luttik. 2001. Kwaliteit in meervoud : conceptuali- sering en operationalisering van ruimtelijke kwaliteit voor meervoudig ruimtegebruik. Gouda: Habiforum.

2 Ibid.: 15

3 In dit rapport zal worden gewerkt met in hoofdstuk drie onderscheiden waarden. 4 Hooimeijer, P., H. Kroon, and J. Luttik. 2001. Kwaliteit in meervoud : conceptuali- sering en operationalisering van ruimtelijke kwaliteit voor meervoudig ruimtegebruik. Gouda: Habiforum.: 11

aanspraken op kwaliteit op objectieve feiten berust.1 _{Door de pretentie met ob-} jectieve kwaliteitscriteria te komen worden de kwaliteitsaanspraken van de we- tenschappelijke disciplines vaak als richtinggevend beschouwd voor de invulling van het beleid. Daarmee worden de kwaliteiten die de gebruikers aan de ruimte toekennen over het hoofd gezien.

Zoals reeds in de inleiding van dit rapport is besproken wordt er in toene- mende mate voor gepleit om meer recht te doen aan de gebruikers van de ruimte, de betekenissen die door ‘gewone’ mensen in de alledaagse leefomge- ving aan het landschap worden toegekend.2 _{Zo wordt ervaringskennis in toe-} nemende mate van belang geacht3 _{en wordt er gepleit voor interactieve plan-} vorming.4 _{Ook worden er meer en meer onderzoeken naar gedaan de waarden} die ‘gewone’ mensen aan het landschap toekennen.5

Hoewel de belevingswerelden van de gebruikers van de ruimte in toenemen- de mate worden betrokken van de gebruikers overheersen de woorden van de experts.6 _{Wil men de kwaliteitstoekenning van de gebruikers van de ruimte seri-} eus nemen dan zal men kennis moeten nemen van de verschillende kwaliteiten die door de verschillende gebruikers van de ruimte wordt toegekend.

1 Lengkeek, J. 2001. De macht van de verbeelding. Over de rol van betekenisgeving bij bepaling van kwaliteit van de ruimtelijke omgeving. Essay voor Habiforum. Wagenin- gen: Wageningen Universiteit.

2 Hoekstra, J. D., D. Sijmons, and F. Feddes. 2001. De Hoed en de Rand. Utrecht: H+N+S.

Lengkeek, J. 2000. "De culturele en emotionele betekenis van water.," in Over stromen : kennis- en innovatieopgaven voor een waterrijk Nederland. Edited by J. G. d. Wilt, H. Snijders, and F. Duijnhouwer, pp. 224. Den Haag: Nationale Raad voor Land- bouwkundig Onderzoek.

—. 2001. De macht van de verbeelding. Over de rol van betekenisgeving bij bepaling van kwaliteit van de ruimtelijke omgeving. Essay voor Habiforum. Wageningen: Wage- ningen Universiteit.

Woerkum, C. J. v. 1999. Thinking globally and locally : kennisontwikkeling en platte- landsvernieuwing. Den Haag: Nationale Raad voor Landbouwkundig Onderzoek., Zie ook: § 1.2.

4 Woerkum, C. J. v. 2000. Communicatie en interactieve beleidsvorming. Alphen aan den Rijn: Samsom.

5 Lengkeek, J., and L. Boomars. Editors. 2001. Producten van verbeelding. Wagenin- gen: Wageningen Universiteit Departement Omgevingswetenschappen., Boomars, L. 2001. "De toeristische representatie van de veluwe," in Producten van verbeelding : een liber amicorum voor Adri Dietvorst, ter gelegenheid van zijn afscheid als hoogleraar 'sociaal-ruimtelijke analyse van het landgebruik, met bijzondere aandacht voor recreatie and toerisme. Edited by J. Lengkeek and L. Boomars, pp. 242 p. Wageningen: Wage- ningen Universiteit Departement Omgevingswetenschappen.

Coeterier, J. F. 2000. Hoe beleven wij onze omgeving? : resultaten van 25 jaar omge- vingspsychologisch onderzoek in stad en landschap. Wageningen: Coeterier.

6 Lengkeek, J. 2000. "De culturele en emotionele betekenis van water.," in Over stro- men : kennis- en innovatieopgaven voor een waterrijk Nederland. Edited by J. G. d. Wilt, H. Snijders, and F. Duijnhouwer, pp. 224. Den Haag: Nationale Raad voor Landbouwkundig Onderzoek.

Het kennisnemen en betrekken van de kwaliteiten die door leken worden toegekend aan de ruimte kan er voor zorgen dat een vorm van meervoudig ruimtegebruik niet ten ondergaat aan publieke weerstand, zoals dat in Gronin- gen het geval was. Vanzelfsprekend is het ook voor de gebruikers zelf prettig om te worden betrokken. Daarnaast kan het betrekken van de gebruikers van de ruimte, het recht doen aan hun ervaringswerelden, voor win-win situaties zor- gen. Omdat op deze wijze de potentiële weerstand van de burgers kan worden verkleind.

Ook kan het inzetten van ervaringskennis van de gebruikers van de ruimte een bijdrage leveren aan het behoud van kwaliteiten. Specifieke gebruikersgroe- pen van de ruimte hebben vaak zeer veel kennis over de ruimte. Zo weten fa- natieke vissers vaak heel goed welke ingrepen nodig zijn om de waterkwaliteit op peil te houden.1 _{En amateur-archeologen bijvoorbeeld, bezitten vaak veel} lokale kennis. Zij weten vaak tot in detail welke delen van het landschap cul- tuurhistorische kwaliteiten hebben en welke niet.

4.3.3 Potentiële onderzoeksvragen

Geconcludeerd kan worden dat de kwaliteiten die worden toegekend aan de ruimte zowel in de alledaagse leefwereld van mensen als binnen wetenschappe- lijke disciplines afhankelijk is van degene die de kwaliteit toekent. Onderzoek naar de kwaliteit van een ruimte is dus onderzoek naar de kwaliteitsaanspraken van mensen. Aangezien MR pas tot kwaliteit zou kunnen leiden bij een con- crete toepassing ervan (Zie § 4.5, §4.6) zijn er hier geen concrete potentiële on- derzoeksvragen te formuleren.