En het goude koomt weer aen: 't Sonne licht wordt vast herbooren,
Dat de Maneschijn doet gaen. 5 Op! staet op! ik sie hem nadren,
En my dunckt, dat hy sich spoelt In de dauw van Daphnes bladren,7
Dat sijn brandend' hert verkoelt.
Kijck, hoe moedich koomt hy treden 10 Uit de poort van 't ooster hof,
Met sijn op-gesmuckte leden. Luye rekels spreeckt hem lof. Op! sta op! en groet sijn straelen;
'T is al lang enoch gedroomt:
15 'k Sal mijn spitsbroer meê gaen haelen,15
Die niet op sijn uur en koomt.
Sacht wat! dats te vroeg gesprooken, Want ick meen hy ginder staet. Is hy 't, 't wilder dapper rooken19
20 Want dan koom ick self te laet. Gut hy is 't, ik sie 't te degen,
En ik ken hem aen sijn gang. 'T gaet, soo 't gaet, ik gae hem tegen,
'K ben ook voor geen menschen bang,
Amsterdamsche: staat in de tekst in gothische letters.
7 regel 7 Daphnes bladren: Daphne was de nymf die door Apollo (d.i. de zon) begeerd werd maar wist te ontkomen; waar zij gestaan had groeide een laurier.
15 spits(broer): boezemvriend.
25 Of se mosten kunnen bijten, Als de vent, die ruyter is; Die sijn hembt noch sel bedrijten,27
En weer wasschen in de pis, Soo hy maer een veest siet vliegen, 30 Als hy eens op schildwacht staet.
Houd! ik sou my self bedriegen, Want ick ben wat hart van praet:
En mijn spitsbroer sou het hooren: Siet hy is hier dichte by.
35 Welkoom! welkoom, hoog-gebooren! Wacht ik jou, of wacht je my? 'K denk wy wachten geen van beyden,
Want wy koomen even drae. Waer zal ons de weg nou leyden? 40 'T is my even, waer ik gae.
Maer ik moetme eerst wat sterken Met een mond-vol brood, of twee; Daer een dijker op sou werken,43
Die twee dagen honger leê. 45 Of kan 't eeten niet verkloeken?45
Hou je 't met den alsem-wijn?46 Laet ons dan dirk mouten soeken, Daer de klaerste romers zijn.48
27 bedrijten: beschijten. 43 dijker: dijkwerker. 45 verkloeken: kracht geven.
46 alsem-wijn: met alsembladeren gekruide wijn. 48 romers: roemers.
Dat's niet quaed; koom gaenwe daetlijk, 50 'K weet voorwaer geen beter stee.
Elk een stoopjen, dat is staetlijk,51
Soo doet Mennoos volkje meê.52 Of beminje broeders schopjens?53
'K ben te vreen, ick keur 't voor goet, 55 Daer zijn meê wel sulke dropjens,
Daer men 't swakke lijf meê voed.
Spits, wy sijn nou op de kollek, Keur de korven, of de schop:58 Haestje wat! 't is schand voor 't vollek, 60 Snapter in, de deur staet op.
Neen, blijf staen! ik moetje troonen Op het eynd van deeze gracht, Daer twee moye nichjens woonen,
Roeland houter stage wacht.64
65 Get! 't zijn sulke zoete slooren, Altijt goed, en nimmer quaed, Kust'er after, kust 'er vooren,
'k Wed haer niet een grauw ontgaet. Maer het wijf dat doetme vreesen, 70 Als se kracht krijgt uyt de kan:
Sy behoord' de weerd te wesen, Doch se heeft geen pieterman:72
51 stoopjen: flinke drinkbeker; staetlijk: deftig. 52 Mennoos volkje: de menisten (doopsgezinden).
53 schopjens: drank? (ook wat broeders precies inhoudt, is niet uit te maken). 58 Keur: kies; de korven: eten; de schop: drinken (dus: kies tussen eten en drinken!).
64 Roeland: de ‘Steenen Roeland’, een beeld dat op de stoep van een huis aan de Nieuwe Zijds Voorburgwal stond, tegenover de Kolk.
Die en isser niet gegeven; Maer se weet een loutre plaets, 75 Daer der wel een door kan streven:74-75
Lambert oom ay merck die kaets!76 Want je weet van al haer saeken:
Maer je ouwe kouwe lijf Had voorwaer te luttel smaecken 80 Voor het potgeld van je wijf.80
Spitsje wilje daer eens pypen?81 Koom, dat mostje staende doen: 'k Sal mijn mes terwijl eens slijpen,
En het slijpbort met een soen 85 Neder-leggen. tre vast binnen,
Want wy zijn hier voor de deur. Ay! daer staen de twee godinnen.
Volg me na, dat gaetje veur.88
Siet! de roemer koomt ons tegen: 90 Dat zijn luy, die sneedich zijn!
Gut! dat voel ik wel ter degen. Seeker 't is een goe dronck wijn. Jy de rest, en daer meê heenen,
Daer's betaling voor de kan. 95 Soo mijn vaer! je kunt meê steenen,95
Dats een teyken van een man.
74-75 Maar zij weet een goed plaatsje waar een pieterman doorheen kan gaan.
76 Lambert oom: zou dit Lammert Bontemantel kunnen zijn? Hij wordt ws. bedoeld in St.
Nicolaes r. 1137, waar eveneens van Lammertoom gesproken wordt; merck die kaets: die is
raak! (namelijk de mededeling dat de vrouw van Lambert wel weet wat zij met de ‘pietermannen’ beginnen moet).
80 potgeld: wat (je vrouw) sexueel te bieden heeft. Cf. spaarpot in de betekenis van vrouwelijk geslachtsorgaan, passim.
81 pypen: wijn drinken. 88 dat gaetje veur: ik ga voor.
Meysje-maets wy moeten wand'len, Maer wy koomen t'avond wis, Siet wy hebben jets te hand'len, 100 Daer ons aen gelegen is.
Blijft gesont mijn uytgelesen! Maektje onderwijl wat hert,102
Soo behoef je niet te vreesen, Of mijn steertje steekend werd'.104
105 Spits, wat dochtje van die billen. Is het niet goed tijd-verdrijf? 'K wou haer alsoo lief eens drillen,107
Als het schaep in No. vijf. Niet dat ick daer mee wil seggen, 110 Dat die van de slag niet weet:
Neen, sy kan wel onder leggen, 'T wasser, seytze, anders leet.
Maer dat sy z'al gaet te boven, Dieder zijn in deese stad, 115 Dat en kan ik niet geloven;
Want ik weet een hippelgat,116 Met haer geel-gekrulde lokken:
'K meenmen haers gelijk niet vint; Maer se wil met niemand jokken, 120 Als met griet, en ysbrants kind.
102 Maektje onderwijl wat hert: drink je ondertussen wat moed in. 104 steertje: staartje (natuurlijk obsceen, cf. Schwanz in het duits). 107 drillen: beslapen.
116 hippelgat = hippelklink, volgens hetWNT. Dit geeft als betekenis: ‘spring-in-'t-veld’ of ‘lichte deern’. Het één lijkt mij wat te onschuldig, het ander te gespecialiseerd. Eerder lijkt mij de betekenis: een ‘sexy meisje’ waarschijnlijk, aangezien klink (of gat) vrouwelijk
geslachtsorgaan betekent. Het hele woord is dus letterlijk iets als: een meisje dat haar schoot op en neer laat dansen.
'K wed die is de best van allen: Of ten sy het Engel was,
Die sint Pieters broek deed' vallen;123
Daer goe geraert quam te pas, 125 Toen sijn oog de deur bewaekte
Van de kamer, daer sijn bruyd Met het draey-gat haer vermaekte
Sonder lachen, of geluyt.
'T is genoch van deeze dingen. 130 Och! my dunktse roepen brand:130
Laet ons nae 't gedrang eens dringen, En de luyden biên een hand. Heer! het breekt al door de pannen.
Water! water! staet doch by! 135 Hellep vrouwen! hellep mannen!
Want de menschen zijn in ly.136
'K bidje! siet de buurt eens vlugten, Als de boeren, die hun goed Bergen voor de krijgs-geruchten, 140 Roovers van de arremoed.
Voort nae huys toe, deeze jongen! Vrysters gaet toch hier van daen! Of je word half dood gedrongen.
Soo! ay soo! brengt emmers aen.
123 Die sint Pieters broek deed' vallen: die ‘Sint Pieter’ verleidde. Het lijkt mij waarschijnlijk dat hiermee gezinspeeld wordt op de makelaar Pieter van den Broeck, die een jaar later met Jacob Valck het St Nicolaes-gedicht zal maken, waar Tengnagel zoveel last van heeft gehad. Zie verder Inleiding.
130 vlgg.: de brand die h. beschreven wordt, vernielt het bezit van een zekere ‘Klaesje’ (regel 210). Is dit Klaas van den Heuvel, waarover in St. Nicolaes geschreven werd, ook in verband met een brand?
145 Och! de gilden koomen loopen. Lustig mannen, doet je best! Wie nu dank om dienst wil koopen,
Die en wacht niet nae de lest. Houd doch ordre met malkander! 150 Want het water doet maer quaed,
Als 't de een giet tegen d'ander; En het geeft een gladde straet.
'T sal wel gaen, hier zijn soldaten: Ginder sie ick burgers staen, 155 Die besetten vast de straeten,
Datter niemand deur kan gaen. Soo behoort het, want daer naeken
Somtijts helpers tot 'er baet, Die maer koomen om te taeken,159
160 Alsser nergens wacht en staet.
Spits my dunckt, het is aen 't stillen: 'T volk is meester van de vlam. Nou 't is over, wou god willen,
Dat het niet weer aen en quam.
165 Heer, 't steekt op! neen, 't gaet weer onder. Daer al weer! neen, 't is gevelt.
't Smookt noch wat, maer dats geen wonder, Want het isser nae gestelt.
't Stonter wel bedroeft geschaepen. 170 Was het soo wel nacht als dag,170
Als de meeste luyden slaepen,
'k Meen men 't soo niet uyt en sag.172 En het sou noch slim g'noch wesen
Had Christofel met gedruys 175 Vuur en vlammen niet doen vreezen
Met sijn sabel op het huys.
'Trouwes! willem quammer mede, Met een puthaek op sijn rug, Die geen kleynen voordel dede, 180 Op het oorgat van de brug.180
Heer! hy was het wyf ontkoomen, Met sijn knevel-loose beert:
'k Sweer de duyvel sou hem schroomen, Want hy had een ysre sweert.
185 En hy dreyghde strax te steeken Die hem slech liep in de weeg. Eensjes wou hy halsen breeken,
Daer ick schier een koorts af kreeg. Ja wel kind'ren! sulke menschen 190 Zijnder noodig, soo ik meen:
'k Souwer sulke vier wel wenschen, Als myn kater werd gesneen.
170 Was het soo wel nacht als dag: als het nacht was in plaats van dag (dit gedicht speelt immers overdag).
172 uyt: geblust.
Noch een aer van die gesellen Wasser, die wel quam ter staet, 195 Want hy wurp een tuygh met bellen
Van de solder op de straet, Dat syn swager wist te vangen,
(Sonder raken aen de grond) En rontom syn lijf te hangen, 200 Dat hem alsoo reyntjes stond
Of hy voor de slee sou stappen. 'k Wil wel wedden dat het paerd Op 't geluyd so niet kon trappen
Met syn opgepronkte staert, 205 Dat op 't gladde ys quam treden
Doen de broekluy metter tween Langs de droeven Aemstel reden,
Tot beschutting van Heleen.
't Is, so 't is, de brand is over, 210 Maer het moeyt me, klaesje maet,
Jae 't waerachtig! vroome slover, Dat het jou so dapper schaet: Doch je moet je wat bedwingen:
En bekennen dat hy leeft, 215 Die na wil, de aerdsche dingen
Heden neemt, en morgen geeft.
't Is wel waer, die soekt te leven Met zijn huysgesin in eer, En een jeder 't sijn te geven, 220 Dien doet sulke schade zeer.
Maer wat raed? daer is niet tegen Als met danken, en gebeen Aen te roepen 's Hemels zegen,
225 Soo het wenschen hier mocht vlotten, 'k Wenschte datje schaeloos stond, En dat al de hoere-kotten
Luchtig branden tot de grond; Ja! al souwen al de snollen, 230 Zonder datter een ontquam
Huylen, als de tover-kollen, In het midden van de vlam.
Of sou jy 't niet willen doogen, Als j'er in te seggen hebt 235 Jacob met je varkens oogen?
Die daer altijt sit, en lebt,236
En niet uyt en recht als voelen237 D'een, en d' ander nae de puys:238
Meenje soo je brand te koelen? 240 Och! soo benje veer van huys.
Kan ik jou met raed verblyen? Soo gae nae de gasthuys steeg, Daer se leeren Emmers snyen:
En bid barent-baes ter deeg, 245 (Dieder nou soo veel moet maeken)
Dat hy jou met ien versiet, Daermen, om je brand te staeken,
Viermael daegs een schoft meê giet.248
236 lebt: (drank) slobbert.
237 niet uyt en recht: niets anders doet.
238 D'een, en d'ander nae: de een na de ander; puys: 1) vrouw, vooral snol, 2) vrouwelijk geslachtsorgaan. Hier beide mogelijk.
248 een schoft: eig. een maaltijd (waarvan er doorgaans vier per dag waren), ook wel de tijd tussen de maaltijden in. In het eerste geval is de betekenis hier: (vier maal per dag) een flinke portie, in het tweede: de hele dag door. Het eerste lijkt waarschijnlijker.
Daer nae toe! heen! zonder schroomen, 250 Soo geraekje uyt de pijn.
'k Wed 'er 1000. volgers koomen, Soo 'er soo veel vryers zijn: Ay! wat mag ik ook al praeten?
Al wat in de vrijsters woelt 255 Sal een emmer maken laeten, Soose hooren dat het koelt.
Koelen? ja. het moet wel koelen; Siet, de zomer heeft gedaen; En de winter laet sich voelen, 260 Want de kermis koomt vast aen.260
Laet de emmers soo lang rusten, Tot die tijt is achter stuur En voldoet je lieve lusten
Met het geen'er koomt te huur.
265 Welkoom! welkoom kermis-gasten! Zijn-je wyven slechs wat graeg, Die niet vreesen voor het tasten,
Ja al tastmen schoon wat laeg. Gut! men salje soo onthaelen 270 Met de bouten, en de ham
Die de mostard sellef maelen,271 Want je bent te Amsterdam:
260 de kermis koomt vast aen: het gedicht speelt dus in september, de maand dat in Amsterdam kermis gehouden werd.
271 Die de mostard sellef maelen: de uitdrukking ‘mosterd malen’ betekent doorgaans: tekeer gaan. In deze passage echter is de betekenis ongetwijfeld obsceen: de ‘bouten en de ham’ (de geslachtsorganen) die zelf hun mosterd produceren, of wel: die flink tekeer gaan - wat verrassend is voor stukken vlees.
Dats geen stad, als andre steden: Hier is alles opgeschept: 275 Koomt vrymoedig binnen treden,
Sooje maer goe honger hebt. Hey byget! daer 's weer een waegen!
Spitsbroer dats een kermis pop,278
Die sou wel een ruyter draegen 280 Met een jongen after op.
't Mag byloo alreê wel sloeren!281 En het blijfter noch niet by: Hier komt al 't geslach van hoeren,
Met ses wagens op een ry: 285 'K wed se komen altemalen
Van de Valckenburgse mis,286
Om haer renten op te haelen,287 Daer geen hooft-som van en is.
Gansch! het wilder duyster daegen: 290 Mast, en kerven lyden last.290
Vryers let vry op de slaegen,291
Of je raekt aen 't teefjen vast: Doch je b'hoeftje niet te spenen, Als j'in tijts bent op je hoe:294 295 Voelje wat, gaet fijntjes henen
Nae den Poolschen doctor toe:296
278 kermis pop: opgedirkte vrouw. 281 't Mag sloeren: het is niet gek.
286 de Valckenburgse mis: de Valkenburgse kermis werd in begin september gehouden. 287 renten: met deze ‘renten zonder hoofdsom’ wordt bedoeld dat de hoeren profiteren van het
geslachtsleven zonder getrouwd te zijn.
290 Mast, en kerven: mannelijke en vrouwelijke geslachtsorganen. 291 vry: goed.
294 hoe: hoede.
Die doet alle quaelen wijcken. Onlanx wasser sybrechts seun, En hy wou 't niet laeten kijken, 300 Heer! sy hadden sulken deun.
Maer hy liet hem noch belezen,301
Dat hy 't haelde voor den dag:302 In een weeck was 't zoo genesen,
Datmer niet een vlek aen zag.
305 Wel wat dunkje van die streeken? Seg eens, hansje hakkelaer? J'hebt nouw engels leeren breeken:
Doch ten dienste van je vaer: Maer, ay hoor eens! sonder jokken, 310 Vonje in gansch Engeland
Sulken meester wel van pokken? Want je haddet by der hand.312
301 hem (...) belezen: zich overhalen. 302 hy, tekst: by.
312 Na deze regel, het slot van het eigenlijke gedicht, volgt een gedicht in veertien vier-regelige strofen, getiteld Spits Bekoorde Harder. Dit hoort hier wel thuis, want het wordt gevolgd door het vers van L.S. en 't Vertrek van Melis, waarmee het doek als het ware valt. Een bladvulling was het zeker niet, want juist hier begint een nieuwe kathern; als dat nodig geweest was, had op de laatste pagina van de vorige kathern het korte Vertreck van Melis afgedrukt kunnen worden. Al vormt Spits Bekoorde Harder dus een integraal onderdeel van het boekje, ik heb het hier niet afgedrukt, omdat Tengnagel een tweede versie publiceerde in Afgeslagen Bloemsel. Zie p 306. De varianten zijn daar aangegeven, omdat dit de enige tekst van Tengnagel is waarvan wij twee versies hebben die beide door de auteur zelf verzorgd zijn.
De titel van het gedicht geeft nog aanleiding tot een opmerking. Betekent het: heftig verliefde herder? Of: Spits (d.i. vriend, en wel dezelfde die in Mane-schyn en Sonne-schyn als metgezel van Melis optreedt), verliefde herder? In het laatste geval zou die metgezel geïdentificeerd kunnen worden met K.V.G. (Karel van Gelder ws), die in Afgeslagen Bloemsel in dit gedicht aan het woord is. Daar over deze K.V.G. echter juist meegedeeld wordt dat hij uit Frankrijk komt, en verder dat hij in Harderwijk begraven werd, wordt zijn kandidatuur voor de rol van Amsterdamse boezemvriend nogal onzeker.