Vanaf het einde van de 19e eeuw tot na 1960 werd in de Lokerse haarsnijderijen grote hoeveelheden kwik gebruikt bij het productieproces. Dit leidde toen tot de vergiftiging van arbeiders en tot een zware bodemverontreiniging op meer dan 30 plaatsen in de dichte nabijheid van het stadscentrum. Door een epidemiologisch onderzoek in 1995 werd aangetoond dat mensen die in de buurt van enkele vervuilde sites woonden een verhoogde kwikconcentratie in het haar hadden indien zij putwater gebruikten. Of mensen die nog gedurende zekere tijd in een haarsnijderij hadden gewerkt ook meer kwik in het haar hadden dan de rest van de bevolking was echter nog nooit onderzocht.
In dit onderzoek werden 65 mensen die ooit in een haarsnijderij werkten ondervraagd over de vroeger verrichte arbeid, hun leefgewoonten en hun gezondheid. De kwikconcentraties in hun haar werden gemeten met behulp van vlamloze atoomabsorptie, een techniek die toelaat om zeer lage kwikgehaltes nauwkeurig te bepalen. De resultaten werden onderworpen aan een statistische analyse, waarbij gebruik werd gemaakt van niet parametrische testen, omwille van het niet normaal verdeeld zijn van de gegevens.
Uit het resultaat van de kwikmetingen blijkt dat de Lokerse haarsnijders allemaal een zeer lage kwikconcentratie in het haar hebben : gemiddeld 0,339 µg Hg/g haar. De maximum concentratie die werd gemeten bedroeg 1,373 µg Hg/g haar. Dit is ver beneden de drempel van 15 µg Hg/g haar die als potentieel gevaarlijk wordt beschouwd. De kwikconcentraties bij de haarsnijders zijn zelfs lager dan bij 3 verschillende controlegroepen uit het epidemiologisch onderzoek van 1995. Mogelijk komt dit door een daling van het gemiddelde kwikgehalte bij de bevolking gedurende de laatste 6 jaar, wat bevestigd wordt door de lagere kwikgehaltes bij een nieuwe groep van controlepersonen zijn teruggevonden.
Ondanks de lage gemiddelde kwikconcentraties en het feit dat de Lokerse bevolking maar weinig vis eet, bestaat er een duidelijke relatie tussen de hoeveelheid kwik in het haar en het aantal vismaaltijden per week. Dit stemt volkomen overeen met wat kan worden verwacht uit de literatuurgegevens.
De gemeten kwikconcentraties verschillen voor de beide geslachten. De mannelijke haarsnijders hebben significant meer kwik in het haar dan de vrouwen. Aangezien dit verschil niet te wijten is aan een hogere visconsumptie, gebruik van putwater, consumptie van eigen geteelde groenten of een groter aantal amalgaam tandvullingen, ligt het naar alle waarschijnlijkheid aan de vroeger verrichte arbeid. De bereiding van kwiknitraat en het strijken waren immers exclusief mannenwerk en waren taken die met grote zekerheid een hoge blootstelling aan kwik inhielden.
Het werk in de haarsnijderijen te Lokeren heeft in het verleden ongetwijfeld gezorgd voor een aantal gezondheidsproblemen bij de arbeiders. Opvallend veel mensen klagen nu nog over longaandoeningen, het zwart worden en uitvallen van de tanden en verkleuringen van het haar. De kwikmetingen konden evenwel geen verband aantonen tussen een verhoogd kwikgehalte en één van deze kwalen. Waarschijnlijk ligt dit aan de lange tijd die is verstreken sinds de stopzetting van het massale kwikgebruik, gezien de korte halfwaardetijd van kwik in het menselijk lichaam. Tenslotte moet rekening worden gehouden met de mogelijkheid dat een groot aantal arbeidskwalen niet veroorzaakt werden door kwikvergiftiging, maar te wijten zijn aan andere factoren, zoals de zure dampen en het rondzwevend stof in de werkplaatsen.
Literatuurlijst
ACV Lokeren, 1972.
De stad Lokeren Sociaal-Economisch, Actiecomité voor meer werkgelegenheid. p 17-18.
Aschner, M., Kerper, L. E., 2000.
Transport of metals in the nervous system. In : Molecular biology and toxicology of metals. R. K. Zalups & J. Koropatnick. Taylor and Francis. London and New York. p 285-287.
Ballatori, N., 2000.
Molecular mechanisms of hepatic metal transport. In : Molecular biology and toxicology of metals. R. K. Zalups & J. Koropatnick. Taylor and Francis. London and New York. p 346-381.
Belconsulting n.v., 1988.
Milieu-audit voor de gemeente Lokeren, samenvatting.
Berlin, M., 1986.
In : Handbook on the toxicology of metals, Vol. II, by L. Friberg, G. F. Nordberg, V. B. Vouk. Elsevier, Amsterdam-Oxford-New York. p 387-445.
Bratel, J., Haraldson, T., Meding, B., Yontchev, E., Ohman, S. C., Ottosson, J. O., 1997.
Potential side effects of dental amalgam restorations. (1). An oral and medical investigation. European Journal of Oral Sciences. 105 (3) : 234-243.
Castillo, M., Amalik, F., Linares, A., Garcia-Peregrin, E., 2000.
Fish oil reduces cholesterol and arachidonic acid levels in plasma and lipoproteins from hypercholesterolemic chicks. Molecular and Cellular Biochemistry. 210 (1-2) : 121-130.
Cavalleri, A., Gobba, F., 1998.
Reversible color vision loss in ocupational exposure to metallic mercury. Environmental Research. 77 (2) : 173-177.
Chapman, L., Chan, H. M., 2000.
The influence of nutrition on methyl mercury intoxication. Environmental Health Perspectives. 108 : 29-56.
Chu, C. C., Huang, C. C., Ryu, S. J., Wu, T. N., 1998.
Chronic inorganic mercury induced peipheral neuropathy. Acta Neurologica Scandinavica. 98 (6) : 461-465.
Clarkson, T. W., 1997.
The toxicology of mercury. Critical Reviews in Clinical Laboratory Sciences. 34 (4) : 369-403.
Davidson, P. W., Palumbo, D., Myers, G. J., Cox, C., Shamlaye, C. F., Sloane-Reeves, J., Cernichiari, E., Wilding, G. E., Clarkson, T. W., 2000.
Neurodevelopmental outcomes of Seychellois children from the pilot cohort at 108 months following prenatal exposure to methylmercury from a maternal fish diet. Environmental Research. 84 (1) : 1-11.
Delbeke, K., Joiris, C. R., Decadt, G., 1984.
Mercury contamination of the Belgian Avifauna 1970-1981. Environmental Pollution. 7 : 205-221.
Demagelhaes, M. E. A., Tubino, M., 1995.
A possible path for mercury in biological systems – the oxidation of metallic mercury by molecular oxygen in aquous solutions. Science of the Total Environment. 170 (3) : 229-239.
Depledge, M. H., Weeks, J. M., Bjerregaard, P., 1994.
Heavy metals. In : Handbook of ecotoxicology. Vol II. Edited by P. Calow, Blackwell Scientific Publications, Oxford. p 79-105.
Desgranges, J., Rodrigue, J., Tardif, B., Laperle, M., 1998.
Mercury accumulation and biomagnification in ospreys (Pandion haliaetus) in the James Bay and Hudson Bay regions of Quebec. 35 (2) : 330-341.
De Vos, F., Verstegen, V., 1983.
Lokeren in oude prentkaarten. Europese bibliotheek, Zaltbommel, Nederland. p 103.
De Winne, A., 1902.
Door arm Vlaanderen. Kritak. p 38-44.
Diamond, G. L., 2000.
Transport of metals in the gastrointestinal system and kidneys. In : Molecular biology and toxicology of metals. R. K. Zalups & J. Koropatnick. Taylor and Francis. London and New York. p 300-345.
Dickman, M. D., Leung, K. M., 1998.
Mercury and organochlorine exposure from fish consumption in Hong Kong. Chemosphere. 37 (5) : 991-1015.
Enödy, E., 1990.
Het kwikverbruik in Vlaanderen op industrieel, landbouwkundig en huishoudelijk vlak. Thesis. Brussel, VUB, Eenheid Menselijke Ecologie. p31.
Feng, Q., Suzuki, Y., Hisasige, A., 1998.
Hair mercury levels of residents in China, Indonesia, and Japan. Archives of Environmental Health. 53 (1) : 36-43.
Gebel, T., Suchenwirth, R. H., Behmke, C., Plessow, A., Claussen, K., Schulze, E., Dunkelberg, H., 1998.
Biological monitoring of persons in areas with increased soil mercury, arsenic and antimony content. Gesundheitswesen. 60 (10) : 580-585.
Geeraerts, R.
Zware metalen. Een zwaar Vlaams milieuprobleem. p 25-32.
Gilbert, S. G., Grant-Webster, K. S., 1995.
Neurobehavioral effects of developmental methylmercury exposure. Environmental health perspectives. 103 : 135-142.
Guns, M., Vyncke, W., De Clerck, R., 1992.
Mercury concentrations in plaice, flounder and dab from Belgian continental shelf waters (1971-1990). Reviews of Agriculture. 45 : 959-964.
Hatch, W. R., Ott, W. L., 1968.
Determination of sub-microgram quantities of mercury by atomic absorption spectrophotometry. Analytical Chemistry. 40 : 2085-2087.
Harada, M., 1995.
Minamata disease : methylmercury poisoning in Japan caused by environmental pollution. Critical Reviews in Toxicology. 25 (1) : 1-24.
Harada, M., Nakanishi, J., Konuma, S., Ohno, K., Kimura, T., Yamaguchi, H., Tsuruta, K., Kizaki, T., Ookawara, T., Ohno, H., 1998.
The present mercury contents of scalp hair and clinical symptoms in inhabitants of the Minamata area. Environmental Research. 77 (2) : 160-164.
Holsbeek, L., Das, H. K., Joiris, C.R., 1996.
Mercury in human hair and relation to fish consumption in Bangladesh. The Science of the Total Environment. 186 : 181-188.
Holsbeek, L., Das, H. K., Joiris, C.R., 1997.
Mercury speciation and accumulation in Bangladesh freshwater and anadromous fish. The Science of the Total Environment. 198 : 201-210.
Hutton, M., 1987.
Human health concerns of lead, mercury, cadmium and arsenic. In : Lead, mercury, cadmium and arsenic in the environment. Scope 31. T. C. Hutchinson & K. M. Meema. Institute for environmental Studies University of Toronto, Toronto, Ontario, Canada. p 53-68.
Ishihara, N., Urushiyama, K., 1994.
mercury concentrations in urine, blood and hair. Occup Environ Med. 51 (10) : 660-662.
Janssens, P., Hens, L., 1997.
Mens en milieu : Onze gezondheid bedreigd? Monografieën Stichting Leefmilieu, nr 36.
Joiris, C. R., Holsbeek, L., Bouquegneau, J. M., Bossicart, M., 1991.
Mercury contamination of the harbour porpoise Phocoena phocoena and other cetaceans from the North Sea and the Kattegat. Water, Air and Soil Pollution. 56 : 283-293.
Joiris, C. R., Ali, B. I., Holsbeek, L., Bossicart, M., Tapia, G., 1995.
Total and organic mercury in Barents Sea Pelagic fish. Bulletin of Environmental Contamination Toxicology. 55 : 674-681.
Katz, S. A., Katz, R. B., 1992.
Use of hair analysis for evaluating mercury intoxication of the human body : a review. Journal of Applied Toxicology. 12 (2) : 79-84.
Kershaw, T. G., Clarkson, T. W., Dhahir, P. H., 1980.
The relationship between blood levels and dose of methylmercury in man. Archives of Environmental Health. 35 (1) : 28-36.
Kyle, J. H., Ghani, N., 1982.
Methylmercury in human hair : a study of a Papua New Guinean population exposed to methylmercury through fish consumption. Archives of Environmental Health. 37 (5) : 266-271.
Lash, L. H., 2000.
Role of glutathione in the metabolism, transport and toxicity of metals. In : Molecular biology and toxicology of metals. R. K. Zalups & J. Koropatnick. Taylor and Francis. London and New York. p 382-413.
Lee, W. C., Lee, M. J., 1999.
Mercury concentrations in scalp hair as an environmental contamination index from foods in Korea. Veterinary and Human Toxicology. 41 (6) : 373-375.
Leonard, A., Jacquet, P., Lauwreys, R. R., 1983.
Mutagenicity and teratogenicity of mercury compounds. Mutation Research. 114 (1) : 1-18.
Leroux, G., 1980.
Geschiedenis van Lokeren. Hoofdstuk 3.
Lindberg, S., Stokes, P. M., Goldberg, E., Wren, C., 1987.
Group report : mercury. In : Lead, mercury, cadmium and arsenic in the environment. Scope 31. T. C. Hutchinson & K. M. Meema. Institute for environmental Studies University of Toronto, Toronto, Ontario, Canada. p 17-33.
Ludwicki, J. K., Wiadrowska, B., Palut, D., Tyrkiel, E., 1998.
The evaluation of urine and hair total mercury content in occupationally exposed and non-exposed people. Rocz Pantsw Zakl Hig. 49 (4) : 447-455.
Mackert, J. R. Jr., Berglund, A., 1997.
Mercury exposure from dental amalgam fillings : absorbed dose and the potential for adverse health effects. Critical Reviews on Oral Biology and Medicine. 8 (4) : 410-436.
Mason, R. P., Laporte, J., Andres, S., 2000.
Factors controlling the bioaccumulation of mercury, methylmercury, arsenic, selenium, and cadmium by freshwater invertebrates and fish. Archives of Environmental Contamination and Toxicology. 38 (3) : 283-297.
Meyers, G. J., Davidson, P. W., 2000.
Does methylmercury have a role in causing developmental disabilities in children ? Environmental Health Perspectives. 108 (3) : 413-420.
Pichard, C., 1912.
Origine du secrétage au mercure des poils destinés à la chapellerie. Bibliothèque Nationale de Paris. p 3.
studies naar aanleiding van het eeuwfeest van het Stedelijk Museum van Lokeren. Van Campenhout N., Van Daele R., Uitgeverij Marc Van De Wiele, Brugge. p 116-123.
Qing, W., 1995.
Mercury pollution and the impact on human beings : case study from Lokeren, Belgium. Thesis voorgelegd tot het behalen van de graad van Master in Advanced Studies in Human Ecology. VUB, Faculteit Geneeskunde en Farmacie. 42p.
Reimann, C., de Caritat, P., 1998.
Chemical elements in the environment. Factsheets for the Geochemist and Environmental Scientist. Springer-Verlag Berlin Heidelberg. p 154-157.
Rice, G., Swartout, J., Mahaffey, K., Schoeny, R., 2000.
Derivation of U.S. EPA’s oral Reference Dose (RfD) for methylmercury. Drug and Chemical Toxicology. 23 (1) : 41-54.
Roels, H. A., Hoet, P., Lison, D., 1999.
Usefulness of biomarkers of exposure to inorganic mercury, lead, or cadmium in controlling occupational and environmental risks of nephrotoxicity. Ren Fail. 21 (3-4) : 251-262.
Sallsten, G., Kreku, S., Unosson, H., 2000.
A small dose of ethanol increases the exhalation of mercury in low-level-exposed humans. Journal of Toxicology and Environmental Health. 60 (2) : 89-100.
Scheikundig Centrum Lokeren, 1956.
Rapport d’une serie d’essais de secrétage industriels, executés dans le cadre du programme de recherche I.R.S.I.A. 1954/1956. 36p.
Schoeny, R., 1996.
Use of genetic toxicology data in U.S. EPA risk assesment : the mercury study report as an example. Environmental Health Perspectives. 104 : 663-673.
Shenker, B. J., Guo, T. L., Shapiro, I. M., 2000.
Mercury-induced apoptosis in human lymphoid cells : evidence that the apoptotic pathway is mercurial species dependent. Environmental Research. 84 (2) : 89-99.
Spalding, M. G., Frederick, P. C., McGill, H. C., Bouton, S. N., McDowell, L. R., 2000.
Methylmercury accumulation in tissues and its effects on growth and appetite in captive great egrets. Journal of Wildlife Diseases. 36 (3) : 411-422.
Suzuki, T., Hongo, T, Morita, M., Yamamoto, R., 1984a.
Elemental contamination of Japanese women’s hair from historical samples. Science of the Total Environment. 39 : 81-91.
Suzuki, T., Hongo, T, Yamamoto, R., 1984b.
Hair mercury levels of Japanese women during the period 1881 to 1968. Journal of Applied Toxicology. 4 (2) : 101-104.
Svensson, B. G., Schutz, A., Nilsson, A., Akesson, I., Akesson, B., Skerfving, S., 1992.
Fish as a source of exposure to mercury and selenium. Science of the Total Environment. 126 (1-2) : 61-74.
Task Group on Metal Toxicity, 1976.
Effects and dose-response relationships of toxic metals. Edited by G. F. Nordberg, Elsevier, Amsterdam-Oxford-New York. 559p.
Thuysbaert, P., 1913.
Het land van Waes. Bijdrage tot de geschiedenis van de landelijke bevolking in de 19e eeuw. Vermaut. Kortrijk. p 315-321.
Van Acker, K., 1997.
De viltnijverheid in Lokeren (1846-1914). Verhandeling voorgelegd tot het behalen van de graad van licentiaat in de geschiedenis. RUG / Faculteit Letteren en Wijsbegeerte / Vakgroep Nieuwste Geschiedenis. 166p.
Verstegen, V., 1953.
Lokeren 1952. 20p.
Verstegen, V., 1956.
Het hoedenmakersbedrijf te Lokeren. Stadsverslag Lokeren 1955. 16p.
Verstegen, V., 1968.
De katoencrisis van 1862 te Lokeren. Stadsverslag Lokeren 1967. 24p.
Verhoeven, C., 1954.
Haar- en vellennijverheid in België, RUG, onuitgegeven licentiaatsverhandeling, Gent, 1954.
Verstraeten E., 1961.
De haarsnijderijen in Vlaanderen. Verhandeling. Rijkstechnische Normaalschool Gent. 12p.
Weiss, B., 1996.
Long ago and far away : a retrospective on the implications of Minamata. Neurotoxicology. 17 (1) : 257-263.
WHO, 1990.
Environmental Health Criteria 101 : Methylmercury. Geneva, World Health Organisation. p 144.
Yoshida, M., Satoh, H., Sumi, Y., 1997.
Effect of ethanol pretreatment on mercury distribution in organs of fetal guinea pigs following in utero exposure to mercury vapor. Toxicology. 119 (3) : 193-201.
Wren, C. D., 1984.
Probable case of mercury poisoning in a wild otter (Lutra canadensis) in northwestern Ontario. Can Field Nat. 99 (1) : 112-114.
Zalups, R. K., 2000.
Mercury : molecular interactions and mimicry in the kidney. In : Molecular biology and toxicology of metals. R. K. Zalups & J. Koropatnick. Taylor and Francis. London and New York. p 234-275.
Bijlagen
Bijlage 1. Artikel gepubliceerd in de infokrant van de stad Lokeren (januari 2001) om het onderzoek bekend te maken bij de bevolking en mensen ertoe aan te sporen hun medewerking te verlenen. Bijlage 2. Pamflet dat verspreid werd op ongeveer 100 exemplaren met de bedoeling mensen te informeren aangaande het onderzoek en potentiële kandidaten ertoe aan te zetten spontaan hun medewerking aan te bieden.
Bijlage 3. Enquêteformulier ter invulling voorgelegd aan de arbeiders van de haarsnijderij. Bijlage 4. Enquêteformulier ter invulling voorgelegd aan de controlepersonen.
Bijlage 5. Code gebruikt voor de antwoorden op de vragen uit de enquêteformulieren.
Bijlage 6. Tabel met de antwoorden op de vragen uit het enquêteformulier voor de haarsnijders. De nummers stemmen overeen met de codes in Bijlage 5.
Bijlage 7. Tabel met de antwoorden op de vragen uit het enquêteformulier voor de controlepersonen. De nummers stemmen overeen met de codes in Bijlage 5.
Bijlage 1. Artikel gepubliceerd in de infokrant van de stad Lokeren (januari 2001) om het onderzoek bekend te maken bij de bevolking en mensen ertoe aan te sporen hun medewerking te verlenen.