dat de meest
logische plekken
waar bereidheid
is om te betalen
vaak in reeds
dichtbevolkte
gebieden liggen,
met verdelings-
vraagstukken als
onvermijdelijk
gevolg
41in reeds dichtbevolkte gebieden liggen, met verdelingsvraagstukken als onvermijdelijk gevolg (zie Vermeulen e.a., 2016, voor een verdere analyse).
Tabel 1. Groei en krimp in 10 G-57 regio’s.
Bron: Vermeulen e.a. (2016).
4. Krimp in relatie tot polarisatie
Tegen de achtergrond van de hiervoor beschreven dynamiek van groei en krimp gaat deze paragraaf dieper in op de politieke gevolgen van deze dynamiek. Het is daarbij niet de bedoeling causale relaties te identificeren. Wel wordt – geïnspireerd door het werk van Paul Collier – ingegaan op de vraag in hoeverre er ook in de Nederlandse context aanwijzingen zijn dat de politieke versplintering van de afgelopen decennia samenhangt met de dynamiek van groei en krimp en de ongelijke ruimtelijke neerslag van agglomeration rents.
Voor de karakterisering van de politieke voorkeuren kijken we naar:
• het aandeel kiezers dat stemt voor klassieke middenpartijen (PvdA, CDA, VVD en D66);
• het aandeel kiezers dat kiest voor SP, PVV of FvD;
Bevolking Bevolkingsontwikkeling (in %)
1/1/2013 1985-2013 2005-2013
regio regio regio stad ommeland
Amsterdam 1.757.000 +34,6 +7,2 +7,6 +7,0 Rotterdam 1.491.000 +13,3 +2,6 +1,1 +3,1 Utrecht 868.000 +25,9 +7,0 +17,0 +1,6 Groningen 609.000 +4,8 +1,3 +8,2 -1,8 Eindhoven 587.000 +14,2 +2,7 +4,8 +1,4 Nijmegen 457.000 +17,1 +3,0 +5,2 +1,9 Zwolle 413.000 +17,8 +3,1 +9,5 +1,0 Leeuwarden 302.000 +6,1 +0,6 +4,6 -1,4 Heerlen 268.000 -6,1 -4,0 -4,1 -3,9 Emmen 222.000 +4,9 -1,1 -0,2 -2,0
• de opkomst van SP en PVV tussen de Tweede Kamer-verkiezingen van 1999/2006 en 2017;
• het opkomstpercentage.
De primaire focus in de analyse die volgt ligt op het aandeel kiezers dat SP, PVV of FvD stemt. In het vervolg zullen we deze groep kortweg duiden als anti-establishmentstemmers.
Deze uitslagen zijn gerelateerd aan:
• de bevolkingsgroei in het verleden (voor verschillende perioden), om de relatie met krimp te onderzoeken;
• de groei van de prijs van standaardwoningen in de periode 1985-2007; • de grondwaarde van verkochte woningen over de periode 1985-2007,
om de link met agglomeration rents te onderzoeken;
• het gemiddelde inkomen van huishoudens, om te controleren op algemene rijkdom;
• overige demografische kenmerken zoals inkomen, grijze druk en het aandeel migranten in de totale bevolking.
Tabel 2 bevat de beschrijvende statistieken van de in de analyse meegenomen variabelen. Hieruit spreekt de grote variatie in zowel de niveaus als de groei van grondprijzen in de periode 1985-2007. Dit is de reflectie van de verschillen en dynamiek in de aantrekkelijkheid van de plek. Vierkante- meterprijzen variëren van ruim 15 tot bijna 700 euro per vierkante meter op het niveau van gemeenten (met een gemiddelde van 150 euro). De groei van de reële prijs van een standaardwoning was gemiddeld 5 procent, met een minimum van 2 en een maximum van 7 procent. Kijkend naar de anti- establishmentstemmers bij de landelijke verkiezingen van 2017 zien we een grote variatie: gemeenten met ongeveer 7 procent en gemeenten waar deze partijen samen bijna een meerderheid hebben. De demografie beschrijven we door de bevolkingsgroei en ook het aandeel ouderen en migranten in de bevolking. De bevolkingsgroei is gemiddeld 0,4 procent en varieert van -1,08 tot 15 procent. De grijze druk loopt uiteen van 15 tot 65 procent, terwijl het aandeel migranten varieert tussen de 3 en 53 procent.
Tabel 2. Beschrijvende statistieken van belangrijkste variabelen.
Tabel 3 beschrijft op een compacte en toegankelijke wijze de resultaten van de empirische analyse waarin we het aandeel kiezers in 2017 op anti- establishmentpartijen (SP, PVV en FvD) verklaren uit de hiervoor genoemde variabelen. (Voor de geïnteresseerde lezer is een uitgebreidere beschrijving van de resultaten op verzoek verkrijgbaar.) Deze set aan verklarende variabelen verklaart 44 procent van de variatie van het aandeel kiezers op anti-establishmentpartijen. De weergegeven resultaten tonen het economische gewicht van de uitkomsten van de analyse. Door in beeld te brengen wat het door het model voorspelde verschil is in het percentage kiezers op de drie anti-establishmentpartijen tussen de gemeente met de hoogste waarde ten opzichte van de gemeente met de laagste waarde voor de betreffende variabele (in de laatste kolom is de t-waarde van de geschatte relatie weergegeven). Ter illustratie: in de gemeente met de laagste grondwaarde is het door het model voorspelde aandeel kiezers dat stemt op anti-establishmentpartijen 16,4 procentpunt hoger dan in de gemeente met de hoogste grondwaarde. Voor bevolkingsgroei vinden we een verschil van 7,7 procentpunt tussen de gemeente met de hoogste en de laagste toename van de bevolking.
Variable # observaties Gemiddelde St.Dev. Minimum Maximum Grondwaarde (gemiddelde
1985-2007; euro per m2)
358 149,27 114,58 16,01 675,88
Groei prijs standaardwon- ing (1985-2007; %)
358 4,6% 0,9% 2,4% 7,2%
Aandeel kiezers anti-estab- lishment partijen 2017 (%)
388 22,7% 6,8% 7,0% 49,0%
Opkomstpercentage 2017 (%)
388 83,4% 4,4% 72,3% 130,0%
Aandeel kiezers midden- partijen 2017 (%) 388 53,2% 7,8% 16,6% 75,2% Bevolkingsgroei (%) 362 0,40 1,21 -1,08 15,22 Grijze druk (%) 388 36,05 6,72 15,10 64,70 Aandeel migranten (%) 388 14,80 8,28 3,40 52,70 Bevolkingstoename per 1.000 inwoners 388 5,02 8,60 -21,70 58,20 Woningdichtheid (wonin- gen per km) 388 367,86 464,22 15,00 3085,00 Woningwaarde (*1.000 €) 380 226,96 58,09 121,00 588,00 Gemiddeld jaarlijks inkomen (*1.000 € ) 381 44,03 5,52 33,00 79,00
Tabel 3. Regressieresultaten percentage kiezers anti- establishmentpartijen.
De resultaten laten zien dat vooral het grondwaardesurplus, de grijze druk, het aantal migranten, en de bevolkingsgroei statistisch significante invloed hebben op het percentage kiezers dat op anti-establishment partijen stemt. Inkomen en de groei van de prijs van een standaardwoning hebben weliswaar het verwachte negatieve effect, maar dit effect is statistisch insignificant. De variabelen die zowel statistisch als economisch significant zijn, zijn vooral de grondwaarde, het aantal migranten en ook het inkomen; belangrijke voorspellers van een verkiezingsuitslag. Het verschil in het percentage dat op een van de extreme partijen stemt verschilt 16,4 procent tussen de gemeente met de laagste en de hoogste grondwaarde (corrigerend voor de andere verklarende variabelen). Voor het aantal migranten en inkomen geldt een voorspeld verschil in uitslag van respectievelijk 14,9 en 12,6 procent. Deze analyse laat – gezien de meest recente verkiezingsuitslag – zien dat anti-establishmentsentimenten zich ook in Nederland primair manifesteren in krimpende gebieden met een:
• relatief laag en dalend grondwaarde surplus;
• een bevolking met relatief veel ouderen en immigranten.
De ruimtelijke tweedeling is daarmee ook zichtbaar in Nederland, hoewel in minder extreme mate dan in Groot-Brittannië. De baten die clustering van economische activiteit met zich heeft meegebracht kent daarmee een keerzijde. Dit brengt voor de komende jaren grote uitdagingen met zich mee. In de kern gaan die over de vraag hoe we in ons land het surplus dat
Verschil Min-max t-waarde Grondwaarde (gemiddelde 1985-2007; euro per m2) -16,4% -4,75
Groei prijs standaardwoning (1985-2007; %) -3,3% -1,24
Grijze druk (%) 7,0% 2,99
Aandeel migranten (%) 14,9% 5,92 Bevolkingstoename per 1.000 inwoners -7,7% -2,41 Gemiddeld jaarlijks inkomen (*1.000 ) -12,6% -1,67 Woningdichtheid (woningen per km2) 0,3% 0,10
Woningwaarde (*1.000 €) -4,6% -0,56
Aantal observaties 344 Verklaarde variantie (R2) 44,0%