Dat het onderwerp droombeleving gevoelig ligt, is belangrijke informatie voor vervolgonderzoek. Aangeraden wordt om in vervolgonderzoek eventuele barrières weg te nemen in het werven van participanten. Zo kan het aanbieden van de mogelijkheid tot telefooninterviews bijdragen aan het werven van participanten, die hun droomervaringen graag anoniem delen. Op deze wijze wordt een grotere steekproef gerealiseerd, bijdragend aan zowel significante onderzoeksresultaten als meer wetenschappelijk kennis.
Eerder onderzoek toont aan dat lucide dromen en verhoogd welbevinden samenhangen (Doll, Gittler, & Holzinger, 2009; Garfield, 1974; Schredl & Erlacher, 2004; Blagrove & Hartnell, 1998). Toch geven niet-cursisten aan ervan overtuigd te zijn dat het hebben van bewustzijn in dromen ongezond is voor het onderbewustzijn. Wetenschappelijk onderzoek heeft (nog) niet aangetoond dat dromen het onderbewustzijn representeren. Wel is een samenhang gevonden tussen welbevinden en lucide dromen. Om deze reden wordt aanbevolen om te onderzoeken hoe lucide dromen en (de gezondheid van) het onderbewustzijn samenhangen, om zo bij te dragen aan het opdoen van wetenschappelijke kennis over dromen; en vooroordelen weg te nemen over (lucide) dromen.
Snoozon wordt aangeraden om cursusreclame af te stemmen op mensen die controle willen realiseren over nare dromen, persoonlijke groei nastreven, gemiddeld meer dan 7 uren per nacht slapen, een balans ervaren tussen positieve – en negatieve dromen, voorkennis hebben over lucide dromen, mindfulness bewust in hun leven toepassen of lucide dromen interessant en vermakelijk vinden. Mensen met de genoemde eigenschappen zijn namelijk gemiddeld meer geïnteresseerd in leren lucide dromen dan mensen zonder deze eigenschappen. Het afstemmen van zowel de cursusreclame als cursusinhoud op mensen met de genoemde eigenschappen, zal bijdragen aan het werven van intrinsiek gemotiveerde cursisten. Aanbevolen wordt om meditatie-oefeningen in de cursus in te voegen, aangezien mensen die mindfulness bewust nastreven in hun leven gemiddeld meer geïnteresseerd zijn in het leren lucide dromen. Het invoegen van meditatieoefeningen draagt zowel bij aan het realiseren van aandacht voor het moment, als aan het leren lucide dromen en het verhogen van mindfulness. Het in de cursus invoegen van de mogelijkheid om persoonlijke doelen te bereiken en persoonlijke groei te realiseren, wordt eveneens verwacht te leiden tot meer cursisten. Een
28
motiverende factor om te leren lucide dromen is namelijk het willen realiseren van persoonlijke groei.
Aanbevolen wordt eveneens om de cursusreclame af te stemmen op mensen die juist niet over de genoemde eigenschappen beschikken. Gevonden is dat mensen die lucide dromen als ongezond zien voor het onderbewustzijn, minder deelnemen aan de cursus. Door wetenschappelijk bewijs aan te bieden dat lucide dromen en welbevinden samenhangen (Doll, Gittler, & Holzinger, 2009; Garfield, 1974; Schredl & Erlacher, 2004; Blagrove & Hartnell, 1998), wordt meer kennis aangeboden over lucide dromen, leidend tot de realisatie van voorkennis over lucide dromen en het werven van meer cursisten. Het hebben van voorkennis over lucide dromen is namelijk een motiverende factor om te willen leren lucide dromen.
Dit onderzoek kan verbeterd worden door een grotere steekproefgrootte te realiseren. Het aanbieden van de mogelijkheid tot telefonische interviews wordt verwacht te leiden tot meer participanten, en hiermee tot meer significante onderzoeksresultaten. Het meten van intrinsieke motivatie wordt aanbevolen voor vervolgonderzoek. Dit onderzoek heeft motiverende factoren om te leren lucide dromen kwalitatief in kaart gebracht. Aangezien motivatie bijdraagt aan leren lucide dromen (LaBerge, 1981), wordt verwacht dat intrinsieke motivatie zal leiden tot betere resultaten bij het leren lucide dromen, dan deelname voor studiepunten doet. Om deze reden wordt aanbevolen om in vervolgonderzoek intrinsieke motivatie van participanten kwantitatief te meten, bijdragend aan duidelijkheid over de rol van intrinsieke motivatie in het leren lucide dromen.
In dit onderzoek namen cursisten deel in ruil voor studiepunten in plaats van volledige intrinsieke motivatie. Bovendien was er sprake van een lage compliance, aangezien cursisten niet aan de volledige cursus deelnamen. Aangeraden wordt om in vervolgonderzoek aandacht te besteden aan het werven van cursisten met een intrinsieke motivatie en het realiseren van een hoge compliance bij alle cursisten. Het wordt verwacht dat leren lucide dromen met een intrinsieke motivatie – en deelname aan de volledige cursus – leidt tot een toename van mindfulness en psychologisch welbevinden. Het is essentieel om deze verwachting te onderzoeken. Wanneer leren lucide dromen met intrinsieke motivatie namelijk leidt tot een verhoging in mindfulness en psychologisch welbevinden, draagt deelname aan de online cursus ‘leren lucide dromen’ van Snoozon bij de optimalisering van kwaliteit van leven. Het aanbieden van deze cursus leid dan tot een verhoogde volksgezondheid.
29
Referenties
Agargün, M. Y., Cilli, S. A., Kara, H., Tarhan, N., Kincir, F. & Öz, H. (1998). Repetitive nightmares and suicidal behaviour in patients with major depression. Comprehensive
Psychiatry, 39(4), 198–202.
Baer, R. A., Smith, G. T., Lykins, E., Button, D., Krietemeyer, J., Sauer, S., & Williams, J. M.G. (2008). Construct validity of the five facet mindfulness questionnaire in meditating
and nonmeditating samples. Assessment, 15, 329-342.
Besiroglu, L., Agargun, M. Y. & Incim, R. (2005). Nightmares and terminal insomnia in depressed patients with and without melancholic features. Psychiatry Research, 133, 285– 287.
Bishop, S.R., Lau, M., Shapiro, S., Carlson, L., Anderson, N.D., Carmody, J., et al. (2004). Mindfulness: A proposed operational definition. Clinical Psychology: Science & Practice 11, 230–241. DOI: 10.1093/clipsy/bph077
Blagrove, M. & Hartnell, S.J. (1998). Lucid dreaming: associations with internal locus of control, need for cognition and creativity. Personality and Individual Differences, 28, 41-47. DOI: 10.1037/1053-0797.14.4.234
Bódizs, R., Simor, P., Csóka, S., Bérdi, M. & Kopp, M. S. (2008). Dreaming and health promotion: A theoretical proposal and some epidemiological establishments. European
Journal of Mental Health, 3, 35–72.
Bohlmeijer, E.T., Ten Klooster, P.M., Fledderus, M., Veehof, M.M., Baer, R. (2011).
Psychometric properties of the Five Facet Mindfulness Questionnaire in depressed adults and development of a short form. Assessment; 18(3): 308-20. Verkregen in augustus 2013
op http://www.positievepsychologie.nu/upload/Vragenlijst_ffmq-sf.pdf
Brogaard, B. & Marlow, K. (2012). Lucid Dreaming and Self-Realization. Psychology Today,
The Superhuman Mind. Verkregen in november 2013 op www.psychologytoday.com/blog/
the-superhuman-mind/201212/lucid-dreaming-and-self-realization
Brown, K.W. & Ryan, R.M. (2003). The Benefits of Being Present: Mindfulness and Its Role in Psychological Well-Being. Journal of Personality and Social Psychology. Vol. 84, No. 4, 822-848. DOI: 10.1037/0022-3514.84.4.822
Carson, S.H. & Langer, E.J. (2006). Mindfulness and Self-Acceptance. Journal of
Rational-Emotive & Cognitive-Behavior Therapy, vol. 24, No. 1. DOI: 10.1007/s10942-006-0022-5
Doll, E., Gittler, G., & Holzinger, B. (2009). Dreaming, Lucid Dreaming and Personality.
International Journal of Dream Research, vol. 2. No. 2. DOI: 10.11588/ijodr.2009.2.142
Gackenbach, J. (1991). Frameworks for understanding lucid dreaming: a review. Dreaming, 1(2), 109-128. DOI: 10.1037/h0094324
Garfield, P. (1974). Creative Dreaming. New York: Simon and Schuster.
Gilbert, P. & Procter, S. (2006). Compassionate Mind Training for People with High Shame and Self-Criticism: Overview and Pilot Study of a Group Therapy Approach. Clinical
30
Grossman, P., Niemann, L., Schmidt, S., & Walach, H. (2004). Mindfulness-based stress reduction and health benefits: A meta-analysis. Journal of Psychosomatic Research, 57, 35–43. DOI: 10.1111/j.2042-7166.2003.tb04008.x.
Howell, A.J., Digdon, N.L., & Buro, K. (2010). Mindfulness predicts sleep-related self-regulation and well-being. Personality and Individual Differences, 48 (2010) 419–424. doi:10.1016/j.paid.2009.11.009
Kabat-Zinn, J. (2003). Mindfulness-based interventions in context: Past, present, and future.
Clinical Psychology: Science and Practice, 10(2), 144–156. DOI: 10.1093/clipsy/bpg016
LaBerge, S.P. (1981). Lucid Dreaming: Directing Action As It Happens. Psychology Today, 15, 48-57 (6).
LaBerge, S. & Rheingold, H. (1990). Chapter 6: Principles and Practice of Lucid Dreaming. Exploring the world of lucid dreaming. New York: Ballantine.
Lamers, S.M.A., Westerhof, G.J., Bohlmeijer, E.T., ten Klooster, P.M., & Keyes, C.L.M. (2011). Evaluating the psychometric properties of the Mental Health Continuum-Short Form (MHC-SF). Journal of Clinical Psychology, 67(1), 99-110. Verkregen in augustus 2013 op www.positievepsychologie.nu/upload/Vragenlijst_mhc-sf.pdf
Nyklíček, I. & Kuijpers, K.F. (2008). Effects of Mindfulness-Based Stress Reduction Intervention on Psychological Well-being and Quality of Life: Is Increased Mindfulness Indeed the Mechanism? Annals of Behavioral Medicine, 35, 331-340. DOI: 10.1007/s12160-008-9030-2
Pesant, N. & Zadra, A. (2006). Dream content and psychological wellbeing: A longitudinal study of the continuity hypothesis. Journal of Clinical Psychology, 62(1), 111–121.
Purcell, S., Mullington, J., Moffitt, A., Hoffmann, R., & Pigeau, R. (1986). Dream self-reflectiveness as a learned cognitive skill. Sleep, 9, 423-437.
Schredl, M. & Erlacher, D. (2004). Lucid dreaming frequency and personality. Personality
and Individual Differences, 37, 1463-1473. DOI: 10.1016/j.paid.2004.02.003
Shapiro, S.L., Carlson, L.E., Astin, J.A., & Freedman, B. (2006). Mechanisms of mindfulness.
Journal of Clinical Psychology, 62, 373–386. DOI: 10.1002/jclp.20237
Shapiro, S.L., Oman, D., Thoresen, C.E., Plante, T.G., & Flinders, T. (2008). Cultivating Mindfulness: Effects on Well-Being. Journal of Clinical Psychology, vol.64, Issue 7. DOI: 10.1002/jclp.20491
Veehof, M.M., Ten Klooster, P.M., Taal, E., Westerhof, G.J., Bohlmeijer, E.T. (2011). Psychometric properties of the Dutch Five Facet Mindfulness Questionnaire (FFMQ) in patients with fibromyalgia. Clinical Rheumatology, 30, 1045-1054. Verkregen in augustus 2013 op http://www.positievepsychologie.nu/upload/Vragenlijst_ffmq-sf.pdf
World Health Organization: WHO (2005). Promoting mental health: Concepts, emerging
31
Bijlagen
Bijlage 1 Informatiebrief Universiteit Twente Faculteit GedragswetenschappenVakgroep Psychologie, Gezondheid en Technologie Drienerlolaan 5
7522 NB Enschede Enschede, oktober 2013 Betreft: informatiebrief Beste lezer,
In deze informatiebrief wordt u geïnformeerd over de SnooZon cursus waarvoor u zich heeft aangemeld. De cursus vindt plaats in oktober en november 2013, waarbij u de vaardigheid van het lucide dromen wordt geleerd.
Er vindt een meting plaats aan het begin en eind van deze cursus. Dit maakt het mogelijk om droombeleving in kaart te brengen. Ook maakt de cursus onderdeel uit van het onderzoek getiteld ‘Welbevinden van studenten’. Het onderzoek wordt uitgevoerd door Kim Verhagen in het kader van de opleiding Psychologie aan de Universiteit Twente, om droombeleving en welbevinden van participanten in kaart te brengen.
Met twee vragenlijsten en een interview zal de onderzoekster u vragen stellen over droombeleving en welzijn. Van het interview zal een opname worden gemaakt met een audio-recorder, om het mogelijk te maken uw ervaring en uitleg exact te begrijpen. Deze opnamen zijn anoniem, zijn enkel voor analyse van dit onderzoek en enkel beschikbaar voor de onderzoeker. Uw gegevens worden op vertrouwelijke wijze behandeld en anonimiteit blijft gewaarborgd. U kunt ten alle tijde besluiten te stoppen met uw deelname aan het onderzoek.
Indien u nu of na het onderzoek vragen heeft, kunt u contact opnemen met Kim Verhagen (email: k.verhagen-1@student.utwente.nl).
Met hartelijke groet, Kim Verhagen
32
Bijlage 2
Informed consent formulier
Datum: ...
In te vullen door participant
Hierbij verklaar ik op voor mij duidelijke wijze te zijn ingelicht over de aard en methode van dit onderzoek, zoals uiteengezet in de informatiebrief. Mijn vragen zijn naar tevredenheid beantwoord. Ik stem geheel vrijwillig in met deelname aan dit onderzoek. Ik behoud daarbij het recht deze instemming weer in te trekken zonder dat ik daarvoor een reden hoef op te geven en besef dat ik op elk moment mag stoppen met het experiment. Indien mijn onderzoeks-resultaten gebruikt zullen worden in wetenschappelijke publicaties, dan wel op een andere manier openbaar worden gemaakt, zal dit volledig geanonimiseerd gebeuren. Mijn persoons-gegevens zullen niet door derden worden ingezien zonder mijn uitdrukkelijke toestemming. Als ik nog verdere informatie over het onderzoek zou willen krijgen, nu of in de toekomst, kan ik me wenden tot Kim Verhagen.
Voor eventuele klachten over dit onderzoek kan ik me wenden tot de secretaris van de
Commissie Ethiek van de faculteit Gedragswetenschappen van de Universiteit Twente, mevr. J. Rademaker (telefoon: 053-4894591; e-mail: j.rademaker@utwente.nl, Postbus 217, 7500 AE Enschede).
Aldus in tweevoud getekend:
………... ………
Naam proefpersoon Handtekening
In te vullen door onderzoeker
Ik heb toelichting verstrekt op het onderzoek. Ik verklaar mij bereid nog opkomende vragen over het onderzoek naar vermogen te beantwoorden.
………... ………
33
Bijlage 3
Five Facet Mindfulness Questionnaire - Short Form (FFMQ-SF)
36
Bijlage 4
Mental Health Continuum – Short Form (MHC-SF)
37
Bijlage 5
Diepte-interview
Persoonsgegevens en dagelijks leven
Wat is je geboortedatum?
Zou je me iets over jezelf kunnen vertellen?
Nachtrust
Hoe is jouw nachtrust het beste te omschrijven? Hoeveel uren slaap je gemiddeld per nacht? Wat vind je van jouw kwaliteit van nachtrust?
Droomherinnering
Kun je me iets vertellen over jouw dromen, hoe beleef je deze? Hoe vaak per week herinner je dromen?
Kun je een droom/ dromen omschrijven die je je goed herinnert? Hoe ervaarde je deze droom?
Wat betekenen dromen voor jou?
Wat is naar jouw idee de functie van dromen?
Leren lucide dromen
Heb je weleens gehoord over lucide dromen? Kun je me vertellen over lucide dromen? Hoe ben je aan kennis gekomen hierover?
Heb je weleens een lucide droom gehad? Zo ja, wanneer voor het eerst? Hoe vaak heb je lucide dromen?
Hoe ervaarde je de lucide droom/ dromen?
Hoe komt het dat je lucide droomt (bv van nature, training, via lezen, etc)? Wat betekenen lucide dromen voor jou?
Hoe kijk je tegen de vaardigheid lucide dromen aan?
Zou je het interessant vinden om deze vaardigheid te verkrijgen? Zo ja, ben je geïnteresseerd in deelname aan een online cursus om te leren lucide dromen?
Is er iets wat we nog niet besproken hebben, maar wat je belangrijk vindt om samen te bespreken? Zijn er opmerkingen of toevoegingen die je hebt aan dit gesprek?
38
Bijlage 6
Tweede diepte-interview (cursisten)
Leren lucide dromen
Je hebt na het eerste gesprek aangegeven graag deel te nemen aan de lucide dromen cursus. Hoe ben je tot deze beslissing gekomen?
Wat waren voor jou redenen om aan de cursus deel te nemen?
Zou je kunnen vertellen over de cursus lucide dromen die je ontvangen hebt? Hoe heb je de cursus ervaren?
Op welke manier heb je deelgenomen aan de cursus? Wat heb je geleerd?
Wat vond je positief en wat vond je negatief aan de cursus?
Hoe heb je de dromen die je afgelopen maand hebt gehad ervaren? Hoe vaak heb je afgelopen maand lucide gedroomd?
Hoe ervaarde je deze lucide dromen?
Mindfulness
Wat heeft je deze maand bezig gehouden?
Is er een verband tussen je dromen en de gebeurtenissen afgelopen maand? In hoeverre ben je bezig met wat er de afgelopen maand is gebeurd? In hoeverre ben je bezig met de toekomstige tijd?
In hoeverre ben je bezig met het nu?
Heb je weleens van mindfulness gehoord? Zo ja, wat?
Hoe denk je over mindfulness en in hoeverre speelt mindfulness een rol in je leven? Zijn er dingen die je graag wilt bespreken?
39
Bijlage 7
Tweede diepte-interview (niet-cursisten)
Leren lucide dromen
Je hebt na het eerste gesprek aangegeven niet te willen deelnemen aan de lucide dromen cursus. Hoe ben je tot deze beslissing gekomen?
Wat waren voor jou redenen om niet aan de cursus deel te nemen? Hoe heb je de dromen die je afgelopen maand hebt gehad ervaren? Heb je afgelopen maand lucide gedroomd?
Zo ja, hoe ervaarde je deze lucide dromen?
Mindfulness
Wat heeft je deze maand bezig gehouden?
Is er een verband tussen je dromen en de gebeurtenissen afgelopen maand? In hoeverre ben je bezig met wat er de afgelopen maand is gebeurd? In hoeverre ben je bezig met de toekomstige tijd?
In hoeverre ben je bezig met het nu?
Heb je weleens van mindfulness gehoord? Zo ja, wat?
Hoe denk je over mindfulness en in hoeverre speelt mindfulness een rol in je leven? Zijn er dingen die je graag wilt bespreken?
Heb je vragen naar aanleiding van dit gesprek? Heb je vragen naar aanleiding van dit gesprek?
40
Bijlage 8 Poster