• No results found

EusKal hultura eta literatura SOeKo hamarhadan - rsbap

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2024

Share "EusKal hultura eta literatura SOeKo hamarhadan - rsbap"

Copied!
4
0
0

Bezig met laden.... (Bekijk nu de volledige tekst)

Hele tekst

(1)

EusKal hultura eta literatura SOeKo hamarhadan

Gillermo ETKEBERRiA

0 . Sarrera

5 0 e k o ham arkada hautatu dugu Miramarko aurtengo Ikastarora- ko. Mamarkada garrantzltsu hau, gerraondoko m ug lm e nd u oso ba­

ten zatl bat besterik ez da. Qudu zibilak erakarri zuen triskantza Ikaragarrlaren ondoren, berehala hasi zen erreakzlo berria, haseran Ikaratl, eta gerora, ausarki ham arkada honetan Ikus daltekeenez.

Uste dugu ham arkada hau ahaztuxea dagoela g ure llteratur arloan beste aro batzuen m esedetan. Balna garal honetan gertakarl literario eta kultural Interesgarrlak em an ziren g eroko euskal llteratu- ran garrantzl esanguratsua Izango dutenak, eta hortek Izan dira gure a sm o eta xede.

Qerra ondoren, euskal literaturak atzerrlko bldea hartu zuen, zenbalt kasutan Iparraldera Joaz, eta, gehlengo batean Am erlkarantz.

Oro har aldlzkarletan gauzatu zen zeregln horl: batzuek alderdlen eskuetan zeudenak, EAJ-ren baltan, batik bat.

Morren adlblde dira Buenos Alresen, 1 9 4 2 . urtean so rtu zen EKlh argltaipen etxea, argltaratu zlren bizpahiru nobela, poesia eta bestelako liburuak: Juan A, Irazustaren Joanixlo, 1 9 4 6 , Bizla garratza da, 1 9 5 0 , J. Elzaglreren Ekalzpean, 1 9 4 8 , urtean, Telesforo Monzo- nek U rrundik, 1 94 5e an Mexikon eta Qudarlen eglnak, 1 9 4 7a n, Mla- rrltzen.

Bitartean, ezer gutxl egln zitekeen m uga barnean eta egln zite- keena ere, erdi ezkutuan egln behar Izaten zen. Morren adlbldea da

(2)

1 9 4 8 . urtean, ham aika kostata ia guztiz gaztelaniaz argltaratu zen EOAtl aldizkarla. 1 9 4 9 . urtea eredugarri Izan zen 5. M itxelenak argi- tataratu zuen Arantzazu, eusHal sinism en aren p o e m a liburua.

50, ham arkadan, literatur ekintzen bultzada berri bat nabaritu zen. Atzerrlko zenbait idazle eü^eratu ziren, g uduak triskatu zituen taldeak berriro ere antolatzen hasi ziren, dlktaduraren aurkako zen­

bait ekintza eta m u g lm e n d u Indarberrltu zen klandestinltatean, Aldiz- karlak eta galnerako publlkapenak ugaltzen hasi ziren. habarm endu beharrekoa da Jokin Zaltegik, 1 9 5 0 . urtean so rtu zuen EuzHo Gogoa aldizkarla.

Berplztea gero eta nabarlagoa zen. Orlxek, aspaldidanik am altua zuen Eushaldunah argltaratu zuen 5 0 , urtean Itxaropena argltale- txean. A rgltaletxe hon ek berak KullxHa s o rta blldum a sortu zuen 1 95 2. urtean. Autoreak eta obrak ugaltzen Joan ziren: 1 9 5 1 .ean Salbatore M itxelenaren: /\m a -5 em ea h /^rantzazuho Hondairan. 1 95 4.

urtean Mila olerHi e d e r Alta ^a n tl O nalndlak, eieberrl zaharrak berrar- gltaratzen hasi ziren: Kresa/a, Qaroa, don M em esloren poeslak, Itzul- penak. Iparraldean Iratzederren poesia eriyiosoa, antzerkla, Lafltteren Idazlana... Muga barnean zegoen zentsura Ikaragarrla zela-eta, Idazle sonatu askok Zalteglren EuzHo Qogoan argltaratzen zituen bere la- nak.

Qarai honetan, ausaz, generorlk esanguratsuena poesia izan zen. Poesia hau guztia, lido zaharrekoa zela esan dalteke, eragin llzardlarrekoa eta bultzada berezia Izan zuen gen ero honek. Malere, poliki-poliki, bide berrlaren lehen urratsak nabarnnentzen hasi ziren ISrutwIg eta Miranderen eraglnez, batik bat.

Hamarkada honen erdi aldetik aurrera, a urre tik herabetl azaltzen an zen m u g lm e n d u hau guztia, Indarberrltzen hasi zen. Argltalpenak eta aldlzkarlak ugaltzeaz gain, hauen euskarareklko konprom ezua areagotu zen. Egan, ordurarte elebldun Izana, orrlak sel aldiz bi- derkatzeaz gain, euskara hutsean argltaratzen hasi zen. Morretaz gain Zeruko Argiak aro berrI bat hasi zuen, Analtasuna sortu zen.

O rdurarte argitara em andako llburu kopurua bikolztu zen. Besteak beste: Llzardlren B iotz-begietan, Kírikiñoren Abarrah, Txom ln Aglrre- ren Oaroa, Mogelen Peru AbarHa, O rlxeren Agustín g urenaren altorkl- zunaH, ...Jon Etxaldek bere lehen nobela argltaratu zuen, Joanah Joan 195 5e an , ohitura nobeletan ohlkoa zen giro Idlltkotik hein han- dlan urrunduz. Urte berean Loldik A m a b o s t egun Urgalnen euskal

(3)

lehen nobela polizlakoa argltaratu zuen. Quatem alan, haln urruti ze- goen Euzho Qogoa Blarritzera etorrl zen, Irakurle eta Idazleen hurblla- go e g o te ko asmoz. Qalnera, ordurako Orlxe ttzulla zen Euskal lie rri- ra. Eta haseran bederen, m alxu ukaezin gisan hartua Izan zen.

1 9 5 6 . urtea, u rte berezia Izan zen m u g lm e n d u honen baltan, Urte hartan nabarm endu zen belaunaldl zahar eta berriaren arteko etena, nahlz eta haustura osoa 6 0 . ham arkadan em an. Mitxelena ja u n a k h istoria d e la Literatura Vasca liburuan nabarl du: ” un signo de cam bio, en cie rto se ntid o radical, que viene notándose en el a m b ie n te del país es la agitada disputa en to rn o al tip o de lengua que debe se r preferido en la literatura y en general en todas las actividades cu lturale s". Lerro horietan nabarl denez, esparru lltera- rloa g ero eta irekiagoa aurkitzen da kanpo eraginak bereganatzeko.

Euskaidun berriak g ero eta gehiago dira eta Euskaitzaindiak eragin dezakeen bidear! Jarraitzeko gero eta prestuago ageri dira, aurreko garaiko IldoarI uko eginez. lido horretan, batzuek gehiago, besteak apaiago, alpa daltezke Krutwlg, Alfonso Irigolen, Txliardeg!, Pelilen, Jon Mirande, Aresti. ..

Bestaide, 1 9 5 6 . u rte ko zenbait gertakarik eragin berezia Izan zuen. Hala ñola EuskaItzaIndiak 1 9 5 6 . urtean egin zuen Biltzarra Arantzazun, non gai nagusla izan zen "hizkuntzaren etorkizuna", ga- raian hii ala bizikoa zela uste baitzuten. Mizkuntza praktlko eta funtzionaia nahl zen, hau da norm ailzatua. Viilasenteren hitzetan

"llteratura-lzkuntza norm ailzatua, uniflkatua, tin k ezarrla eta aldakaitz biurtua", bestela ezin baitzlon gure hlzkuntzak, halen ustetan, etorkl- zunari aurre egln, Txllardegik ere lido b eretik egln zituen bere balez- tapenak, hizkuntza arautua eta osatua aidarrlkatuaz,

Eraberean euskararen etorkizunari buruz m intzatu zlren Parlsen 1 95 6 .e a n "Euskal Batzarre O rokorra" d e ltu ta ko b este batzarre ba­

tean.

Ingurune horretan garrantzl berezia Izan zuen ISoldo M ltxeiena- ren partaidetzak. Kritika artikulu gehlenak Egan aldizkarian argita- ratzen zlren. Bere ustetan "euskal llteraturaren tradizioa aintzakotzat hartzera" deitu zuen ereduak e re ja rria z beiaunaldi berriek Ikus zeza- te n n o n d lk jo behar zuen gerora euskara norm aiizatuak.

Funtzlonaitasun horren aurkako arriskua ikusten zuen garaiko zenbalt autoreengan,

(4)

(je rtaka rla k p ila tzen joa n ziren. Follkl-pollkl EuzHo (öogoako Idaz- leak Egan aldlzkarian Idaztera pasa zlren. Mahlz idazieak beren artean

O S O desberdlnak izan, bazituzten antzekotasun nabarlak: gehienak

euskaldun-berrlak zlren, agnostlkoak, abeitzale berrltzaileak, kultura zabaiekoak eta euskal literaturarl aire berrlak itsasteko gogoz beteak.

Aipatu beharrekoa da Jahln aldlzkariaren serrerà 1 95 6. urtean el

3

horrek suposatu zuen guztia. JaHin, garaiko euskal idazie, haieta- ko asko euskaldun berrlak, erreferen te garbla Izan zen. JaHInen Inguruan em an zen fe nom enoa, herrlan indartsu eragiten zetorren bultzadaren altzln isla izan zen. Jak/nzaleek, haseran, Orixeren euskararl Jarraitu nah! izan zloten, m aisu ukaezintzat baltzeukaten, baina gerora, hlzkuntza baliagarrl, kulto eta funtzlonala egln nahlan aide batera utzl zuten hären bldea. Pollkl pollkl belaunaldl berrla eta zaharraren arteko haustura sakontzen Joan zen, bal hlzkuntza eredu aldetik, bal gal eta estetika aldetlk. Poeta, nobelaglle berriek lehen pausoak em a n zItuzten literaturaren gaurkotasun bldean garaiko ko- rronteen lldora g ero eta gehlago Jarriaz. Krutwig, Arestl eta Jon Mirande poetak eta Tnllardeglren lehen nobela exlstentzlala Leturia- ren egunkari ezHutua. Talde honen baltan, gal berrlak Jorratu zlren, giro hirltarra nagusitu zen erruralaren gainetik, euskeldun berriak zlren asko eta horrek hainbat aurreiritzirlk gäbe Jokatzen lagundu zien.

Jauzla osoa ez Izanik ere, m odernItatera em an zlren aurrerapau- suak esanguratsuak dira, bal Arestiren Maldan behera poem an, bere sinbolu konplexutasuna eta llteratur erreferentzla ugarlagatik, bal Ml- randerenean ere, zeinaren bultzada erabaklorra Izan baltzen poesla- ren berrlkuntzan estetika berrl baten aire freskoa erakartzean, bal Txllardeglren nobela berrlan, galaz galn, hirlko kultura Islatzen zelako, garaiko nobela europearra ezagutzen zuelako, eta nobelan bertan agertzen den m un du ikuskeran, eta balta ere heln batean egituran ere. Aldaketa eta hausturaren azalpen eta zantzuak ugal daitezke nahl halnbat.

6 0 k o ham arkada heldu zenerako, esan dalteke Euskal Merriko halnbat m u g im e n d u politlko-sozlal-kultural-llterarlo, benetako Jauzla e m a te k o prestatua zegoela. Hamarkada hau olnarrizkoa Izango da belaunaldl zahar eta berrìen hausturan eta bidè berrlak, sozlal-polltl- ko -e konom iko-llterarloak ulertzeko. Balna hori b este Ikastaro bati dagokionez, h em en a m a ituko dugu sarrera hau.

Referenties

GERELATEERDE DOCUMENTEN

Non ai­ patzen dituen: \..E m a n i ad litus m añs monasteñum unum quod dicitur Sancti Sebastiani cum pa- rrochia sua e t illam uillam que an- tigui dicebant Igurum cum eccle- siis su

Maitzuloko m itoak dio, ezagutzarik edo esperientziarlk ez duen pertsona bat hormara begira Jarrlz gero eta horma horretara irudi ezberdinak proiektatuz gero demagun, su aurrean dantzan