35570-20 17 september 2020
Nota over de toestand van ’s Rijks Financién
MOTIE VAN DE LEDEN MARIJNISSEN EN PIETER HEERMA
Plenair debat - Algemene Politieke Beschouwingen (VOORTZETTING))
Motie van het lid Marijnissen (SP) Ingediend op 17 september
De Kamer,
gehoord de beraadslaging,
overwegende dat ondanks veel inzet de komende jaren onvoldoende verpleeghuisplekken beschikbaar zijn;
constaterende dat de ontwikkeling en bouw van kleinschalige zorginstellingen moeizaam van de grond komt, 0.a. vanwege de soms commerciéle in plaats van sociale grondprijzen die gemeenten vragen,
Van mening dat ouderen meer keuzemogelijkheden dienen te krijgen over waar ze hun laatste levensjaren willen doorbrengen, thuis of in een kleinschalige woonzorginstelling;
Verzoekt de regering om in samenwerking met gemeenten, woningcorporaties en
zorgaanbieders per regio concrete voorstellen te ontwikkelen om de bouw van kleinschalige woonvoorzieningen, zoals Zorgbuurthuizen en Knarrenhoffen, versneld van de grond te krijgen, en hierbij ook het probleem van te hoge grondprijzen te agenderen,
En gaat over tot de orde van de dag.
Marijnissen Heerma
37
REPORTAGE KNARRENHOF
Zonder Liedeke Reitsma was er misschien wel geen
Knarrenhof gew eest
In 't Hofhuys treffen bewoners elkaar geregeld
Deze senioren zijn niet
eenzaam
SEPT 2020
DE NIEUWE KOERS 38
Liedeke Reitsma (68) heeft een boel meegemaakt. Aan de keukentafel van haar woning op het Knarrenhof in Zwolle vertelt ze, tijdens een korte pauze tussen het ramenlappen door, over wat er allemaal gepasseerd is.
Maar de journalist moet het maar niet opschrijven.
Nou ja, dat het taai was om door het vroege overlij- den van haar man drie kinderen in haar eentje op te voeden, dat mag er wel in. Ze stond er helemaal alleen voor, en dat was hard werken. Financieel hadden ze het heel niet breed, en dat maakte het er niet gemakke- lijker op.
Het ideale huis
Op een dag – de kinderen waren inmiddels lang en breed het huis uit – zat Liedeke in haar flatje in Stads- hagen na te denken over de rest van haar leven. Hier, in deze Zwolse Vinexwijk, wilde ze niet oud worden, wist ze. En onder geen beding zou ze naar een verpleeg- of bejaardentehuis gaan. Verschrikkelijk vond ze dat, dan kon ze beter meteen maar in het Zwarte Water springen. Maar wat wilde ze dan wél? Dat wist ze wel ongeveer. Een klein betaalbaar huisje met een tuintje in een groene omgeving, een beetje aanspraak van buren. Maar waar vond ze zoiets?
Ze wilde een klein betaalbaar huisje met een tuintje in een groene omgeving, een beetje aanspraak van buren. Maar waar vond ze zoiets?
Door de loop van haar leven had ze geen vermogen op kunnen bouwen. Voor mensen als zij restte er op een dag weinig anders dan het door velen gevreesde verpleeghuis.
Toen kwam Peter Prak in beeld. Als projectontwik- kelaar had hij de bouw van meer dan veertigduizend woningen begeleid. Hij stond op een kruispunt in zijn leven; de kennis die hij op vlakken als ruimtelijke or- dening en gebiedsontwikkeling had opgedaan, wilde hij nu maatschappelijk gaan inzetten. Hoe precies, dat wist-ie nog niet.
Aan tafel bij Liedeke in Stadshagen werd dat ineens duidelijk. ‘Waarom doet de gemeente Zwolle niks voor mensen als ik?’, vroeg ze hem, toen ze daar zo samen zaten. Prak hoorde haar helemaal uit. Hoe zou haar ideale huis er dan wel niet uitzien? Hoe groot moest het zijn? In wat voor soort omgeving wilde ze wonen?
Over welke voorzieningen moest het huis beschikken?
tekst en beeld Jasper van den Bovenkamp
Bewoners van het Knarrenhof in Zwolle tekenen niet alleen een koop- of huurovereenkomst, maar ook een sociaal contract.
Er staan twee afspraken in. Een:
je vraagt hulp als het nodig is.
Twee: je helpt als
anderen dat nodig
hebben. Het werkt
als een trein, maar
het systeem – de
overheden, de
instanties – dat wil
niet.
39
Anneke Last met haar hond
Storm
REPORTAGE KNARRENHOF
Het blijken achteraf de eerste potloodstre- pen van Plan Knarrenhof. Want wat Prak op dat moment al stellig weet: er lopen in Nederland heel veel Liedekes rond.
Begin 2018 nemen de eerste bewoners hun intrek in hun 48 gloednieuwe koop- en huurwoningen op het eerste Knarrenhof van Nederland. Het Knarrenhof is – nomen est omen – een hofje voor senioren. Maar niet zomaar een hofje, legt Prak uit. “Daar waar reguliere projectontwikkelaars in vergelijkbare situaties uitsluitend óf koop- of sociale huurwoningen bouwen (want makkelijker en sneller), staan ze hier als hagelslag gestrooid door elkaar heen. Waar in nieuwbouw veelal uniformiteit de maat slaat, is hier de ene gevel vijf meter breed en de andere elf; bijna geen plattegrond is
hetzelfde. Het is maar net wat de bewoners zelf willen. De huizen en de omgeving zijn afgestemd op de behoeften van mensen in de derde levensfase.”
Biljarten
Mensen die er wonen, zijn zeer in hun nop- jes, weet Prak dankzij een woontevreden- heidsonderzoek. Ze gaven hun woonkwa- liteit gemiddeld een 8,6. Een rondje langs bewoners van Knarrenhoven door het land – inmiddels zijn er meerdere – bevestigt dat. “Wij zijn heel enthousiast”, zeggen Diny (67) en Jan (68) van der Kamp, die in juli hun intrek namen in hun woning op het Knarrenhof in Hardenberg. Jan: “De huizen zijn geweldig mooi. Ze zijn in een U-vorm gebouwd en kijken allemaal uit op de centrale binnentuin. Er is een prachtige gemeenschapsruimte waar je kunt biljarten of gewoon met een clubje mensen bij elkaar kunt gaan zitten. Wat voor ons heel prettig is: de badkamer en slaapkamer zijn gelijkvloers. Diny heeft reumatische klach- ten en wat andere kwaaltjes, waardoor ze moeite heeft met traplopen. Ik dartel zo op en neer, ik ben goed gezond hoor, maar voor Diny is het fijn.”
“Heel aangenaam”, zeggen de zestigers Noortje en Jan Dekker. Ze verhuisden speciaal voor het hofje vanuit Leiderdorp naar Hardenberg. “Dat naar elkaar omzien, dat vinden we heel belangrijk. En weet je, in het westen wordt het alsmaar druk- ker. Je hebt er voortdurend de herrie van vliegtuigen, de fietspaden slibben dicht en zo’n beetje elke vierkante meter wordt bebouwd. We hadden echt behoefte aan meer ruimte, en aan aandacht voor elkaar, als mensen onderling.”
Ook Loek Voorn (73) is voor de drukte in het westen op de vlucht geslagen: hij verruilde kort geleden Oegstgeest voor Zut- phen, waar hij in een huurwoning wacht totdat z’n appartement op het Knarrenhof klaar is. Een hele stap, verzekert hij. “Als je me twintig jaar geleden had gevraagd waar Zutphen ligt, had ik gezegd: Zutphen, wat is dat voor ingeslapen provinciestad?
Maar het is hier geweldig! Toen ik een tijdje geleden door het centrum liep, ontdekte ik alleen al drie biologische winkels. En dat op vijftigduizend inwoners! Evenveel als in Leiden, dat veel groter is. En het is hier verschrikkelijk rustig en de mensen zijn veel relaxter.”
SEPT 2020
DE NIEUWE KOERS 40
“Het is prettig wonen hier”, zegt Nieteke Ligtermoet, die vanuit Meppel naar Zwolle verkaste. Vooral het no- aberschap, dat men ter plaatse praktiseert, bevalt haar goed. “Je schept met elkaar een soort kader waarbin- nen je elkaar respecteert en tolereert, en als de nood aan de man is, help je elkaar.”
Ook Jan van der Kamp spreekt dat omzien naar elkaar erg aan. “Je hoeft elkaar niet de billen te wassen, daar zijn andere instanties voor. Maar noaberschap bete- kent voor mij concreet dat ik iemand naar het station of het ziekenhuis breng, dat ik boodschapjes doe, een schilderij ophang, een band plak, een stoepje voor iemand veeg, dat soort dingen.”
Dat sociale vindt Prak heel belangrijk. Zo belangrijk zelfs, dat hij bewoners behalve een huur- of koopcon- tract ook een sociaal contract laat ondertekenen. Daar- in zetten ze hun handtekening onder twee afspraken.
Eén: Ik vraag hulp als ik dat nodig heb. Twee: Ik help anderen als zij dat nodig hebben. “Bewoners vullen in wat ze tijdens hun werkzame leven hebben gedaan, waar hun kwaliteiten liggen, wat hun hobby’s zijn, dat soort dingen. Het zijn morele afspraken, ze zijn juridisch niet allemaal even hard afdwingbaar, maar de normen en waarden staan centraal. Ik noem het ook wel sociaal rentmeesterschap. Ze zorgen ervoor dat mensen een oogje in het zeil houden en op elkaar betrokken zijn. Als er in een van onze hofjes bijvoor- beeld een echtgenoot overlijdt, dan vormt zich voor de achterblijver een warm bad. Ik heb het al een paar keer zien gebeuren: bewoners doen boodschappen, nodigen uit voor een bakje koffie, koken en bieden een luisterend oor.”
Chronische tegenwerking
In tegenstelling tot de jubel van bewoners was het naar enthousiasme bij overheid, corporaties en ontwikke- laars lang zoeken, zegt Prak. Voordat zijn geloof in het Knarrenhof bijval kreeg, was hij bergen frustratie, chronische tegenwerking en duizenden onbetaalde uren verder. Ze vonden het allemaal prachtig, maar als puntje bij paaltje kwam, konden ze hem niet helpen.
Waar hij tegenaan liep? Marktpartijen en het grondbe- drijf van overheden wilden maar één ding: de ‘markt- conforme’ of de maximaal mogelijke grondprijs. Men opereerde vanuit een machts- en monopoliepositie.
“Er werd niet gefaciliteerd maar gedicteerd, er werd niet geluisterd maar bevolen. Ik wilde dat omdraaien:
eerst de mensen, dan de wensen, en dan pas de stenen.
De sector moest stoppen met parasiteren op de samen- leving, vond ik, en weer ten dienste staan van de mens, aan wie ze haar bestaansrecht ontleent.”
Prak liet zich niet gek maken en rolde steentje voor steentje zijn plannen verder uit. Liedeke, die hem met raad en daad bijstond, heeft er wel bewondering voor.
“Je moet heel slim zijn hoor, want o man, je hebt met politici en ambtenaren te maken en die liegen dat ze
groen zien. Dan heb je iemand als Peter nodig, die kruipt als haarlemmerolie overal tussendoor. Ik vind het knap hoor, ik zou ’t niet kunnen.”
Leo en Jan, twee mannen op leeftijd, zitten gehurkt op het pad. Terwijl de zon haar stralen de gemeenschappelijke tuin in werpt, wieden zij het onkruid. Dik tevreden zijn ook zij over hun nieuwe plek op het Knarrenhof in Zwolle, vertellen ze. Gedu- rende de hele coronatijd hebben bewoners gewoon hun dagelijkse praatjes met elkaar.
Er heeft zelfs nog een bluesband met een koor in de hoftuin opgetreden; van een- zaamheid geen spoor. In menig verpleeg- huis is dat wel anders, weten ze.
Prak laat de tuin zien. Een zeer gevarieerde verzameling bloeiende planten, hoog en laag, bloeiend en in de knop, heesters, een boompje, een bankje. De tuin vormt het middelpunt van het hofje; alle huizen rondom kijken op het wuivend boeket uit.
“Bewoners die het leuk vonden, hebben zelf hun ideeën en wensen voor de tuin aangedragen”, licht hij toe. “Een hovenier heeft dat vervolgens allemaal in elkaar gepuzzeld, waarna de mensen het erin hebben gespit.”
In tegenstelling tot de
jubel van bewoners
was het naar
enthousiasme bij
overheid, corporaties
en ontwikkelaars
lang zoeken
Nieteke Ligtermoet heeft de gemeenschappelijke tuin mede ontworpen
REPORTAGE KNARRENHOF
‘Wat doen we als medebewoners gaan dementeren?
Het vraagt iets van ons als gemeenschapje’
Gemeenschappelijke tuin
Met haar hond Storm aangelijnd komt Anneke Last aangewandeld. Ze heeft er vanochtend al een fiks eind opzitten, vertelt ze even later bij de koffie op het terras voor haar huis. Links en rechts klinkt geroezemoes van buren.
Anneke ziet er allesbehalve knarrig uit. En toch is ze al bijna zeventig, zegt ze. “D’r zitten hier een hoop vitale mensen hoor, ik ben niet de enige, haha. De jongste is hier vijftig, hoewel er vooral veel zeventigers en tachtigers zijn, maar nog allemaal kwiek en gezond.
Er is veel activiteit. Mensen gaan met vakantie, ze doen nog van alles.”
Ook de 77-jarige Ligtermoet voelt zich nog fris als een hoentje. Ze tennist, bezoekt de sportschool, doet aan body balance, onderhoudt de gemeenschappelijke tuin en organiseert voor Knarrenhovelingen periodiek een meditatie-uurtje op haar zolder.
Aan dat soort activiteiten is in de Knarrenhoven overigens geen gebrek. Iedereen met een goed idee mag het podium op. Brenda Reyne, die binnenkort haar intrek hoopt te nemen in haar appartement op de Hof van Zutphen, vertelt dat er al voordat de heipalen de grond in gingen van alles in de steigers was gezet.
De lokale krant Het Hofnieuws, een koffieochtend, een zoomsessie voor mensen met een broze gezondheid, een quiltworkshop, lezingen, zangavonden, yoga- sessies, schilderclinics – je kunt het niet bedenken of men heeft er wel een clubje voor. Brenda zelf houdt vooral van activiteiten “met een verdiepend karakter”.
“Bijvoorbeeld een avond over dementie. Wat doen we als medebewoners gaan dementeren? Het vraagt iets van ons als gemeenschapje. Maar ik vind het ook belangrijk om met elkaar na te denken over vragen rondom het ouder worden. Hoe is dat nou? Wat brengt het je? Wie of wat ben je als oudere? En hoe ga je om met afscheid nemen, met rouw en verdriet? In onze doelmaatschappij worden we allemaal gemotiveerd om dingen op te lossen, maar zo werkt het vaak niet hè. In veel gevallen moet je ‘er gewoon maar in gaan
zitten’, dieper zien te komen, en vanuit dat diepere inzicht op de tast verder, terwijl ondertussen hopelijk iemand anders je hand vasthoudt.”
2,5 miljard
Hoewel Prak met zijn Knarrenhoven een duurzame tegenbeweging op gang wil brengen, constateert hij bij overheden, corporaties en ontwikkelaars op papier weliswaar bereidheid tot verandering, maar in de uitvoering “nul komma nul kante- ling”. Hij begrijpt niet zo goed waarom deze partijen voor het snelle geld gaan in plaats van de blik op de toekomst te richten. De gemeenten besparen – dankzij het Knarrenhofconcept – achthonderd euro per woning per jaar op de WMO, zo rekent hij voor, en verzekeraars houden drieduizend euro per zestigplusser per jaar aan ziektekosten op zak. Extrapoleert
SEPT 2020
DE NIEUWE KOERS 42
hij dit naar heel Nederland, dan levert het concept de overheid jaarlijks 2 tot 2,5 miljard euro besparing op in de zorgkosten.
Waarom omarmen ze het dan niet blijmoedig? Het eerste praktische probleem, zegt hij, is de hokjescul- tuur van de overheid. “Voor elk miniprobleem is er een loket. Concepten als het Knarrenhof overstijgen die afzonderlijke loketten. Daar zijn overheden totaal niet op ingericht.” Dan zijn er nog allerlei andere hobbels.
Een heel belangrijke volgens Prak, is dat veel gemeen- ten delicate prijskaartjes hangen aan hun vierkante meters bouwgrond. Immers: vastgoedontwikkelaars die huizen bouwen van minimale kwaliteit tegen maxi- male winst betalen ook meer voor de grond. “Men vergeet het financiële probleem in de toekomst, dat veel groter is dan de extra opbrengsten nu. Penny wise pound foolish.”
Ook de alternatieve taxatie die Prak met het oog op duurzaamheid toepast, vindt bij overheden nauwelijks navolging. De levensloopbestendige huizen in het Knarrenhof worden doelbewust tegen kostprijs, en dus vaak onder de marktwaarde verkocht, vertelt hij.
Een van de wensen van Liedeke Reitsma cum suis was immers: maak iets betaalbaars. “We boden de eerste woningen aan vanaf 190.000 euro, die op dat moment 230.000 euro waard waren. Wij zien die korting als een vorm van subsidie; bij doorverkoop moeten bewoners die aan ons terugbetalen. Daarmee voorkomen we dat er alsnog hoge prijzen worden gerekend. Van het geld dat wij hieruit ontvangen, realiseren we nieuwe projecten. We hebben het allemaal vastgelegd in een notariële meerwaardeclausule, zodat deze woningen ook in de toekomst bereikbaar blijven.”
Gemeenten kiezen vaak liever voor “nu meer in het handje, dan later meer in de gemeentelijke totaalex- ploitatie”, zegt Prak. “Sommige afdelingen van lokale overheden lijken niet door te hebben welke cruciale rol zij spelen in betaalbaar wonen.”
20.000 mensen op de wachtlijst Senioren op de grens naar de derde levensfase zien de voordelen wél. Vanuit het hele land wordt Prak aangeschreven. Mensen zijn bereid vanuit alle hoeken van het land te verhuizen naar de eerst vrijkomende Knarrenhofwoning, waar dan ook. Aan de vraag kan hij echter voorlopig niet voldoen: er staan dik 20.000 mensen op de wachtlijst, verspreid over 327 gemeen- ten. Maar Prak en z’n collega’s doen wat ze kunnen.
Op het ogenblik zijn er drie hofjes klaar (twee in Zwol- le, één in Hardenberg) en nog dit jaar worden de eerste palen in Gouda en Zutphen de grond in gedreven.
Volgend jaar staan Zeewolde, Hasselt, Emmen en Ol- denzaal op de rol. Echter, met zicht op voorlopig 1.400 woningen zal de lijst geïnteresseerden eerder groeien dan slinken. Wie de landelijke trend van vergrijzing daarin verdisconteert, ziet die lijst nog eens fors langer worden. Het CBS rekent voor dat in 2050 maar liefst
een kwart van de bevolking 65-plusser is.
Nu is dat nog 19 procent.
Het huidige denken over zorg en wonen moet echt radicaal anders, zegt Prak. Hij heeft tegenover instanties en op in- spraakavonden zo vaak met statistieken staan strooien, dat-ie ze moeiteloos naar boven tovert. “De gemiddelde volwassen Nederlander is nu 51 jaar. Over achttien jaar is de gemiddelde volwassen Neder- lander een zestigplusser. Ons zorg- en woonsysteem is echter ingericht op dertig- tot vijftigjarigen. Kijk, daar gaat het mis. We moeten ons curatief medisch stelsel ombuigen naar een preventief maatschappelijk woonzorgsysteem. We moeten andere woningen gaan bouwen, een nieuw soort dienstverlening optuigen en geldstromen anders inrichten. Veertien jaar geleden betaalden we 42 miljard per jaar aan zorgkosten; vorig jaar was het 100 miljard en het duurt niet lang meer of het is 220 miljard. Het geld is er niet, het zorgpersoneel niet, de dienstverle- ning niet, de woningen niet…” Na een korte stilte: “Machiavelli schreef ooit dat niemand zo deerniswekkend is als hij die wil veranderen. Hij heeft niet alleen het plebs tegen, omdat dat de verandering niet snapt, maar bovenal de machtheb- bers, want die danken hun machtspositie aan de status quo.”
‘De huizen in het
Knarrenhof worden
tegen kostprijs,
dus vaak onder
de marktwaarde
verkocht. Bij
doorverkoop
moeten bewoners
die subsidie
terugbetalen’
